رقیه دختر خردسال امام حسین(ع) که در واقعه کربلا حضور داشت و همراه با کاروان اسرا به شام برده شد و در شام درگذشت. زیارتگاهی در دمشق به وی منسوب است. درباره اینکه آیا امام حسین(ع) چنین دختری داشته است یا نه و نیز درباره نام، چگونگی وفات و مزار منسوب به وی اختلاف‌نظر وجود دارد.
 | |
| نقش | حضور در واقعه کربلا • از اسیران کربلا |
|---|---|
| درگذشت | ۵ صفر سال ۶۱ هجری قمری در شام |
| پدر | امام حسین(ع) |
| طول عمر | سه سال |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
نام و نسب
رقیه فرزند امام حسین(ع) امام سوم شیعیان است. نام مادر او در منابع نیامده است. در برخی گزارش‌های نسب‌شناسی در میان دختران امام حسین(ع) نام برده شده است. ابن فُندُق بیهقی(م ۵۶۵ق) از نسب‌شناسان معروف قرن ششم قمری، در کتاب لباب الانساب برای امام حسین(ع) چهار دختر با نام‌های فاطمه، سکینه، زینب و ام کلثوم نام می‌برد و می‌افزاید زینب و ام کلثوم در کودکی از دنیا رفتند.[۱] اما در جای دیگری می‌نویسد: از فرزندان امام حسین(ع)، جز زین العابدین، فاطمه، سکینه و رقیه باقی نماندند.[۲] محمد بن طلحه شافعی (م ۶۵۲ ق) دختران امام را چهار تن دانسته و تنها از زینب، سکینه و فاطمه نام برده‌است و نام دختر چهارم را ذکر نکرده است.[۳] نجم الدین طبسی از گزارش ابن فندق(درگذشت:۵۶۵ق) و مطالب السئول به این نتیجه رسیده که نام دختر چهارم امام حسین(ع) رقیه و کنیه او ام‌کلثوم است.[۴]
گفته شده منابع کهن و معتبری که نام فرزندان امام حسین(ع) را شمرده‌اند، دختری به نام رقیه برای امام ذکر نکرده‌اند و تنها به دو دختر به نام سکینه و فاطمه اشاره کرده‌اند.[۵] از جمله شیخ مفید تنها سکینه و فاطمه را به عنوان دختران امام حسین(ع) ذکر کرده است.[۶]
برخی از منابع متأخر، رقیه را لقب[۷] و نامش را زینب[۸] یا فاطمه[۹] دانسته‌اند.
حضور در کربلا
در منابع به حضور وی در کربلا تصریح نشده است. در برخی نسخه‌های کتاب الملهوف که از امام حسین(ع) جملاتی به بازماندگان خود گزارش شده از رقیه نام برده شده است؛ اما اشاره نشده که رقیه دختر امام حسین است.[۱۰].[یادداشت ۱] نجم الدین طبسی، با استناد به این جمله درصدد اثبات وجود رقیه دختر امام حسین برآمده است؛ ولی این احتمال را نیز ذکر کرده است که منظور از رقیه، رقیه دختر امام علی(ع) باشد. از نظر وی، دست کم هر دو مورد محتمل است.[۱۱] به خصوص اینکه اسم رقیه، در کنار دیگر خواهران امام حسین(ع) مانند ام کلثوم و زینب آمده و در برخی از نسخه‌های کتاب لهوف نیز این عبارت نیست.[۱۲]
در ینابیع الموده با کمی تفاوت در همین عبارت نام رقیه در کنار نام دختران دیگر امام حسین(ع) آمده است.[۱۳]
ماجرای درگذشت
گفته شده است دختری سه یا چهار ساله همراه اسیران کربلا در شام بوده است. او شبی پدر را در خواب دید هنگامی که از خواب بیدار شد، بسیار گریه و بی‌تابی می‌کرد و پدرش را می‌خواست. یزید با شنیدن صدای گریه او، دستور داد سر امام حسین را نزد او ببرند. این دختر با دیدن این منظره ناراحتی‌اش بیشتر شد و به سبب همین ناراحتی درگذشت.[۱۴]
گزارش‌ها
در منابع گزارش‌هایی از چگونگی وفات دختری منسوب به امام حسین(ع) در شام وجود دارد، این گزارش‌ها چندان هماهنگ نیستند.
- گفته شده نخستین منبعی که ماجرای شهادت دختر خردسالی از امام حسین(ع) را در شام مطرح کرده است، کامل بهایی نوشته عمادالدین طبری(۷۰۰ق) است.[یادداشت ۲] [۱۶] طبری نام دختر را ذکر نکرده است؛ سن او را چهار سال و وفات او را چند روز پس از دیدن سر پدر در خانه یزید گزارش کرده است.[۱۷]
- ملا حسین کاشفی (درگذشت ۹۱۰ق) محل حادثه را کوشْک (کاخ) یزید و زمان آن را روز دیدن سر بریده ذکر کرده است.[۱۸]
- فخرالدین طُریحی (درگذشت ۱۰۸۵ ق)؛ نخستین کسی است که کودک را سه ساله و سخنانی از او خطاب به پدر گزارش کرده است.[۱۹]
- محمدحسین ارجستانی در اواخر قرن سیزدهم قمری، نام کودک را زُبَیْده، سن او را سه سال، محلّ حادثه را خرابه شام گزارش کرده است.[۲۰] ارجستانی پیش از ذکر این حادثه، به حضور دختری از امام حسین(ع) به نام رقیه در شام یاد کرده است.[۲۱]
- محمدجواد یزدی در اوایل قرن چهاردهم، محل حادثه را خرابه شام دانسته است و گفته نام او زُبَیده یا رُقَیه یا زینب یا سُکَیْنَه و یا فاطمه بوده است.[۲۲]
- سید محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی (م ۱۳۳۴ق)، برای نخستین بار، نام کودک را رقیه و سنّ او را سه سال آورده است.[۲۳] [یادداشت ۳]
- شیخ عباس قمی(درگذشت ۱۳۵۹ق) در کتاب منتهی الآمال این ماجرا را از کامل بهائی را نقل کرده است و نامی از آن دختر چهارساله نبرده است.[۲۴]
مزار منسوب
در شهر دمشق بارگاهی به رقیه منسوب است این دومین زیارتگاه شیعیان در این شهر است. گفته می‌شود این زیارتگاه در مکانی به نام باب الفرادیس که رقیه دختر امام حسین از دنیا رفته است، بنا شده است. آستانه حضرت رقیه ساختمانی بزرگ دارد که آمیخته‌ای از هنر و معماری ایرانی و اسلامی است.[یادداشت ۴]
تردیدها
در گزارش‌های مربوط به درگذشت دختری منسوب به امام حسین(ع) در شام ناهماهنگی‌ها و اختلاف‌هایی دیده می‌شود. این گزارش‌ها نسبت به نام، زمان و مکان وفات و همچنین سن او اختلاف دارند. ناهماهنگی این گزارش‌ها و همچنین عدم ذکر نام وی در بیشتر منابع تاریخی، سبب تردید از سوی برخی محققان در انتساب وی به امام حسین(ع) شده است. مرتضی مطهری ماجرای درگذشت او در شام را از تحریفات لفظی واقعه عاشورا دانسته است.[۲۵]
عزیزالله خوشوقت، از علمای تهران، نیز در یکی از برنامه‌های تلویزیونی ایران، رقیه را دختر یکی از شهدای کربلا دانسته و گفته است در تاریخ، اسمی از رقیه به عنوان دختر امام حسین(ع) نیامده است.[۲۶] سخنان خوشوقت، موجی از مخالفت‌ها و واکنش‌ها را در ایران در پی داشت.[۲۷] به گزارش برخی خبرگزاری‌ها، خوشوقت به تحریف سخنانش اعتراض کرده و اصل وجود رقیه دختر امام حسین(ع) و قبر وی را مسلم دانسته است.[۲۸]
مراجع تقلیدی همچون آیت الله میرزا جواد تبریزی، مکارم شیرازی، نوری همدانی و علوی گرگانی و مظاهری، وجود حضرت رقیه و شهادت وی در خرابه شام و مزارش در شام را تأیید کرده و مسلم دانسته‌اند.[۲۹]
سوگواری
بسیاری از شیعیان شب و روز سوم محرم را به روضه رقیه اختصاص داده‌اند.[۳۰]در برخی تقویم‌های شیعی ۵ صفر سال‌روز درگذشت وی ثبت شده است.[۳۱] برخی از هیئت‌های عزاداری و مساجد شیعیان نیز به نام وی نامگذاری شده است. نوحه‌ها و اشعار زیادی نیز در رثای وی سروده شده است. روضه‌خوانان معمولا عباراتی را که شیخ عباس قمی در نَفَس المَهْموم از زبان او خطاب به پدرش نقل کرده در سوگش می‌خوانند:
محمدحسین غروی اصفهانی مجتهد و عارف شیعی نیز در دیوانش شعر بلندی به عنوان زبان حال از زبان رقیه(س) سروده است که مطلعش چنین است.
تک‌نگاری
آثار زیادی به فارسی و عربی پیرامون رقیه در نیمه دوم قرن چهاردهم شمسی نگارش شده‌اند و به مباحثی نظیر زندگی، اسارت، اشعار و مراثی درباره وی پرداخته‌اند. در «کتابشناسی حضرت رقیه» حدود ۱۵۰ کتاب فهرست و معرفی شده است.[۳۴] از جمله آثار فارسی کتاب «رقیه بنت‌الحسین در انساب و تاریخ» نوشته محمد حسن پاکدامن است. نویسنده این کتاب به دنبال اثبات وجودی رقیه، دختر امام حسین، حضور او در کربلا، بررسی صحت و سقم ماجرای خرابه شام و زمان وفات وی بر اساس منابع تاریخی و انساب است.[۳۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۰.
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، ۱۳۸۵، ص۳۵۵.
- ↑ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ طبسی، رقیه بنت الحسین، ۱۳۹۳ش، ص۸-۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷؛ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی در کشور سوریه، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی در کشور سوریه، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ سید بن طاووس، الملهوف، ص۱۴۱.
- ↑ طبسی، رقیه بنت الحسین، ۱۳۹۳ش، ص۲۵.
- ↑ سید بن طاووس، لهوف، ۱۳۴۸ش.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودّه، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۷۹.
- ↑ نک: طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲۳.
- ↑ قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ص۱۱۳.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۴۸.
- ↑ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲۳.
- ↑ واعظ کاشفی، روضة الشهدا، ۱۳۸۲ش، ص۴۸۴.
- ↑ طریحی، المنتخب فی جمع المراثی والخطب، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۶.
- ↑ ارجستانی، اَنوار المجالس، نشر اسلامیه، ص۱۶۱
- ↑ ارجستانی، اَنوارالمجالس، ص۱۶۰
- ↑ یزدی، شعشعة الحسینی، ج۲، ص۱۷۱-۱۷۳.
- ↑ شاه عبدالعظیمی، الإیقاد، ص۱۷۹.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۴۳۷ و ۴۳۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، صدرا، ج۱۷، ص۵۸۶.
- ↑ «اظهارات متفاوت آیت‌الله خوشوقت درباره حضرت رقیه(س)»، سایت عقیق.
- ↑ «پاسخ چهار تن از مراجع تقلید به برخی شبهه پراکنی‌ها راجع به حضرت رقیه (سلام‌الله علیها)»، سایت شیعه نیوز؛ نظر مراجع تقلید درباره حضرت رقیه(س)، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر؛ «حضرت رقیه سلام الله علیها در کلام بزرگان و مراجع عظام تقلید»، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «اعتراض آیت الله خوشوقت به اقدام غیرشرعی و اخلاقی صدا و سیما»، خبرگزای شیعه نیوز؛ «واکنش آیت الله خوشوقت به شیطنت‌ها»، خبرگزاری جهان نیوز.
- ↑ نظر مراجع تقلید درباره حضرت رقیه(س)، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر؛ «حضرت رقیه سلام الله علیها در کلام بزرگان و مراجع عظام تقلید»، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر.
- ↑ هادی‌منش، هودج خون، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ مرکز پژوهش‌های صداوسیما، روزشمار قمری، ص۳۵.
- ↑ شعرانی، ترجمه نفس المهموم، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۷.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان، بی‌تا، ص۱۱۲.
- ↑ آقابابایی، کتابشناسی حضرت رقیه، ۱۳۹۸ش، ص۷.
- ↑ شخصیت‌شناسی حضرت رقیه(س) در «رقیه بنت الحسین در انساب و تاریخ»، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس.
یادداشت
- ↑ یا اُختاه! یا اُمّ کلثوم! وأنتِ یا زینب! وأنتِ یا رقیة! وأنتِ یا فاطمة! وأنتِ یا رَباب! انظرن إذا أنا قُتِلتُ فلاتشققنَ عَلَی جَیباً، و لاتُخمِشنَ عَلَی وَجهاً، و لاتَقُلنَ عَلَی هَجراً؛ خواهرم، ای امّ کلثوم! و تو ای زینب! و تو ای رُقَیه! و تو ای فاطمه! و تو ای رَباب! توجّه کنید که هرگاه من کشته شدم، برای من گریبان چاک مکنید و صورت خراش ندهید و حرف نامربوط مگویید. سید بن طاووس، الملهوف، ترجمه میرطالبی، ص۱۲۳.
- ↑ طبری این مطلب را از کتابی بنام «الحاویه فی مثالب معاویه» نوشته «قاسم بن محمد بن احمد ماموفی» نقل کرده است.[۱۵]
- ↑ این قسمت از مدخل از کتاب دانشنامه امام حسین تلخیص شده است. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ج۱، ص۳۸۹.
- ↑ در این زمینه گزارش‌های مختلفی وجود دارد، نگاه کنید به مدخل حرم رقیه یا دانشنامه امام حسین، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۳.
- ↑ یا أبتاه من ذا الذی خضبک بدمائک، یا أبتاه من ذا الذی قطع وریدیک، یا أبتاه من ذا الذی أیتمنی علی صغر سنی، یا أبتاه من بقی بعدک نرجوه، یا أبتاه من للیتیمة حتی تکبر (قمی، نفس المهموم، ۱۴۲۱ق، ص۴۱۶.)
منابع
- آقابابایی، مهدی، کتابشناسی حضرت رقیه بنت الحسین، اصفهان، نورالحیات، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
- ابن فندق بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقق: مهدی رجائی، مکتبة آیت الله المرعشی، قم، ۱۳۸۵.
- ارجستانی، محمدحسین، اَنوار المجالس.
- «اعتراض آیت الله خوشوقت به اقدام غیرشرعی و اخلاقی صدا و سیما»، خبرگزای شیعه نیوز؛ تاریخ درج مطلب: ۲۸ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
- سید ابن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، اللهوف علی قتلی الطفوف، جهان، تهران، ۱۳۴۸ش.
- سید ابن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، اللهوف علی قتلی الطفوف،ترجمه: سید ابوالحسن میرطالبی.
- شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- شاه عبدالعظیمی، سید محمدعلی، الإیقاد.
- شعرانی، ابوالحسن شعرانی، دمع السجوم ترجمه کتاب نفس المهموم، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، ۱۳۸۳ش.
- طبری، عمادالدین حسن بن علی، کامل بهائی، مرتضوی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- طبسی، نجم‌الدین، رقیه بنت الحسین؛ پاسخی به تأملات و سؤالات، تهیه و تنظیم عباس جهانشاهی، تهران، دلیل ما، ۱۳۹۳ش.
- طریحی، فخرالدین، المنتخب فی جمع المراثی والخطب(مشهور به منتخب طریحی)، تصحیح نضال علی، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۱ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوالقربی، اسوه، قم، ۱۴۲۲ق.
- کاشفی سبزواری، ملا حسین، روضة الشهدا، نوید اسلام، قم، ۱۳۸۲ش.
- گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران، دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، بی‌تا.
- مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- یزدی، محمدجواد، شعشعة الحسینی.
- «واکنش آیت الله خوشوقت به شیطنت‌ها»، خبرگزاری جهان نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
- هادی‌منش، ابوالفضل، هودج خون؛ گذی بر عزاداری و نامگذاری شب‌های محرم، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۰ش.
پیوند به بیرون