میرزا مهدی آشتیانی

میرزا مهدی آشتیانی
حکیم، عارف و دانشمند شیعه
اطلاعات فردی
لقب	مدرس آشتیانی
تاریخ تولد	۱۳۰۶ق
زادگاه	تهران
تاریخ وفات	۹ شعبان ۱۳۷۲ق ۴ اردیبهشت مطابق با سال ۱۳۳۲
محل دفن	رواق بالاسر حرم حضرت معصومه(س)
اطلاعات علمی
استادان	سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • محمدکاظم خراسانی • میرزا ابوالقاسم نائینی
شاگردان	محمدتقى جعفرى • مرتضی مطهری • سید جلال‌الدین آشتیانی • ابوالحسن شعرانی
محل تحصیل	تهران • نجف • کربلا
تألیفات	اساس التوحید • تعلیقة رشیقة علی شرح منظومة السبزواری • حاشیه بر اسفار • شرحى بر مشكلات اشعار خواجه حافظ شیرازی و ...

میرزامهدی آشتیانی (۱۳۰۶-۱۳۷۲ق/۱۸۸۸-۱۹۵۲م)، فیلسوف، عارف و دانشمند شیعه قرن چهاردهم هجری قمری. او از شاگردان آقامیر شیرازی، محمدحسین غروی نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری بود.

از ویژگی‌های آشتیانی سفرهای وی به کشور‌ها و شهرهای مختلف دنیاست. او دارای تألیفات مختلفی در حکمت و فلسفه، اصول و عرفان است که غالب آن‌ها حاشیه و شرح آثار دیگران است.

تولد، نسب و درگذشت

میرزامهدی به سال ۱۳۰۶ق در تهران زاده شد. او خودش را مدرس آشتیانی معرفی کرده است.^[۱] میرزا مهدی در ۹ شعبان سال ۱۳۷۲ق مطابق با سال ۱۳۳۲ درگذشت و در رواق بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.^[۲]

پدر او میرزا جعفر(درگذشته۱۳۲۴ق) برادرزاده و داماد میرزا محمدحسن آشتیانی ملقب به «میرزا کوچک»، از عالمان تهران بود. که نزد اساتیدی چون حكیم سید ابوالحسن جلوه (متوفای۱۳۱۴ق)، آقاعلی مدرس طهرانی (متوفای۱۳۰۷ق)، محمدرضا قمشه‌ای (متوفای۱۳۰۶ق) درس خوانده و بر ادبیات و ریاضیات نیز تسلط داشت و در تمام شعب علوم عقلیه و نقلیه دارای رتبه شامخه و مرتبه کامله بود.^[۳]

تحصیلات

میرزامهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. پس از فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد.

ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزه درس آقاشیخ حسن طالقانی و آخوندملا عبدالرسول فراگرفت.
خارج فقه و اصول را نزد شیخ عبدالنبی نوری و آقا سید عبدالکریم لاهیجی مدرّس مدرسه مروی تهران و دیگر عالمان بنام تهران، آموخت.
مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفّاریان نجم الدّوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقاشیخ محمدحسین ریاضی تعلیم دید.
فلسفه مشّاء را نزد میرزا حسن کرمانشاهی و حکمت اشراق و عرفان را نزد آقا میرزا هاشم اشکوری و حکمت متعالیه را نزد سیدالحکما آقامیر شیرازی، و همچنین در محضر مير شهاب الدين نيريزى شيرازى تلمذ کرد. ^[۴]
طب قدیم را نزد میرزا محمدحسین رئیس الاطباء و میرزا ابوالقاسم نائینی سلطان الحکماء و طبّ جدید را به وسیله میرزا علی اکبرخان ناظم الاطباء و میرزا ابوالحسن خان رئیس الاطباء آموزش دید.^[۵]

سفر به عتبات

آشتیانی در ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م برای ادامه تحصیلات عالی عازم عتبات شد و در نجف در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی شرکت کرد، ولی به علت بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت. در سال ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م بار دیگر به عتبات سفر کرد و در درس سید محمدکاظم یزدی شرکت جست. پس از اقامت کوتاهی باز به ایران برگشت و برای سومین بار عازم عتبات گردید و در این سفر در درس مشایخ دیگر مانند سید محمد فیروزآبادی، میرزا محمدحسین نائینی، آقا ضیاء الدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی حاضر شد.^[۶]

اجتهاد

با اینکه وی در مجموع، مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به دلیل مهارت علمی و دانشی که طی سال‌ها اندوخته بود، به گفته خودش، از همه استادان یاد شده به دریافت اجازه روایت و اجتهاد نایل آمد.^[۷] وی به مدد حافظه بسیار قوی وقتی پانزده ساله بود از برخی اساتیدش نیز اجازه روایت گرفته بود. ^[۸]

تدریس

آشتیانی در مدت اقامت در عتبات، در کنار تحصیل، به تعلیم و تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. وی بازگشت به ایران را برماندن در عتبات ترجیح داد. مدتی در قم و اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت و سرانجام به زادگاهش تهران برگشت و برای همیشه در این شهر ماندگار گشت و حدود سی سال به تدریس پرداخت و حوزه درسی وسیعی را به ویژه در حکمت و عرفان، پدید آورد.

احاطه او بر کتب چنان بود که سید جلال‌الدین آشتیانی می‌گوید: هر وقت خدمت آن مرحوم شرفیاب می‌شدم و مشکلات خود را سؤال می‌کردم، او در پاسخ از کتب ملاصدرا و شفا بوعلی و اشارات ابن سینا آن‌چنان از احاطه برخوردار بود که موجب حیرت می‌شد. اگر عرض کنم فصوص ابن عربی و مفاتیح الغیب فخر الدین رازی، فصوص الحکم و نفحات صدرالدین قونوی را حفظ بود و با احاطه حیرت آور به هر سؤالی در عرفان جواب فوری می‌داد، گزاف نگفته‌‌ام.^[۹]

شاگردان

برخی از دانش آموختگان محضر علمی او بدین قرار است:

اسماعيل كلباسى شارح نفس المهموم (درگذشت:۱۳۹۷ق)
ملاعلی معصومی همدانی
میرزا هاشم آملی ^[۱۰]
علامه محمدتقی جعفری مولف شرح نهج البلاغه
جعفر زاهدى جورابچى مولف ايضاح الاشارات در شرح منطق بو على سينا (درگذشت:۱۴۱۹ق)
عبد الرحيم مدرس تبريزى مولف آلاء الرحيم فى الرّد على تحريف القرآن الكريم
على شمس گيلانى مولف رساله‏‌اى در معراج
مرتضی مطهری
محمدتقی فلسفی
سید جلال‌الدین آشتیانی
ابوالحسن شعرانی
سید علی سیستانی
حسین وحید خراسانی
مهدی حائری یزدی
محمد واعظ‌زاده خراسانی
ابوطالب تجليل تبريزی(درگذشت:۱۳۸۷ش)
سيّد أبوطالب زنجانی(درگذشت:۱۳۲۹یا۱۳۳۰ق)

سیر و سفر

از ویژگی‌های او این بود که در محدوده جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایره کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر تجربه‌های فراوان به دست آورد.

وی پیش از سفر اول به نجف به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار، به تدریس پرداخت و دوبار به مصر سفر کرد. هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپا مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی با متفکران و فیلسوفان آن کشور‌ها آشنا شد و بحث‌ها و برخوردهای علمی وفکری داشت.^[۱۱]

آثار

آشتیانی دارای تألیفات متعددی است که عمدتاً درباره عرفان و فلسفه نوشته شده است. او بر بسیاری از کتب فلسفی نیز تعلیقه نوشته است. ایزوتسو می گوید: حواشی و تعلیقات او دارای نوآوری است و همانند تعلیقه‌های مرسوم نیست.^[۱۲] برخی از آثار وی عبارتند از:

اساس التوحید، به زبان فارسی، تهران، ۱۳۳۰ش.
تعلیقة رشیقة علی شرح منظومة السبزواری، به زبان عربی.
حاشیه بر اسفار، به عربی.
حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی.
حاشیه بر المکاسب المحرمة شیخ مرتضی انصاری.
حاشیه بر رسائل شیخ انصاری.
حاشیه بر فصوص فارابی.
حاشیه بر مصباح الانس.^[۱۳]
رساله در معراج جسمانی که تحت عنوان معراج نامه چاپ شده است
رساله ای در حقیقت کتاب و میزان؛
رساله در شق‏ القمر؛
تعليقه بر الاسفار الاربعه ملا صدرای شیرازی.
تعليقه بر الرسائل شیخ مرتضی انصاری در اصول فقه.
تعليقه بر الشفاء ابوعلی سینا.
تعليقه بر الاشارات و التنبیهات شیخ الرئیس.
تعليقه بر المتاجر شیخ انصاری؛^[۱۴]
رسالة فى العلم الاجمالى
رسالة فى الطلب و الارادة
قاعده صدور؛
تعليقه بر الفصوص الحکم تالیف عارف نامدار محیی الدین بن عربى.
تعليقه بر مصباح الانس قاضی محمد بن‌ حمزه فناری.
شرحى بر مشكلات اشعار خواجه حافظ شیرازی.
ترجمه الاشارات و التنبیهات بو علی سینا. ^[۱۵]
رساله در المعاد.
رساله در وحدة الوجود.
ترجمه الأسفار الأربعة به زبان فارسی، ترجمه کل اسفار است که میرزا سخنان خود را بین پرانتز آورده است.
شرح تحفة الحكيم تالیف شیخ محمدحسین غروی اصفهانی به زبان فارسي. این کتاب نا تمام است.
شرح فصوص الحكمة حکیم بزرگ فارابی(متوفای ۳۳۹ ق). این کتاب نیز ناتمام است.
تقريرات دروس میرزا محمد حسین نائینی.
تقريرات دروس شیخ آقا ضیاء الدین عراقی .
تقريرات دروس سيّد سید محمد کاظم یزدی.
تقريرات دروس حاشيه بر بحر الفوائد میرزا محمد حسن آشتیانی؛^[۱۶]

پانویس

↑ واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴
↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۸۳.
↑ واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴
↑ فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص ۱۳ (مقدمه سید جلال الدین آشتیانی)
↑ مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ۱۳۴۶ش، ج۵، ص۲۷۳.
↑ خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.
↑ خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.
↑ خان بابا، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاكنون، ۱۳۴۰ش٬ ج۶، ص۳۵۹
↑ فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۱۴ (پاورقی) نقل با تصرف و توضیح کتب و اسامی افراد
↑ پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
↑ خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.
↑ آشتیانی، تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری،۱۳۷۳شp۵٬
↑ مدرس، ج۵، ص۲۷۳؛ صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء، ۱۳۵۹ش، ص۶۴.
↑ واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۵ (۴ مورد اخیر غیرمطبوع است)
↑ جمعی از نویسندگان٬ نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، ص ۴۰۶. (۷ مورد اخیر)
↑ طبقات أعلام الشيعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۱۷، ص۴۳۵ (هفت مورد اخیر چاپ نشده است).

منابع

خیابانی تبریزی، ملاعلی، علماءمعاصرین، تهران، مطبعه اسلامیه، ۱۳۶۶ق.
صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخّر بر صدرالمتألّهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۹ش.
مدرّس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
واعظ خیابانی، میرزا علی،علمای معاصر، به کوشش دکتر عقیقی بخشایشی، قم نوید اسلام، چ٬۱ ۱۳۸۲ش.
مشار، خان بابا، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاكنون، [بى نا] - [بى جا]، چ۱، ۱۳۴۰ش.
آشتیانی،مهدی٬ تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری، اهتمام عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، چ سوم، ۱۳۷۳ش
فيض كاشانى‏، ملا محسن،أصول المعارف،‏ تعليق تصحيح و مقدمه سيد جلال الدين آشتيانى‏، قم، دفتر تبليغات اسلامى‏، چاپ سوم، ‏۱۳۷۵ ش‏
جمعی از نویسندگان تحت اشراف آیت الله مکارم شیرازی، نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، قم، امام علی بن ابیطالب(ع)، چ اول، ۱۳۹۷ش

پیوند به بیرون

[1] واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴

[2] حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۸۳.

[3] واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴

[4] فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص ۱۳ (مقدمه سید جلال الدین آشتیانی)

[5] مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ۱۳۴۶ش، ج۵، ص۲۷۳.

[6] خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

[7] خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

[8] خان بابا، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاكنون، ۱۳۴۰ش٬ ج۶، ص۳۵۹

[9] فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۱۴ (پاورقی) نقل با تصرف و توضیح کتب و اسامی افراد

[10] پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

[11] خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

[12] آشتیانی، تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری،۱۳۷۳شp۵٬

[13] مدرس، ج۵، ص۲۷۳؛ صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء، ۱۳۵۹ش، ص۶۴.

[14] واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۵ (۴ مورد اخیر غیرمطبوع است)

[15] جمعی از نویسندگان٬ نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، ص ۴۰۶. (۷ مورد اخیر)

[16] طبقات أعلام الشيعة، ۱۴۳۰ق٬ ج۱۷، ص۴۳۵ (هفت مورد اخیر چاپ نشده است).

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

ن ب و فقیهان شیعه (قرن ۱۴ قمری) بر اساس سال درگذشت
ساکن ایران	احمد خوئینی(۱۳۰۷ق) • سید محمدباقر خوانساری(۱۳۱۳ق) • سید علی‌اصغر جاپلقی(۱۳۱۳ق) • محمدباقر فشارکی(۱۳۱۴ق) • سید محمد فشارکی(١٣١۶ق) • محمد اشرفی مازندرانی (حجت اشرفی)(۱۳۱۵ق) • ابوالفضل تهرانی(۱۳۱۷ق) • سید محمدهاشم خوانساری(۱۳۱۸ق) • علی شریعتمدار استرآبادی(۱۳۱۸ق) • محمدحسن آشتیانی(۱۳۱۹ق) • سید محمدمهدی خوانساری(۱۳۲۴ق) • حبیب‌الله خویی(۱۳۲۴ق) • حسنعلی تهرانی(۱۳۲۵ق) • شیخ فضل‌الله نوری(۱۳۲۷ق) • حبیب خراسانی(۱۳۲۷ق) • ملا قربانعلی زنجانی(۱۳۲۸ق) • محمدشفیع بوشهری(۱۳۲۹ق) • محمدتقی آقانجفی اصفهانی(۱۳۳۲ق) • حبیب‌الله شریف کاشانی(۱۳۴۰ق) • محمد ارباب قمی(۱۳۴۱ق) • سید محمدباقر درچه‌ای(۱۳۴۲ق) • جواد ملکی تبریزی(۱۳۴۳ق) • نورالله نجفی اصفهانی(۱۳۴۶ق) • صادق آقا تبریزی(۱۳۵۱ق) • محمدباقر آیتی(۱۳۵۲ق) • سید ابوالقاسم دهکردی(۱۳۵۳ق) • عبدالکریم حائری یزدی(۱۳۵۵ق) • سید ابوالحسن انگجی تبریزی(۱۳۵۷ق) • سید حسن مدرس(۱۳۵۷ق) • ابوعبدالله زنجانی(۱۳۶۰ق) • محمدرضا مسجدشاهی(۱۳٦٢ق) • آقا نجفی قوچانی(۱۳۶۳ق) • یحیی خویی(۱۳۶۴ق) • مهدی اصفهانی(۱۳۶۵ق) • میرزا محمد فیض قمی (۱۳۷۰ق) • سید محمدتقی خوانساری(۱۳۷۱ق) • عبدالکریم خوئینی زنجانی(۱۳۷۱ق) • سید محمد حجت کوه‌کمری(۱۳۷۲ق) • مهدی آشتیانی(۱۳۷۲ق) • سید صدرالدین صدر(۱۳۷۳ق) • محمدجواد انصاری همدانی(۱۳۷۹ق) • سید علی یثربی کاشانی (۱۳۷۹ق) • سید حسین طباطبایی بروجردی(۱۳۸۰ق) • فاضل تونی(۱۳۸۰ق) • سید ابوالقاسم کاشانی(١٣٨١ق) • هاشم قزوینی (۱۳۸۱ق) • سید محمد بهبهانی(۱۳۸۳ق) • میرزا حسین فقیه سبزواری(۱۳۸۶ق) • مجتبی قزوینی(۱۳۸۶ق) • سید محمد محقق داماد(۱۳۸۸ق) • محمدتقی آملی(۱۳۹۱ق) • محمدصالح حائری مازندرانی(۱۳۹۱ق) • محمد کوهستانی مازندرانی (۱۳۹۲ق) • سید احمد شبیری زنجانی(۱۳۹۳ق) • ابوالحسن شعرانی(۱۳۹۳ق) • سید ابوالحسن رفیعی قزوینی(۱۳۹۵ق) • سید محمدهادی میلانی(۱۳۹۵ق) • میرزا احمد آشتیانی(۱۳۹۵ق) • رحیم ارباب(۱۳۹۶ق) • علی معصومی همدانی(۱۳۹۸ق) • عبدالرحیم ربانی شیرازی(۱۴۰۱ق) • سید محمدحسین طباطبائی(۱۴۰۲ق) • سید عبدالحسین دستغیب(۱۴۰۲ق) • سید اسدالله مدنی(۱۴۰۲ق) • محمد صدوقی(۱۴۰۲ق) • عطاءالله اشرفی اصفهانی(۱۴۰۲ق) • سیده نصرت امین(۱۴۰۳ق) • سید محمدکاظم شریعتمداری(۱۴۰۶ق) • محمدباقر اصطهباناتی (۱۳۲۶ق) • سید یونس موسوی اردبیلی (۱۳۷۷ق)
ساکن عراق	زین‌العابدین مازندرانی(۱۳۰۹ق) • حسین‌قلی همدانی(۱۳۱۱ق) • سیدمحمدحسن شیرازی (میرزای شیرازی)(۱۳۱۲ق) • سیدمحمدحسین شهرستانی (شهرستانی ثانی)(۱۳۱۵ق) • محمدحسن مامقانی(۱۳۲۰ق) • محمدهادی تهرانی(۱۳۲۱ق) • محمدطه نجف(۱۳۲۳ق) • حسین خلیلی تهرانی(۱۳۲۶ق) • محمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی)(۱۳۲۹ق) • عبدالله مازندرانی(۱۳۳۰ق) • سید محمدسعید حبوبی (حَبّوبی کبیر)(۱۳۳۳ق) • سید اسماعیل صدر(۱۳۳۸ق) • سید علی داماد(۱۳۳۶ق) • سید محمدکاظم طباطبایی(۱۳۳۷ق) • محمدتقی شیرازی (میرزای دوم)(۱۳۳۸ق) • فتح‌الله غروی اصفهانی (شیخ الشریعة)(۱۳۳۹ق) • مهدی خالصی(۱۳۴۳ق) • ابوتراب خوانساری(۱۳۴۶ق) • شعبان گیلانی(۱۳۴۸ق) • سید حسن صدر(۱۳۵۴ق) • محمدحسین نائینی(۱۳۵۵ق) • ابوالحسن مشکینی(۱۳۵۸ق) • محمدحسین غروی اصفهانی(۱۳۶۱ق) • آقا ضیاء عراقی(۱۳۶۱ق) • سید ابوالحسن اصفهانی(۱۳۶۵ق) • محمد حرزالدین(۱۳۶۵ق) • سید علی قاضی طباطبایی(۱۳۶۶ق) • محمدحسین کاشف‌الغطاء(۱۳۷۳ق) • سید حسین آل‌علی شاهرودی(۱۳۷۳ق) • محمدحسن مظفر(۱۳۷۵ق) • سید عبدالحسین شرف‌الدین(۱۳۷۷ق) • سید جمال‌الدین گلپایگانی(۱۳۷۷ق) • محمدعلی غروی اردوبادی(۱۳۸۰ق) •سیدمحمدحسن حائری(۱۳۸۰ق) • سید عبدالهادی شیرازی(۱۳۸۲ق) • محمدرضا مظفر(۱۳۸۳ق) • محمد خالصی‌زاده(۱۳۸۳ق) • آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق) • عبدالحسین امینی(۱۳۹۰ق) • سید محسن حکیم (۱۳۹۰ق) • سید محمود حسینی شاهرودی(۱۳۹۴ق) • حسین حلی(۱۳۹۴ق) • سید حسن موسوی بجنوردی(۱۳۹۶ق) • سید مصطفی خمینی(۱۳۹۷ق) • سید محمدباقر صدر(۱۴۰۰ق)
ساکن هند	سیدعلی‌محمد نقوی (تاج‌العلماء)(۱۳۱۲ق)
ساکن عربستان	علی بن حسنعلی خنیزی(۱۳۶۲ق) • علی بن حسن خنیزی(۱۳۶۳ق)
ساکن سوریه	سید محسن امین(۱۳۷۱ق)
ساکن افغانستان	سید محمدسرور واعظ بهسودی(۱۳۹۸ق)
مراجع تقلید شیعه / رجالیان شیعه / متکلمان شیعه / مفسران شیعه / فقیهان شیعه

ن ب و فیلسوفان شیعه
قرن چهارم	اخوان الصفا • ابواسحاق نوبختی
قرن پنجم	ابن‌سینا • ابن‌مسکویه
قرن هفتم	خواجه نصیر • ابوالحسن بحرانی
قرن هشتم	قطب‌الدین رازی
قرن نهم	سید صدرالدین محمد دشتکی
قرن یازدهم	میرفندرسکی • میرداماد • سید احمد علوی • حسین تنکابنی • ملاصدرا • رجبعلی تبریزی
قرن دوازدهم	حزین لاهیجی • محمدصالح خلخالی • حمزه گیلانی
قرن سیزدهم	ملا علی نوری • ملا عبدالله زنوزی • سید ابوالحسن جلوه • ملا هادی سبزواری • آقا علی مدرس • اسماعیل درب کوشکی اصفهانی • اسماعیل بن محمدجعفر درب کوشکی • محمدرضا قمشه‌ای
قرن چهاردهم	جهانگیرخان قشقایی • ابوالحسن شعرانی • علامه طباطبایی • حکیم الهی • میرزا احمد آشتیانی • میرزا مهدی آشتیانی • علامه سمنانی • رحیم ارباب • محمدکاظم عصار • محمدطاهر تنکابنی • ملا محمد کاشانی • محمدحسین غروی اصفهانی • عبدالکریم زنجانی
قرن پانزدهم	مرتضی مطهری • محمدتقی جعفری • مهدی حائری یزدی • سید جلال‌الدین آشتیانی • یحیی انصاری شیرازی • محمدتقی مصباح یزدی • حسن حسن‌زاده آملی • عبدالله جوادی آملی • سید رضی شیرازی
فلسفه اسلامی

ن ب و عارفان شیعه
قرن ۷-۱۱ق	سید ابن طاووس (۶۶۴ق) • بابا رکن‌الدین شیرازی (۷۶۹ق‌) • میر سید علی همدانی (۷۸۶ق) • سید حیدر آملی (۷۸۷ق) • حافظ رجب برسی(۸۱۳ق) • تاج‌الدین حسین خوارزمی (۸۴۰ق) • اشرف بیابانی (۹۳۵ق) • حمزه فنصوری
قرن ۱۱ق	ملاصدرا (۱۰۵۰ق) • ملا رجبعلی تبریزی (۱۰۸۰ق) • فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)
قرن ۱۲ق	آقا محمد بیدآبادی (۱۱۹۷ق)
قرن ۱۳ق	عبدالصمد همدانی (۱۲۱۶ق) • سید علی شوشتری (۱۲۸۳ق) • ملا هادی سبزواری (۱۲۸۹ق)
قرن ۱۴ق	محمدرضا قمشه‌ای (۱۳۰۶ق) • محمد کوهستانی (۱۳۰۸ق) • ملا حسینقلی همدانی (۱۳۱۱ق) • محمد بهاری (۱۳۲۵ق) • جهانگیرخان قشقایی (۱۳۲۸ق) • سید احمد کربلایی (۱۳۳۲ق) • میرزا جواد ملکی تبریزی (۱۳۴۳ق) • حسنعلی نخودکی اصفهانی (۱۳۶۱ق) • ملا عباس تربتی (۱۳۶۲ق) • سید علی قاضی طباطبایی (۱۳۶۵ق) • محمدعلی شاه‌آبادی (۱۳۶۹ق) • میرزا مهدی آشتیانی (۱۳۷۲ق) • محمدجواد انصاری همدانی (۱۳۷۹ق) • مهدی الهی قمشه‌ای (۱۳۹۳ق) • علامه طباطبائی (۱۴۰۲ق) • سید هاشم حداد (۱۴۰۴ق) • رجبعلی خیاط
قرن ۱۵ق	امام خمینی (۱۴۰۹ق) • حسنعلی نجابت شیرازی (۱۴۱۰ق) • سید رضا بهاءالدینی (۱۴۱۸ق) • سید عبدالکریم کشمیری (۱۴۱۹ق) • محمداسماعیل دولابی (۱۴۲۳ق) • عبدالکریم حق‌شناس(۱۴۲۸ق) • محمدتقی بهجت (۱۴۳۰ق) • یحیی انصاری شیرازی (۱۴۳۶ق) • حسن حسن‌زاده آملی (۱۴۴۳ق) • سید عبدالله فاطمی‌نیا (۱۴۴۳ق) • محمدعلی ناصری (۱۴۴۴ق) • عبدالله جوادی آملی
عرفان اسلامی