درس خارج

درس خارج، عالی‌ترین سطح دروس حوزه علمیه است. این دوره به صورت سنتی، پس از طی دو دوره مقدمات و سطح آغاز می‌شود. درس خارج، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است.

درس خارج را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: «ارائه استدلالی درس، بدون تکیه بر متن خاص.» در این درس، استاد نظرات مختلف دربارهٔ موضوع مورد بحث را مطرح کرده و ادله آن را بازگو و نقد می‌نماید و در آخر نظر خود را ارائه می‌دهد.

اصطلاح درس خارج

درس خارج آخوند خراسانی. در میان شاگردان آیت الله بروجردی، غروی اصفهانی، آقابزرگ تهرانی دیده می‌شوند.

از آن جایی که درس خارج، متن محور نیست و ارائه درس توسط استاد خارج از متن خاصی صورت می‌گیرد، یا بر اساس نظم وترتیبِ متن خاصی، مطالب خارج از متن در سطح تخصصی گقته می‌شود؛ به آن درس خارج گفته می‌شود. مشخص نیست که از چه زمانی عنوان «درس خارج» به این مرحله نهایی از تحصیلات حوزوی گفته شده است، اما به‌طور قطعی می‌توان گفت که در یک قرن اخیر از این عنوان استفاده می‌شده است. تصویر درس خارج فقه آخوند خراسانی که آیت‌الله محمدحسین غروی اصفهانی، آیت الله بروجردی و آقا بزرگ تهرانی در آن دیده می‌شوند، قدیمی‌ترین تصویر از درس خارج در یک حوزه علمیه شیعه است.

دروس خارج

نظام آموزشی حوزه، نظامی فقه‌محور است. این نظام به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که هدف آن تربیت مجتهد و فقیه باشد. دروس اصلی در دوره مقدمات و سطح، همه متون فقه و اصول است. دیگر دروس مانند تفسیر، کلام، فلسفه و… همه به صورت جنبی ارائه می‌شود و بسیاری از طلاب به صورت غیرحضوری آن‌ها را فرا می‌گیرند. از این جهت دروس خارج غالباً حول دو محور فقه و اصول فقه می‌چرخند.

درس خارج آیت الله حجت در صحن اتابکی در حرم حضرت معصومه(س)

در سال‌های اخیر با رونق گرفتن حوزه‌های علمیه پس از انقلاب اسلامی ایران، برخی علوم دیگر مانند تفسیر و فلسفه نیز کرسی تدریس خارج را به خود اختصاص داده‌اند. درس تفسیر آیت الله جوادی آملی نمونه‌ای از دروس خارج غیر از فقه و اصول است، که با استقبال طلاب مواجه شده است.

هدف درس خارج

برخی از طلاب علوم دینی پس از اتمام مرحله سطح، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند، ولی کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش و رسیدن به مرتبه اجتهاد باشند، وارد مرحله خارج می‌شوند.

این مرحله عالی‌ترین دوره دروس حوزوی محسوب می‌شود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می‌شود و معمولاً متن درسی خاصی ندارد. برخی ازطلابی که به مرتبه علمی معینی یا درجه اجتهاد نایل می‌شوند، براساس رسم رائج حوزه‌ها از استادان خویش یادداشتی به نام اجازه اجتهاد دریافت می‌کنند که در آن به تحصیلات وتوانایی‌های علمی آنان اشاره می‌شود. این اجازه به عنوان گواهی معتبر در حوزه‌ها شناخته می‌شود.

اساتید

اساتید درس خارج از مجتهدان شناخته شده یا مراجع تقلید هستند.

ترتیب مباحث

مراجع تقلید در درس خارج خود کتاب خاصی را تدریس نمی‌کنند، بلکه مباحث هر جلسه را برای بیان آرای خود همراه با بررسی آرای مجتهدانِ پیش از خود، طراحی می‌کنند، اما برای حفظ نظم در درس خارج اصول معمولاً ترتیب کتاب‌های رسائل و کفایه و در درس خارج فقه، ترتیب کتب ذیل را مبنا قرار می‌دهند:

1. جواهر الکلام
2. شرائع الاسلام
3. عروة الوثقی
4. وسیلة النجاة
5. تحریر الوسیله

مدت درس خارج

درس خارج آیت الله وحید خراسانی در مسجد اعظم قم

از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، زمان این دوره برای افراد متفاوت است. مرحله خارج، محدودیت زمانی ندارد و ممکن است کسی تا پایان عمرش در این جلسات شرکت کند، همچنان که استادان نیز به فراخور حال و اقتضائات دیگر، مباحث خود را تفصیل می‌دهند.

ابوالقاسم علیدوست از اساتید درس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم حداکثر زمان لازم برای حضور در درس خارج را حدود ۱۲ سال دانسته است.

با توجه به گستردگی بیشتر فقه نسبت به اصول فقه، دوره تدریس درس خارج فقه بیشتر است و غالباً اساتید خارج موفق به تدریس یک دوره کامل خارج فقه نمی‌شوند. مدت زمان تدریس یک دوره خارج اصول فقه، با توجه به نوع تدریس و استاد متفاوت است و گاهی از ۴ سال تا ۲۰ سال به طول می‌انجامد.

موضوعات نو در درس خارج

در سالیان اخیر با توجه به مسائل نو و مستحدثه، برخی از اساتید مباحثی را در درس خارج طرح کردند که پیش از آن سابقه نداشته یا اگر بحث می‌شده، ضمن ابواب دیگر به صورت مختصر طرح می‌شده است. به عنوان نمونه خارج فقه (غِنا)موسیقی، خارج فقه مجسمه‌سازی، خارج فقه حکومت و ولایت فقیه، خارج فقه فضای مجازی، حکمرانی فضای مجازی و… تشکیل شده است.؛