سنت الهی

سنت الهی یا سُنَن الهی اصطلاحی قرآنی به‌معنای روش‌ها و قوانین خداوند در اداره امور هستی است. این سنت‌ها از جهت تنوع روش به قدری فراگیرند که هیچ موجودی از شعاع سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او احاطه دارد. به گفته اندیشمندان اسلامی سنت‌های الهی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی هستند و به تعبیر قرآن غیرقابل تبدیل و تغییرند. همچنین گفته شده سنت‌های الهی ناظر به این‌جهان (و نه آخرت) و در راستای تأمین صلاح حقیقی انسان هستند.

سنت‌های الهی را به سنت‌های تکوینی و تشریعی و همچنین سنت‌های فردی و اجتماعی تقسیم کرده‌اند. به باور پژوهشگران، سنت‌های تشریعی مبتنی بر سنت‌های تکوینی هستند و نمی‌توان سنت‌های تشریعی را خارج از سنت‌های تکوینی لحاظ کرد؛ مثل این که خداوند سودِ حاصل از ربا را تکویناً در مُحاق می‌برد و این سنت مطابق با سنت تشریعی حرام‌بودن ربا است. سنت استدراج، سنت نصرت مؤمنان، سنت اتمام حجت از جمله سنت‌هایی است که در قرآن به آنها اشاره شده است. برخی ظهور امام زمان(عج) و مهدویت را تبلور سنت‌های الهی دانسته و گفته‌اند سنت‌هایی چون ولایتِ صالحان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جانشینی مستضعفان در زمان ظهور محقق خواهد شد.

به گفته محققان، علم به سنت‌های الهی تأثیر بالایی در ایجاد معرفت خدا و ظهور توحید در جامعه دارد. به باور آنها، آگاهی از قوانین ثابت هستی، باعث بهبود کیفیت مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی خواهد شد. به گفته محمدباقر صدر، فقیه شیعه، انسان برای آن‌که بتواند بر سرنوشت خود حاکم باشد باید سنت‌های الهی را بشناسد. همچنین گفته شده که رهبران نظام جمهوری اسلامی ایران، راهبری سیاسی و اجتماعی خود را بر مبنای سنت‌های الهی ترسیم کرده و انطباق با سنت‌های الهی را برای رسیدن به پیروزی ضروری دانسته‌اند.

اهمیت و جایگاه

سنت‌های الهی، به‌معنای روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند است که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌شود. این سنت‌ها از جهت تنوع روش‌ها و گستردگی به قدری فراگیرند که هیچ موجودی از شعاع سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.

واژه سنت در قرآن به‌صورت صریح ۱۶ بار، در ۱۱ سوره به کار رفته که ۲ بار آن به صورت جمع (سُنَن) است؛ و گاه به خدا نسبت داده شده و گاه به انسان‌ها. با این حال ادعا شده که ۹۰درصد آیات قرآن ناظر به سنت‌های الهی است. از سوی دیگر، گفته شده که مطالعه سنت‌های الهی، خصوصاً سنت‌های اجتماعی، بستر مناسبی برای یافتن وجهی دیگر از اعجاز قرآن است. همنشینی مکرر واژه «سنت» با واژه‌های «قَبل» و «اوّلین» در قرآن، بدین ترتیب توضیح داده شده که آنچه بر گذشتگان جاری بوده، غیرقابل تغییر بوده و عیناً بر آیندگان نیز جاری خواهد شد. در همین راستا، در آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، به مردم توصیه شده که در زمین سیر کرده و با نظر به عاقبت پیشینیان، سنت‌های الهی را کشف کنند. همچنین عبدالله جوادی آملی، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی نیز قابل شناسایی می‌داند.

سنن الهی، از آموزه‌های مهم و راهبردی اسلام دانسته شده که جایگاه مهمی در جهان‌بینی و نظام ارزشی اسلام دارد. به گفته جوادی آملی، متکلم و مفسر شیعه، شناخت سنت‌های الهی در چهره‌های گوناگون سیاسی،‌ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ظهور می‌یابد و شایسته است دانشی مستقل برای آن سامان داده شود. همچنین ادعا شده که چنین دانشی بر هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی،‌ انسان‌شناسی و روش‌شناسی علمی تأثیر می‌گذارد.

گفته شده کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر، در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی، ضروری بوده و آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد. به گفته محمدباقر صدر، فقیه شیعه، انسان برای آن‌که بتواند بر سرنوشت خود حاکم باشد باید سنت‌های الهی را بشناسد. از دید او، توجه به این قوانین به صورت مستقیم در تغییر و دگرگون‌سازی عملی جامعه و فرد بسیار مؤثر است.

ویژگی سنت‌های الهی

بر اساس تفسیر پژوهش‌گران مسلمان از آیات قرآن، سنت‌های الهی ناظر به این‌جهان (و نه آخرت) و در راستای تأمین صلاح حقیقی انسان هستند، فراگیر و جامع‌اند و نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء بر نمی‌دارند. و نیز بی‌طرف و ضابطه‌مند هستند و هر جامعه‌ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد؛ نظیر شکست مسلمانان در جنگ احد. هم‌چنین سنت‌های اجتماعی خداوند تبدیل و تحویل‌ناپذیرند، با اصل علیت سازگاری دارند و حتمی هستند.

عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی

نویسندگان مسلمان با توجه به آیه ۴۳ سوره فاطر، گفته‌اند سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد. از نظر مرتضی مطهری، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معنا است که نَسخ نشده و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تبدیل آن است که در اجزاء آن تغییر صورت نمی‌پذیرد. علامه طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که تبدیل سنّت این است که عافیت و نعمت به جای عذاب واقع گردد و تحویل سنّت آن است که عذاب از قومی به قومی دیگر منتقل شود.

ارتباط شبکه‌ای سنت‌های الهی

درباره رابطه سنت‌های الهی با هم گفته‌اند سنت‌های الهی با یکدیگر پیوند و ارتباط دارند و گاه یکی سبب ایجاد دیگری می‌شود یا یک سنت در کنار سنت دیگر جاری می‌شود. چنان‌که گفته شده ۹ سنت با سنت آزمایش در ارتباط هستند. و نیز همه سنت‌ها با سنت اختیار و مسئولیت انسان همراه هستند و همه آن‌ها نیز در راستای سنت پیروزی حق بر باطل و جانشینی ایمان به جای کفر است.

گاه ممکن است یک سنّت تحت حاکمیت سنّت دیگری قرار گیرد بنابر این تا زمانی که شروط لازم برای یک سنّت حاکم برقرار است سنّت محکوم اجرایی نمی‌شود. همین رابطه نشان‌گر گونه‌ای هماهنگی بین سنت‌ها است. طباطبائی در توضیح آیه ۲۷ سوره شوری از سنتی به نام سنت اصلاح نام می‌برد، و تصریح می‌کند که گاه ممکن است سنتی بر سنت دیگر غلبه کند. مثلا سنت اصلاح اقتضا می‌کند که شخصی ثروت فراوانی نداشته باشد، ولی ممکن است همان شخص مشمول سنت امتحان یا استدراج شود و خداوند ثروت زیادی در اختیار او قرار دهد.

مجرای سنت‌های الهی

به گفته مصباح یزدی فیلسوف و مفسر شیعه، چنین نیست که سنت‌های الهی همیشه مستقیما و بدون واسطه از خدا صادر شود بلکه گاه سنت‌ها با اسباب طبیعی یا فوق طبیعی اجرا می‌شوند به همین دلیل در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون آیه ۲۳ سوره فتح به خود خداوند نسبت داده شده، گاهی همچون آیه ۷۷ سوره اسراء به پیامبران و گاهی نیز همچون آیه ۱۳ سوره حجر به مردم.

برخی نیز گستره مجاری سنت الهی را شامل تمام اسباب طبیعی و فوق طبیعی می‌دانند که مشیت و اراده خداوند به نحو مستقیم یا غیر مستقیم از آن جاری می‌شود. مصباح یزدی، معتقد است خداوند همه سنت‌های جاری در هستی را از آن جهت به خود نسبت داده است تا انسان‌ها را با توحید افعالی بیشتر آشنا سازد.

اقسام سنت‌های الهی

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند برخی از محققان در تقسیمی دیگر، سنت‌های الهی را ابتدا به سنت‌های تکوینی و سنت‌های تشریعی تقسیم کرده و در سنت‌های تشریعی که ناظر بر نظام انسانی است به دو دسته سنت‌های فردی و سنت‌های اجتماعی اشاره دارند. مصباح یزدی نیز سنت‌های دنیایی خداوند را به سنت‌های فردی و اجتماعی تقسیم کرده است.

گفته شده سنت‌های تشریعی مبتنی بر سنت‌های تکوینی هستند و از دل آن‌‌ها استخراج می‌شوند و نمی‌توان سنت‌های تشریعی را خارج از سنت‌های تکوینی لحاظ کرد. مثل این که خداوند سود حاصل از ربا را تکوینا در محاق می‌برد و این سنت مطابق با سنت تشریعی حرام‌بودن ربا است.

سنت‌ مطلق و سنت مشروط

سنت‌های دنیوی را به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند. منظور از سنت‌های مطلق، سنت‌هایی است که خداوند آن‌ها را بدون پیش‌شرط جاری می‌کند و اجرای آن وابسته به رفتار انسان‌ها نیست. نظیر سنت هدایت عام انسان‌ها، مطابق با آیاتی مثل ۳۶ سوره نحل و سنت امتحان مردم، بر اساس آیاتی مثل آیه ۱۵۵ سوره بقره.

منظور از سنت‌های مشروط نیز سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان جاری می‌شود؛ نظیر سنت نصرت مؤمنان، که در آیه ۴۷ سوره روم آمده است و سنت استخلاف که در آیه ۵۴ سوره مائده و آیه ۳۸ سوره محمد بدان اشاره شده است. به گفته مصباح یزدی فراگیرترین سنت مشروط، سنت امداد است که هم شامل اهل حقّ است هم اهل باطل، و هر کسی که در هر مسیری گام بردارد خداوند زمینه‌های پیشرفت را برایش فراهم می‌کند. این سنت از آیه ۲۰ سوره شوری و آیه ۲۰ سوره اسراء فهمیده می‌شود.

سنت مکافات عمل یا بازتاب اعمال نیز از سنت‌های الهی است که طباطبائی در ذیل تفسیر آیه ۳۰ سوره شوری نخست آن را سنتی ناظر به اجتماع می‌داند و سپس این احتمال را مطرح می‌کند که می‌توان آیه را ناظر به فرد نیز دانست.

سنت‌های مخصوص اهل حق یا اهل باطل

مصباح یزدی سنت‌های مشروط را در یک تقسیم‌بندی به دو بخش سنت‌های مخصوص اهل حق و سنت‌های مخصوص اهل باطل تقسیم کرده است و سنت‌های ناظر به اهل حق را در سه عنوان ازدیاد نعمت‌های معنوی و اخروی، ازدیات نعمت‌های دنیوی، و پیروزی بر دشمنان جای داده و این سه را نیز در ذیل عنوان افزایش نعمت می‌داند که از آیه «لَئِن شَكَرۡتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡ» استفاده می‌شود.

مصباح یزدی هم‌چنین با استفاده از آیات متعدد قرآن سنت‌های مشروطی که مخصوص اهل باطل هستند را نیز در هشت سنت دسته‌بندی کرده است که عبارتند از: افزایش گمراهی، تزیین اعمال بر اساس آیه ۱۰۸ سوره انعام، املاء و استدراج، امهال،‌ شکست از دشمنان، ابتلا به مصائب، تسلط مجرمان و مُترَفان، و استیصال.

نمونه‌هایی از سنت‌های الهی در قرآن

به گفته محمدی گیلانی الاهی‌دان و فقیه شیعه، بر اساس آیات قرآن مادر سنت‌های الهی (اُمُّ السُّنَن) سنتی است که از آیه ۱۱ سوره رعد استفاده می‌شود و رابطه بین باورها و رفتارهای جوامع با اوضاع زندگی آن‌ها را بیان می‌کند. سنت تغییر، تغییر سرنوشت امتها یا استمرار نعمتها برای ایشان را پیامد رفتارهای خودشان می‌داند وگرنه خداوند از جانب خود نعمتی را بر امتی پایان نمی‌بخشد. این سنت از آیه ۵۳ سوره انفال نیز برداشت می‌شود.

• سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از اتمام حجت به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با آیه ۱۳۱ سوره انعام و آیه ۱۵ سوره اسراء).
• سنت عذاب: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و عذاب الهی خواهند شد. (مطابق با آیه ۵۹ سوره کهف، آیه ۱۱ سوره انبیاء، آیه ۱۱۷ سوره هود، آیه ۱۱۲ سوره نحل).
• سنت اصلاح: بدین معنا که خداوند روزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با آیه ۲۷ سوره شوری). و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.
• سنت مداوله: به معنای گردش روزگار میان انسانهاست به نحوی که یکی پس از دیگری به بهره‌های حیات مادی رسیده و دیگری کنار می‌رود.

برخی سنت‌های الهی دیگر عبارتند از: سنت الهی در اسباب و مسببات، سنت مکر، سنت الهی دربارهٔ رزق بندگان، سنت الهی دربارهٔ ایمان، تقوا و عمل صالح، سنت ترف و مترفین و….

مهدویت، تبلور سنت‌های الهی

برخی از محققان بر این باورند که مهدویت در عقاید مسلمانان با مسئله سنت‌های الهی رابطه تنگاتنگ داشته و در دل خود تلفیقی از تحقق چندین سنت الهی است که عبارتند از: سنت پیروزی نهایی حق بر باطل، سنت جانشینی مستضعفان بر زمین (مطابق با آیه ۵ سوره قصص)، سنت نجات مؤمنان، حاکمیت صالحان مطابق با آیه ۱۰۵ سوره انبیاء و آیه ۵۵ سوره نور، سنت تعلق آینده به پرهیزکاران، و سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان که در آیه ۳۳ سوره توبه و ۲۸ سوره فتح استفاده می‌شود.

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و روایات در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، غیبت امام زمان(عج) و انتظار فرج دانسته‌اند.