سَفینَةُ البِحار و مَدینَةُ الحِکَمِ و الآثار مَعَ تَطبیقِ النُّصوصِ الواردَة فیها عَلی بِحارِالأنوار معروف به سفینة البحار، یکی از جوامع حدیثی شیعه نوشته شیخ عباس قمی. مؤلف، با هدف ارائه فهرستی موضوعی و مرتب شده بر اساس الفبا، احادیث کتاب بحار الانوار مجلسی را در بیش از ۱۷۰۰ موضوع، دسته‌بندی کرده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ عباس قمی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۴۴ق |
| موضوع | حدیثی |
| سبک | تاریخی و روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | دو جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الاسوه |
درباره نویسنده
عباس بن محمدرضا القمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق)[۱] مشهور به شیخ عباس قمی و محدث قمی، عالم شیعی در قرن چهاردهم قمری است. او در علم حدیث و تاریخ و نیز در فن وعظ و خطابه، نامدار بوده است. شیخ عباس قمی، صاحب تألیفات بسیاری است که مشهورترین آنها عبارتند از مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال.[۲] محدث قمی در سال ۱۳۵۹ق در نجف درگذشت و در حرم علی بن ابیطالب(ع) دفن شد.[۳]
انگیزه نگارش
چنانکه محدث قمی در مقدمه کتاب آورده، بسیاری از مطالب بحارالانوار در جای مناسب خود ذکر نشده، به همین دلیل به تالیف این مجموعه پرداخت تا پژوهشگران را در رسیدن به مقصود یاری کند.[۴]
ویژگی‌ها
- موضوعات کتاب به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است. خواننده به آسانی می‌تواند به بیش از ۱۷۰۰ موضوع دست یابد که هر کدام شامل مدخل‌های گوناگون و متعددی هستند.
- این اثر گزیده‌ای از بحارالانوار است که نویسنده آن کوشیده دستیابی به روایات را برای مراجعان آسان سازد. مؤلف با توجه به تبحر در حدیث و علم رجال، دست به انتخاب زده است. مثلا در ماده «علم» از باب اول کتاب العلم بحارالانوار، تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و از ۱۲۲ حدیث نیز فقط دو روایت را انتخاب کرده است. همچنین تا باب ششم هیچ آیه و حدیثی نقل نکرده و در باب ششم تنها یک آیه ذکر نموده است. سپس باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین ۱۳ آیه، یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است.
- یکی از ویژگی‌های مهم سفینة البحار آن است که مؤلف در یک موضوع به همان باب اکتفا نکرده و نکات مرتبط با موضوع مرتبط را از سراسر بخش‌های دیگر یافته و ارجاع داده است.
- در نگارش عناوین، تعبیر شناخته‌شده‌تر ذکر شده است؛ اگر اسم شخصی مشهور بوده، همان ذکر شده و اگر کنیه یا لقب مشهور بوده، اسم نیامده است. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروف‌تر بوده، شرح حال او در ذیل ابوفراس الحمدانی آمده است.[۵] [۶]
- ترتیب کتاب براساس تصریح مولف مانند ترتیب کتاب نهایه ابن اثیر است که معیار برای ترتیب واژه‌ها حرف اول و دوم هر کلمه است. [۷] [یادداشت ۱] به همین جهت سفینة البحار مانند نهایه ابن اثیر کلمه «ابب» آغاز شده است. [۸] و با واژه یوم پایان یافته است. [۹]البته در نهایه پس از واژه «یوم» سه واژه دیگر به این ترتیب موجود است: (يَهَبَ) ، (يَهَمَ) و (يَيْعُثُ) [۱۰]
نگاهی به محتوا
نخستین واژه در سفینة البحار (اَبّ) است به معنای چراگاه و سبزه‌زار. قمی در ادامه افزوده است برخی از اصحاب معنای این کلمه را نمی‌دانستند.[۱۱][یادداشت ۲] آخرین روایت کتاب از امام هادی (ع) در پاسخ به سؤال صقربن ابی دلف درباره روایت پیامبر(ص) است که فرمود: ( «لا تعادوا الأيّام فتعاديكم» با روزها دشمنی مکنید که روزها با شما دشمنی خواهند کرد) امام هادی(ع) در توضیح سخن پیامبر خدا(ص) فرمود روزها ما هستیم تا آسمان‌ها و زمین برپاست. آن گاه امام در ادامه سخنش فرمود: شنبه پیامبرخداست و یکشنبه کنایه از امیرالمؤمنین است و دوشنبه حسن و حسین و سه‌شنبنه علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد است. چهارشنبه امام کاظم و امام رضا وامام جواد و امام هادی است. پنج شنبه پسرم حسن بن علی(امام حسن عسکری) است و جمعه پسر پسرم است که جمعیت پیرو حق بر گردش اجتماع می‌کنند و او زمین را پس از آن که از ظلم پر شده است از عدالت پر می‌کند. امام هادی (ع) در پایان فرمود این معنای حدیث پیامبر است که فرمود با روزها در دنیا دشمنی نکنید که با شما در آخرت دشمنی می‌کنند.[۱۲]قمی پس از نقل آخرین روایت گفته که کتابش را با نام های مبارک و شریف پیامبر و امامان به پایان برده است و تاریخ تمام شدن کتابش را ۱۷ ربیع الاول روز میلاد پیامبر(ص) و امام صادق(ع) سال۱۳۴۴هجری قمری ثبت کرده است.[۱۳]
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
| جوامع مهم حدیثی شیعه | مؤلف | متوفای | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | ۲۷۴ق | حدود ۲۶۰۴ | مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | ۳۲۹ق | حدود ۱۶۰۰۰ | اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی |
| کتاب من لایحضره الفقیه | شیخ صدوق | ۳۸۱ق | حدود ۶۰۰۰ | احادیث فقهی |
| تهذیب الاحکام | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۱۳۶۰۰ | احادیث فقهی |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۵۵۰۰ | احادیث فقهی |
| الوافی | فیض کاشانی | ۱۰۹۱ق | حدود ۵۰۰۰۰ | دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها |
| وسائل الشیعه | شیخ حر عاملی | ۱۱۰۴ق | ۳۵۸۵۰ | احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر |
| بحارالانوار | علامه مجلسی | ۱۱۱۰ق | حدود ۸۵۰۰۰ | جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف |
| مستدرک الوسائل | میرزا حسین نوری | ۱۳۲۰ق | ۲۳۵۱۴ | تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه |
| سفینة البحار | شیخ عباس قمی | ۱۳۵۹ق | ۱۰ جلد | ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار |
| مستدرک سفینة البحار | شیخ علی نمازی | ۱۴۰۵ق | ۱۰ جلد | تکمیل سفینة البحار |
| جامع احادیث شیعه | آیت الله بروجردی | ۱۳۸۰ق | ۴۸۳۴۲ | گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه |
| میزان الحکمه | محمدی ری شهری | معاصر | ۲۳۰۳۰ | ۵۶۴ عنوان غیر فقهی |
| الحیات | محمدرضا حکیمی خراسانی | معاصر | ۱۲ جلد | ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی |
کتاب‌های مرتبط
ترجمه‌های سفینة البحار
دو ترجمه فارسی از سفینة البحار منتشر شده است؛ یکی به ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی که توسط کتابفروشی جعفری در مشهد منتشر شده و دیگری ترجمه هادی صلواتی که در ۸ جلد و توسط انتشارات نوید اسلام در قم منتشر شده است.
مستدرک سفینة البحار
علی نمازی شاهرودی، کتاب مستدرک سفینة البحار را با هدف تکمیل کتاب سفینة البحار محدث قمی نوشته است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۴۰۹ق توسط بنیاد بعثت و در ۱۰ جلد منتشر شد.[۱۴] جامعه مدرسین هم این کتاب را تجدید چاپ کرد.
فهرست موضوعی
سید مهدی شمس‌الدین در کتابی با عنوان «موضوعات الاخبار من کتاب سفینة البحار»، فهرستی موضوعی از محتوای کتاب سفینة البحار ارائه داده است. این کتاب در ۱۲۸ صفحه توسط دار النشر الاسلامی در قم و در سال ۱۳۷۱ش منتشر شده است.[۱۵]
«لآلی الاخبار من کتاب سفینة البحار» تألیف محمد شبر الحسینی که در ۴جلد در تهران و انتشارات محبان الحسین در ۱۳۸۹ش منتشر شده است.[۱۶]
وضعیت نشر
سفینة البحار در چند نوبت منتشر شده است:
- بار نخست با چاپ سنگی و در ۲ جلد منتشر شد.در این چاپ، ارجاعات محدث قمی به بحار الانوار با چاپ ۲۵ جلدی آن مطابق بود. یکی از ناشرین این نسخه، انتشارات فراهانی است.
- نشر اسوه وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه در ایران، این کتاب را در ۸ جلد و در سال ۱۴۱۴ق منتشر کرده است.
- بنیاد پژوهش‌های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی، کتاب را در سال ۱۴۱۶ق در ۲ جلد و در سال ۱۳۸۳ش در ۴ جلد منتشر کرده است. این چاپ با مقدمه و اشراف علی اکبر الهی خراسانی منتشر شده است. در این نوبت از نشر، روایات سفینه با نسخه ۱۱۰ جلدی بحار الانوار تطبیق داده شده‌اند. افزون بر آن، روایات به منابع اصلی که در تدوین بحار الانوار مورد مراجعه مجلسی بوده‌اند ارجاع داده شده‌اند.[۱۷] [۱۸]
پانویس
- ↑ قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۲۷ش، ص۲۲۱.
- ↑ تهرانی، نقباء البشر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۹۹۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ج۷، ص۴۲۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، مقدمه کتاب.
- ↑ قمی، مقدمه سفینة البحار، ص۳۲-۳۹.
- ↑ مختاری، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، ۱۳۷۸ش.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۱، ص۱۳.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۱، ص۲۷.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۸، ص۷۶۶.
- ↑ ابن اثیر، النهايه في غريب الحديث والاثر، ۱۳۹۹ق، ج۵، ص ۳۰۳-۳۰۴.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۱، ص۲۷.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۸، ص۷۷۶.
- ↑ قمی، سفینة البحار، نشر اسوه، ج۸، ص۷۷۷.
- ↑ مستدرک سفینة البحار، بنیاد محقق طباطبایی.
- ↑ مردی، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ محدث ربانی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ محدث ربانی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ سفینة البحار ومدینة الحکم والآثار، بنیاد محقق طباطبایی.
یادداشت
- ↑ سالكا طريق كتاب(النهاية الأثيريّة)في الترتيب الذي اشتمل عليه،و الوضع الذي حواه،بالتزام الحرف الأول و الثاني من كل كلمة
- ↑ منبع این سخن در بحارالانوار ج۴۰ ص۲۲۳ است به نقل از جاحظ وتفسیر ثعلبی که از ابوبکر درباره آیه ۳۱ سوره عبس وَفَاكِهَةً وَأَبًّا پرسیدند و او اظهار داشت کدام آسمان برمن سایه افکند وکدام زمین مرا دربربگیرد و به کجا بروم و چه بکنم وقتی درباره کتاب خدا(قرآن) سخنی بگویم که نمی‌دانم سخنی بگویم. ابوبکر افزود معنای «فاکهه» را می‌دانم ولی به معنای «اَبّ» خدا داناتر است.
منابع
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف.
- تهرانی، آقابزرگ، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی و محمد طباطبایی بهبهانی، مشهد، دارالمرتضی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- سفینة البحار ومدینة الحکم والآثار، بنیاد محقق طباطبایی.
- قمی، عباس، الفوائد الرضویه، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۲۷ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه.
- مردی، عباسعلی، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- مستدرک سفینة البحار، بنیاد محقق طباطبایی.
- مختاری، علی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، مجله کتاب ماه دین فروردین ۱۳۷۸ش.
کنگره بزرگداشت، محدث ربانی، نور مطاف، قم، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون