سنت الهی

سنت الهی یا سنن الهی اصطلاحی قرآنی به‌معنای روش‌ها و قوانین خداوند در اداره امور هستی است. سنت‌های الهی نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی است و به تعبیر قرآن غیرقابل تبدیل و تغییرند.

به باور اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی بنا به ظرف تحقق آن، به سنت‌های اخروی و سنت‌های دنیوی و بنا به تأثیر عملکرد انسان، به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم می‌شوند. سنت استدراج، سنت نصرت مؤمنان، سنت اتمام حجت از جمله سنت‌هایی است که در قرآن به آنها اشاره شده است. برخی ظهور امام زمان(عج) و مهدویت را تبلور سنت‌های الهی دانسته و گفته‌اند سنت‌هایی چون ولایت صالحان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جانشینی مستضعفان در زمان ظهور محقق خواهد شد.

به گفته محققان، علم به سنت‌های الهی تأثیر بالایی در ایجاد معرفت خدا و ظهور توحید در جامعه دارد. به باور آنها، آگاهی از قوانین ثابت هستی، باعث بهبود کیفیت مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی خواهد شد. همچنین گفته شده که رهبران نظام جمهوری اسلامی ایران، راهبری سیاسی و اجتماعی خود را بر مبنای سنت‌های الهی ترسیم کرده و انطباق با سنت‌های الهی را برای رسیدن به پیروزی ضروری دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی سنت الهی

سنت الهی را به‌معنای روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند دانسته‌اند که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌شود. عبدالله جوادی آملی، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.

از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «امر»، «اراده»، «قول»، «حُکم»، «جَعل»، «کَتَبَ»، «فَرَضَ»، «قضا»، «قَدَر» مرتبط است. به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند: اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی، به‌طوری که هیچ موجودی از شعاع سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی، یک یا چند سنت بر او جاری می‌شود.

اهمیت و جایگاه

عبدالله جوادی آملی، سنت الهی را شایسته عنوان علمی مستقل می‌داند که قابلیت آن را دارد که در چهره‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… ظهور یابد؛ اما دانش سکولار به جهت گسستگی از مبدأ و معاد، به‌جای آن نشسته و در مواردی به زیان بشر رفتار می‌کند.

سید محمد باقر صدر، فقیه و متفکر شیعه، بر این باور است که سنت‌های الهی با هدف قرآن که کتاب نجات و هدایت انسان به سوی نور است، پیوندی تنگاتنگ دارد؛ چراکه توجه به این قوانین به‌صورت مستقیم، در تغییر و دگرگون‌سازی عملی جامعه و فرد بسیار مؤثر است.

برخی معتقدند از آنجا که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر اثبات وجود خدا و توحید به شمار می‌رود. ازاین‌رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشد، به همان میزان، معرفت خدا در او نهادینه می‌شود؛ همچنان‌که به‌گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی خسران را در پی دارد.

کسانی نیز کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در معنایابی برای حوادث زندگی ضروری می‌دانند و می‌گویند آگاهی از سنت‌های الهی به‌عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی به انسان می‌بخشد و آثار تربیتی بسیاری دارد.

حکمرانی، منطبق با سنت‌های الهی

سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان جمهوری اسلامی ایران دارد؛ به‌طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت امام خمینی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده و سخنان کوبنده وی علیه آمریکا، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه نظام شاهنشاهی، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.

سیدعلی خامنه‌ای دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و مقاومت، معنویت، عقلانیت، عدالت، بصیرت، دشمن‌شناسی و تحقق پیشرفت در جامعه را در گروی انطباق با سنت‌های الهی می‌داند. او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان می‌شمارد و بر این باور است که هرجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به‌جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هرجا کارشان به شکست کشیده، سنت الهیِ شکست، به‌جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.

عبدالله جوادی آملی نیز بر این باور است که بنا بر سنت غیرقابل تغییر الهی در به خاک مذلت کشاندن کسانی که همچون فرعونیان، طغیان و سرکشی را از حد گذارنده‌اند، ایالات متحده آمریکا، هر روز به ساعت پایان قدرت خود نزدیک‌تر می‌شود.

مجرای سنت‌های الهی

محققان بر این باورند که در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون آیه ۲۳ سوره فتح به خود خداوند نسبت داده شده و گاهی همچون آیه ۷۷ سوره اسراء، به پیامبران و گاهی نیز همچون آیه ۱۳ سوره حجر به مردم.

برخی نیز گستره مجاری سنت الهی را شامل تمام اسباب طبیعی و فوق‌طبیعی می‌دانند که مشیت و اراده خداوند به‌نحو مستقیم یا غیرمستقیم از آن جاری می‌شود.

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و مفسر شیعه، معتقد است خداوند سنت‌هایی که از مجاری دیگر در عالم هستی جاری می‌شود را از آن جهت به خود نسبت داده است که انسان‌ها را با توحید افعالی بیشتر آشنا سازد.

ویژگی سنت‌های الهی

اندیشمندان مسلمان، با توجه به آیات قرآن، ویژگی‌هایی را برای سنت‌های خداوند برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• فراگیری و جامعیت: با توجه به آیه ۳۸ سوره احزاب، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناپذیر نیستند و همه را به یک نحو در بر می‌گیرند.
• تغییرناپذیری و ثبات: براساس آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.
• مجازات جمعی (مربوط به سنت عذاب الهی): با نظر به آیه ۲۵ سوره انفال، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد؛ بلکه جامعه‌ای که نسبت به آن بی‌تفاوت باشد و سکوت اختیار کند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
• بی‌طرفی و ضابطه‌مندی: برپایه آیه ۱۴۰ سوره آل‌عمران، هر جامعه‌ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود به کار بَرَد و هرکه از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد؛ نظیر شکست مسلمانان در جنگ احد که به‌جهت عدم تبعیت از فرماندهی و عدم استقامت رخ داد.

عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی

قرآن در آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی را غیرقابل «تبدیل» و «تحویل» می‌داند. از نظر مرتضی مطهری، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معناست که نَسخ نمی‌شود و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تحویل آن است که در اجزای آن تغییری ایجاد نمی‌شود.

علامه طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که تبدیل سنت این است که عافیت و نعمت جای عذاب را بگیرد و تحویل سنت آن است که عذاب از قومی به قومی دیگر منتقل شود.

برخی از محققان معتقدند که همنشینی مکرر واژه «سنت» با واژه‌های «قَبل» و «اوّلین» در قرآن، به این معنا اشاره دارد که آنچه بر گذشتگان جاری بوده، غیرقابل تغییر است و عیناً بر آیندگان نیز جاری خواهد شد. ازاین‌رو قرآن، با توجه به آیه ۱۳۷ سوره آل‌عمران، از مردم انتظار دارد که در زمین سیر کرده و با نظر به عاقبت پیشینیان، سنت‌های الهی را کشف کنند.

اقسام سنت‌های الهی

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی دانسته‌اند و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند. منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست؛ نظیر سنت هدایت عام (مطابق با آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۰۸ سوره شعراء) و سنت امتحان مردم، (مطابق با آیه ۱۵۵ سوره بقره و آیه ۸۵ سوره طه) که بر همگان جاری می‌گردد.

منظور از سنت‌های مشروط نیز آن دسته از سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان جاری می‌شود؛ مانند سنت نصرت مؤمنان (مطابق با آیه ۴۷ سوره روم) و سنت استخلاف (مطابق با آیه ۵۴ سوره مائده و آیه ۳۸ سوره محمد).

برخی از محققان مسلمان، با توجه به آیات قرآن کریم، سنت‌های الهی را در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را برشمرده‌اند:

1. سنت خداوند در هدایت به سنت‌های صحیح (نظیر آیه ۲۶ سوره نساء)،
2. سنت خداوند در شکستن سنت‌های باطل (نظیر آیات ۳۷–۳۸ سوره احزاب)،
3. سنت خداوند در عذاب پیشینیان (نظیر آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، آیه ۵۵ سوره کهف، آیات ۶۰–۶۲ سوره احزاب).

برخی از محققان، در تقسیمی دیگر، سنت‌های الهی را ابتدا به سنت‌های تکوینی و سنت‌های تشریعی تقسیم کرده‌اند. سنت‌های تشریعی را هم که ناظر به نظام انسانی است، در دو دسته سنت‌های فردی و سنت‌های اجتماعی گنجانده‌اند.

نمونه‌هایی از سنت‌های الهی در قرآن

بنا به نوشته‌های مفسران و پژوهشگران، برخی از سنت‌های الهی که در قرآن از آنها سخن آمده، به‌شرح زیر است:

• سنت اِملاء: به‌معنای مهلت‌دادن خداوند به ظالمان است تا شاید توبه کنند؛ ولی غالباً این سنت به‌ضرر ایشان تمام می‌شود؛ زیرا بار گناهانشان بیشتر می‌شود (مطابق با آیه ۱۷۸ سوره آل عمران و آیه ۴۵ سوره قلم).
• سنت اِستِدراج: به‌معنای مهلت الهی به ظالمان، با نعمت‌های مداوم مادی است که سبب غفلت ایشان شده و آنان را به‌تدریج به عذاب نزدیک‌تر می‌کند (مطابق با آیات ۱۸۲–۱۸۳ سوره اعراف، آیه ۵۵ سوره توبه، آیه ۸۵ سوره توبه).
• سنت نصرت مؤمنان: به‌معنای آنکه زیست مؤمنانه سبب نزول برکات آسمان و زمین برای مؤمنان بوده و یاری خداوند را در حساس‌ترین برهه‌های زندگی در پی دارد (مطابق با آیه ۹۶ سوره اعراف، آیه ۴ سوره فتح، آیه ۲۵ سوره توبه، آیه ۴۰ سوره توبه، آیه ۱۲۴ سوره آل عمران).
• سنت اتمام حجت: بدین معناست که خداوند مردم را به‌جهت ظلمشان، بی‌خبر و قبل از اتمام حجت، هلاک نمی‌کند (مطابق با آیه ۱۳۱ سوره انعام و آیه ۱۵ سوره اسراء).
• سنت امتحان (سنت ابتلاء): خداوند همه انسان‌ها را در حیات دنیوی‌شان به‌وسیله سختی‌ها و خوشی‌ها امتحان می‌کند (مطابق با آیه ۲ سوره عنکبوت و آیه ۳۵ سوره انبیاء).
• سنت هدایت: خداوند نسبت به سرنوشت بندگان خویش بی‌تفاوت نبوده و برای هدایت ایشان پیامبران و هادیانی را فرستاده است (مطابق با آیه ۱۳۳ و ۱۳۴ سوره طه، آیه ۴۷ سوره یونس، آیه ۱۶ سوره نحل، و آیه ۲۴ سوره فاطر).
• سنت عذاب: افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و عذاب الهی خواهند شد (مطابق با آیه ۵۹ سوره کهف، آیه ۱۱ سوره انبیاء، آیه ۱۱۷ سوره هود، آیه ۱۱۲ سوره نحل).
• سنت اصلاح: خداوند روزی هرکس را طبق حالش به او عطا می‌کند (مطابق با آیه ۲۷ سوره شوری). و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به‌جهت حاکم‌شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.
• سنت امداد: به‌معنای کمک خداوند به همه انسان‌ها (چه مؤمن و چه غیرمؤمن) برای رسیدن به اهدافشان است (مطابق با آیه ۲۰ سوره شوری و آیه ۲۰ سوره اسراء).
• سنت تغییر: بدین معناست که تغییر سرنوشت امت‌ها یا استمرار نعمت‌ها برای ایشان همگی پیامد رفتارهای خودشان است و خداوند از جانب خود نعمتی را بر امتی پایان نمی‌بخشد (مطابق با آیه ۵۳ سوره انفال، آیه ۱۱ سوره رعد).
• سنت تزئین: خداوند اعمال و کردار هر امتی را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد (مطابق با آیه ۱۰۸ سوره انعام).
• سنت مداوله: به معنای گردش روزگار میان انسان‌هاست، به‌نحوی که یکی پس از دیگری به بهره‌های حیات مادی می‌رسد و دیگری کنار می‌رود.

برخی سنت‌های الهی دیگر عبارت‌اند از: سنت الهی در اسباب و مسببات، سنت مکر، سنت الهی دربارهٔ رزق بندگان، سنت الهی دربارهٔ ایمان، تقوا و عمل صالح، و سنت ترف و مترفین.

مهدویت، تبلور سنت‌های الهی

برخی از محققان بر این باورند که مسئله مهدویت در عقاید مسلمانان با مسئله سنت‌های الهی رابطه تنگاتنگ دارد و اندیشه مهدویت در دل خود تلفیقی از تحقق چندین سنت الهی است که عبارت‌اند از:

• سنت ولایت صالحان در راستای ولایت خداوند (مطابق با آیه ۵۵ سوره مائده و آیه ۵۹ سوره نساء)؛
• سنت خلیفه خدا بودن انسان و کشیدن بار مسئولیت (مطابق با آیه ۳۰ سوره بقره و آیه ۷۲ سوره احزاب)؛
• سنت پیروزی نهایی حق بر باطل (مطابق با آیه ۱۶ سوره نساء، آیه ۸ سوره انفال، آیه ۳۴ سوره توبه)؛
• سنت جانشینی مستضعفان بر زمین (مطابق با آیه ۵ سوره قصص)؛
• سنت نجات مؤمنان (مطابق با آیه ۱۰۳ سوره یونس)؛
• سنت حاکمیت صالحان (مطابق با آیه ۱۰۵ سوره انبیاء و آیه ۵۵ سوره نور)؛
• سنت تعلق آینده به پرهیزکاران (مطابق با آیه ۱۲۸ سوره اعراف)؛
• سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان (مطابق با آیه ۳۳ سوره توبه، آیه ۲۸ سوره فتح).

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و روایات، در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، غیبت امام زمان(عج) و انتظار فرج دانسته‌اند.