جبر و اختیار

عدل الهی

تعریف عدل الهی

حسن و قبح

مسئله شر

جبر و اختیار

امر بین الامرین

قضا و قدر

نظام احسن

مستضعف فکری

تکلیف مالایطاق

استطاعت

قبح عقاب بلابیان

عذاب ابدی

خلقت اجباری

عدالت تشریعی

جبر و اختیار از مهمترین، قدیمی‌ترین و حساس‌ترین مباحث فلسفه و کلام است. اهمیت و حساسیت این مساله از بُعد دینی و کلامی به این دلیل است که با مسائل اراده، استطاعت، قدرت، علم خداوند به افعال بندگان، مخصوصاً خلق افعال و قضا و قدر و طلب و اراده، پیوندی تنگاتنگ دارد.

در مباحث کلامی، آنجا که از تعلق علم و اراده و قدرت خداوند به افعال بندگان و خلق افعال سخن به میان می‌آید، این مسئله مطرح می‌شود که آیا در افعال بندگان، علم و اراده و قدرت خداوند مؤثر است وقدرت انسان در آن تأثیری ندارد و در واقع خداوند خالق و فاعل افعال انسانهاست یا نه؟ کسانی که علم و اراده و قدرت خداوند را در افعال بندگان مؤثر، و خلق (پدید آوردن) را از اوصاف انحصاری او می‌دانند و نسبت خلق را به انسان به هیچ وجهی روا نمی‌دارند، به جبر قائل می‌شوند. در مقابل اینان، کسانی که در انسان به اراده و قدرت مؤثر در ایجاد و انجام فعل عقیده دارند و او را خالق و فاعل افعالش می‌شناسند، به اختیار قائل‌اند.

اهمیت بحث از جبر و اختیار

بحث بر سر مجبور یا مختاربودن انسان از نخستین اختلافات در قرون نخستین اسلامی است. جریان عدلیه در دو شاخه مهم معتزله و امامیه گرایش به اختیارمندی انسان داشتند. پیش از آن‌ها فرقه‌هایی چون جهمیه و ... انسان در رفتارهای خود تسلیم اراده الهی می‌دانستند.

این بحث ریشه در بحث عدل الهی داشت. عدلیه بر اساس مبانی خود معتقد بودند که مجبوربودن انسان مصداقی از ظلم است و خداوند به کسی ظلم نمی‌کند.

در کتاب‌های کلامی همه فرقه‌های اسلامی در بخش افعال الهی درباره کیفیت خلق افعال مطرح شده است. که نتیجه آن در گرایش به جبر و اختیار مشخص می‌شود.

جبرگرایی

در علم کلام، جبرگرایان با تأکید بر صفات الهی همچون توحید در خالقیت و فاعلیت، هر گونه فاعلیت را از انسان سلب نموده و تنها خدا را فاعل حقیقی کارهای منسوب به انسان می‌دانند. در تاریخ عقاید مسلمانان، جَهْمیّه، نَجّاریه، ضَراریّه و اشاعره را جبرگرا دانسته‌اند.

جَهْمیّه یا پیروان جَهْم بنِ صَفْوان (متولد ۱۲۸ق)، برای گریز از تشبیه باور داشتند که خداوند در هیچ صفتی با مخلوقاتش مشترک نیست. از این رو نباید انسان را نیز خالق و قادر و فاعل به حساب آورد. به نظر جهمیه انجام یا ترک تکالیف دینی، جبری می‌شود چنانچه ثواب و عقاب نیز جبری می‌شود.

نجّاریه خداوند را خالق همه افعال آدمی اعم از فعل خیر و شرّ می‌دانستند؛. چنان‌که ضراریه یا پیروان ضرار بن عمرو و حفص فرد نیز فاعل حقیقی افعال را خداوند می‌دانستند؛ هر چند از این جهت که انسان را مکتسب افعال می‌دیدند به نظریه کسب نزدیک هستند.

جبرگرایی علمی

جبرگرایی علمی مبتنی بر فیزیک کلاسیک است که همه پدیده‌های طبیعی و فیزیکی را معلولِ گریزناپذیر قوانین و علت‌های طبیعی می‌داند به گونه‌ای که محال است معلول از علتش تخلّف نماید. در این صورت، همه چیز از پیش تعیین شده است و اگر کسی به مجموعه علل و قوانین و سیر حوادث آگاهی می‌داشت، می‌توانست تمامی رفتارهای یک انسان را به صورت قطعی پیش‌بینی کند. به این دیدگاه که هر گونه اختیار و آزادی و امکان را نفی نموده و از ضرورت و جبر دفاع می‌کند، «دترمینیسم» (به انگلیسی: Determinism)گفته می‌شود.

گروهی از اختیارگرایان با طرح نظریه کوانتوم در فیزیک، جبرگرایی علمی را مورد انتقاد قرار می‌دهند.

جبر فلسفی

فیلسوفان مسلمان عمدتاً با جبرگرایی مخالفند و برخی از رفتارهای انسان را اختیاری و ناشی از علم، انگیزه و اراده او می‌دانند. ولی نظریه رایج فیلسوفان این است که هر چند فعل انسان ارادی است؛ ولی خودِ اراده، ارادی نیست.

گروهی از فقیهان و فیلسوفان شیعه معاصر -همچون ابوالقاسم خوئی، محمد حسین نائینی، محمد باقر صدر، غلامرضا فیاضی- معتقدند که نتیجه این دیدگاه پذیرش جبر است و باید توضیح دیگری درباره اصل علیت و فرآیند فعل اختیاری ارائه کرد تا اختیار انسان، به خوبی تبیین شود.

اختیارگرایی

شیعیان با اعتقاد به دو اصل عدل و حکمت الهی، معتقد به مختار بودن انسان در افعالی است که در مدار تکلیف قرار گرفته، و انسان بر آنها ستایش و نکوهش می‎شود دارند؛ چرا که تکلیف نمودن انسانِ مجبور و ستایش و یا نکوهش او بر کاری که از وی صادر گردیده قبیح و نارواست، و به مقتضای اصل عدل و حکمت، ‌خداوند از افعال قبیح منزه است.

امام علی(ع) در رد اندیشه آنان که قضا و قدر الهی را مستلزم مجبور بودن انسان می‎‌دانند، فرموده است:

«لو کان کذلک لبطل الثواب و العقاب، ‌و الأمر و النهی و الزجر، و لَسَقط معنی الوعدِ و الوعید، و لم یکنْ عَلی مسیءٍ لائِمةٌ و لا لمحسن مَحْمدة؛اگر چنین بود، هر آئینه ثواب و عقاب، امر و نهی و تنبیه باطل بود و وعده و وعید بی ‎اساس، و بدکار را نکوهش و نیکوکار را ستایشی نبود.»

محمد بن عَجْلان از امام صادق(ع) پرسید: آیا خداوند بندگان را بر انجام کارها مجبور نموده است؟ امام(ع) پاسخ داد:

«الله اعدل من أن یجبر عبداً علی فعل ثم یُعَذِّبه علیه؛ خداوند عادل‎تر از آن است که بنده‌‎ای را بر کاری مجبور سازد آن گاه او را عقوبت کند.» حسن بن علی وشاء از امام رضا(ع) پرسید: آیا خداوند بندگان را بر انجام گناهان مجبور کرده است؟ امام(ع) پاسخ داد: «الله أعدل و أحکم من ذلک؛ خداوند عادل‎تر و حکیم ‎تر از آن است که چنین کاری را انجام دهد»

در روایات یاد شده بر منافات داشتن جبر با عدل و حکمت خداوند، و با تکلیف و وعده و وعید و پاداش و کیفر الهی تصریح و تأکید شده است.

متکلمان عدلیه نیز، نظریه جبر را مخالف عدل الهی دانسته و با استناد به عدل و حکمت خداوند، بر مختار بودن انسان استدلال نموده اند، چنان که واصل بن عطا گفته است: «اِن الباری تعالی عدل حکیم... و لا یجوز أن یرید من العباد خلاف ما یأمر، و یحتم علیهم شیئا ثم یُجازیهم علیه؛ خداوند عادل و حکیم است و روا نیست که از بندگان، خلاف آنچه که امر می‎‌کند خواسته، و آنان را بر کاری مجبور سازد و آن گاه مجازاتشان کند.» ابن میثم بحرانی، ‌پس از اشاره به این که مختار بودن انسان امری است بدیهی و به اقامه برهان نیاز ندارد، وجوهی را بر توجه دادن به این امر بدیهی یادآور شده است که دو نمونه آن عبارتند از:

• هر عاقلی مدح بر احسان، و ذم بر عدوان را نیکو می‎ داند، و این مطلب متفرع بر این است که نیکوکار و بدکار فاعل فعل خویش باشند.
• ما با درک وجدانی می یابیم که افعالمان تابع انگیزه های ما هستند و اختیار، معنایی جز این ندارد.

خواجه نصیرالدین طوسی نیز فاعلیت و اختیار انسان را بدیهی دانسته و گفته است:

«و الضروره قاضیة باستناد افعالنا الینا؛ درک بدیهی، گواه بر این است که افعالِ ما مَستَند به ما می‌‎باشند.»

آراء متکلمان در تفسیر اختیار

در تفسیر اختیار، سه دیدگاه تفویض معتزلی، کسب اشاعره و امر بین الامرین مطرح شده است:

دیدگاه تفویض معتزلی معتقد است انسان، خود پدید آورنده فعل خویش است، و خداوند آن را در انسان نیافریده است. و نمی‌توان خداوند را خالق افعال بشر دانست، زیرا در افعال بشر ظلم و ستم وجود دارد، و خداوند از ظلم و ستم منزه است. منتقدان نظریه تفویض آن را نوعی ثنوی‌گرایی می‌دانند که با اصل توحید در خالقیت و ربوبیت منافات دارد. چنان که با عمومیت قدرت و مالکیت مطلقه الهی نیز منافات دارد.

دیدگاه کسب که از سوی اشاعره پیشنهاد شده است بر این باور است که خداوند خالق فعل انسان، و انسان کاسب آن است. متکلمان اشعری در تفسیر «کسب» دچار اختلاف شده و تفسیرهای چندگانه‌ای از نظریه کسب به دست داده‌اند. این نظریه هم از طرف مخالفان اشاعره مورد نقد قرار گرفته و هم برخی از محققان اشاعره آن را برای حل مشکل جبر ناکافی دانسته‌‎اند، حتی احمد امین مصری آن را تعبیر جدیدی از نظریه جبر دانسته و شیخ شلتوت نیز گفته است این نظریه علاوه بر این که با اصطلاح لغوی و قرآنی آن هماهنگ نیست، از عهده توجیه مسأله تکلیف و اصل عدل الهی و مسؤولیت انسان نیز برنمی‌‎آید.

آموزه امر بین الامرین از سوی ائمه اهل بیت(ع) مطرح شده و متکلمان امامیه و نیز حکمای اسلامی آن را تبیین و تشریح کرده‌اند. بر اساس این نظریه با فعل انسانی چون جزو ممکنات است، هم در اختیار و تملک انسان است، هم مملوک و مقدور خدا است و این دو، در طول یکدیگرند نه در عرض یکدیگر. به عبارت دیگر کار انسان در عین این که مستند به انسان است، مستند به اراده ذات بارى تعالى نیز است؛ اما اراده و اختیار انسان در طول اراده الهى است نه عرض آن. فیلسوفان مسلمان بر اساس چند مبنای فلسفی مثل اصالت وجود، وحدت وجود و وابستگی ذاتی ممکنات، امر بین الامرین را توضیح داده‌اند. این تفسیر مورد قبول پیروان حکمت متعالیه صدرائی از جمله امام خمینی قرار گرفته است.

چالش‌های اختیار گرایی

تعارض اختیار با علم پیشین الهی

مسئله ناسازگاری میان «علم پیشین خداوند» و «اختیار انسان» اینگونه است که بر اساس باور توحیدی، خداوند از روز ازل، از آنچه واقع می‌شود و آنچه واقع نمی‌شود آگاه است و لازمه این باور آنست که حوادث و کائنات جبراً و قهراً باید به نحوی واقع شوند که با علم الهی مطابقت داشته باشند. در نتیجه اختیار انسان بی معنا خواهد شد. به صورت کلی برای این مسئله دو پاسخ مشهور وجود دارد:

جمع میان علم پیشین الهی و اراده آزاد در انسان

فلاسفه اسلامی، معتقدند که علاوه بر اصل تحقق فعل، کیفیت صدور فعل از فاعلِ مختار نیز متعلَّق علم پیشین الهی بوده و علم ازلی الهی، علم به تحقق فعل با تمام مقدمات آن است که ناظر به صدورِ معلولات از علت‌های خاص آنها است و مقتضای آن این است که فعل فاعل مختار از فاعل مختار و فعل فاعل مجبور از فاعل مجبور صادر شود. از این رو نه تنها با اختیار منافاتی ندارد، بلکه آنرا اثبات می‌کند. به عبارتی دیگر یعنی خداوند از ازل می داند که هر انسانی از روی اختیار خودش چه کارهایی را انجام می‌دهد.

فیلسوفان غربی و انکار تعلق علم خدا به افعال انسان

فیلسوفان غربی، بر این باورند که علم پیشین خداوند، تنها شامل موضوعاتی است که ذاتا و منطقا امکان شناخته شدن را داشته باشد. از سوی دیگر آنچه در «آینده» محقق می‌شود، هنوز وجود ندارد تا «اکنون» معلوم خداوند باشد. در نتیجه علم پیشین خداوند، به آینده‌ای که هنوز محقق نشده‌ است، تعلق نمی‌گیرد. همچنانکه «قدرت» خداوند بر محال تعلق نمی‌گیرد و این مستلزم نقص در خدا نیست.

تعارض اختیار با عصمت

در یک معنای کلی عصمت، به معنای محفوظ بودن شخص معصوم از گناه و خطاست و این سؤال پیش می‌آید که آیا عصمت با اختیار معصوم قابل جمع است؟

سید محمدحسین فضل‌الله، از مراجع تقلید شیعه لبنان، معتقد است که عصمت، یک حقیقت جبری است. اما به گفته علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه معاصر، متکلمان و حکما متفق‌اند که عصمت با اختیار سازگار و معصوم بر انجام معصیت تواناست. از نظر عقل، اگر عصمت مستلزم مجبور بودن شخص معصوم در انجام طاعات و ترک گناهان باشد، مستحق ستایش و مدح نخواهد بود و امر و نهی و پاداش و کیفر او نامعقول خواهد بود.

عبدالله جوادی آملی، فیلسوف و مفسّر معاصر نیز بر این باور است که عصمت جبری با حجیت معصوم بر مردم و دستور تَأسّی و پیروی کردن از ایشان از سوی خداوند، منافات داشته و اگر انجام گناه برای معصوم ذاتاً محال باشد، اطاعت ذاتاً ضروری خواهد بود و در چنین صورتی اطاعت هم مورد تکلیف قرار نمی‌گرفت و مجالی برای انذار و تبشیر و وعده و وعید باقی نمی‌ماند.

علامه طباطبایی در توضیح سازگاری عصمت با اختیار می‌نویسد: «منشأ عصمت، علم ویژه‌ای است که خداوند به معصومان عطا کرده‌ است. علم، خود از مبادی و پایه‌های اختیار است. ازاین‌رو، معصومان به جهت علمشان به مفاسد و مصالح اعمال، مرتکب گناه نمی‌شوند؛ مانند شخصی که علم قطعی به کشنده بودن سَم دارد و هرگز از آن سم نمی‌خورد.»

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعی(۱۳۹۹ش)، عصمت را نه صرفاً یک ملکه علمی، بلکه یک ملکه علمی_عملی می‌داند که از مطابقتِ مختارانه عمل معصوم با علم موهبتی از سوی خداوند حاصل شده‌ است. وی در تبیین رأی خود بیان می‌دارد که هرکس با سرمایه‌ای از استعداد و مواهب الهی به این دنیا آمده و فعلیت آن به دست خود اوست. علمی که مقدمه عصمت معصومین است نیز موهبتی بوده ولی چیزی را بر شخص، تحمیل نمی‌کند. در نتیجه بکارگیری این سرمایه و مطابقت عمل با آن، منوط به تلاش خود معصوم است.

تک‌نگاری‌ها

جبر و اختیار محمدتقی جعفری

جبر و اختیار جعفر سبحانی با نگارش علی ربانی گلپایگانی

نگاه سوم به جبر و اختیار محمدحسن قدردان قراملکی

جستارهای وابسته

• تولید
• قضا و قدر
• امر بین الامرین
• جبرگرایی
• تفویض

پیوند به بیرون

• دائره المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام