بُخارا، شهری در آسیای میانه و ماوراء النهر و مشهور در تاریخ اسلام است که اینک به عنوان یک ولایت و یک شهر در قلمرو ازبکستان قرار دارد. پس از ورود مسلمانان به خراسان و فرا رود در اواخر قرن اول قمری، بخارا یکی از مراکز بزرگ اسلامی شد و نقش مهمی در نشر و گسترش فرهنگ اسلامی در طی قرون متوالی، ایفا کرد. از قرن اول تا قرن دوازدهم هجری، بخارا را «مهد اسلام» می‌نامیدند.
شیعیان از گذشته‌های دور در بخارا حضور داشته‌اند و اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد شیعیان بخارا با برخی از مراجع نجف نیز در تماس بوده و از آنان برای مشکلات خود استفتاء می‌کردند. از نشانه‌های ماندگاری مذهب شیعه در بخارا انجام مراسم عزاداری عاشورا در این منطقه است و شیعیان در این شهر مسجد و حسینیه دارند.
موقعیت و مردم
بخارا اینک نام یک ولایت و یک شهر در جنوب ازبکستان است.
- ولایت بخارا با مساحتی حدود ۱۴۳۰۰۰ کیلومترمربع، در جنوب غربی جمهوری ازبکستان واقع است. ولایت نوایی از شمال و شرق، ولایت کشک دریا از جنوب شرق، جمهوری ترکمنستان از جنوب و ولایت خوارزم و جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان از غرب و شمال غرب، همسایگان بخارا هستند. این ولایت در ۱۳۱۶ش /۱۹۳۸م، به مرکزیت بخارا در جمهوری ازبکستان تشکیل شد.
- شهر بخارا، مرکز ولایت (جمعیت در ۱۳۴۹ش / ۱۹۷۰ حدود ۰۰۰، ۱۱۲ تن)، در مشرق قسمت سفلای حوضه آبریز رود زرافشان و در قسمت بالای آبراه شاهرود واقع است. سمرقند در حدود ۳۱۰ کیلومتری مشرق آن و شهر تاشکند در ۶۰۰ کیلومتری شمال شرقی آن واقع است. از سمت جنوب شرقی با خط فرعی راه آهن از طریق آبادی کاگان به برخی از شهرهای جمهوری‌های آسیای میانه متصل است.
مردم
در ۱۲۹۹ش/۱۹۲۰م اقوام جمعیت بخارا عمدتاً ازبک، تاجیک، قزاق، یهودی و عرب بودند.[۱] در دهه‌های اخیر گروه‌هایی از یهودی‌ها از بخارا به اسراییل مهاجرت کرده‌اند. امروز گروه‌هایی از تاجیکان نیز به زبان ازبکی تکلم می‌کنند. همچنین گروه‌های روس تبار در ولایت بخارا به سر می‌برند.
آثار باستانی و تاریخی بخارا
آثار باستانی و تاریخی شهر بخارا فراوان است، از جمله:
- ارگ (یا قُهَندِز) که بنابر افسانه‌ای سیاوش آن را بنا کرده است.
- مقبره اسماعیل سامانی (قرنهای سوم چهارم)؛
- مجموعه کلان مشتمل بر مناره کلان (۵۲۰) و مسجد کلان (۹۴۸)؛
- مسجد نمازگاه (قرن دهم)؛
- مسجد مغاک عطاری (قرن ششم)؛
- مدرسه الغ بک (۸۲۰)؛
- مسجد جامع (۹۲۰)؛
- مسجد خواجه زین الدین (قرن دهم)؛
- مدرسه میرعرب (۹۴۱-۹۴۲) که مزار میرعرب در آن است؛
- مقبره چشمه ایوب (قرنهای هشتم دهم)؛
- مسجدِ بلند (قرن نهم و دهم)؛
- مجموعه قوش مدرسه (قرن دهم)؛
- مدرسه مادرخان (۹۷۴۹۷۵)؛
- مدرسه عبدالعزیزخان (۱۰۶۲)؛
- مدرسه چارمنار (۱۲۲۲)؛
- مجموعه بهاءالدین نقشبندی (خانقاه؛ قرن نهم)؛
- مدرسه عبدالعزیزخان (قرن دهم)؛
- سرانجام مهمانخانه بخارا (قرن چهاردهم)؛
- ویرانه‌های قصر وَرَخْشا در ۳۰ کیلومتری شمال غربی شهر بخارا در صحرای قزل قوم غربی با قلعه‌ای به ارتفاع ۱۹ متر.[۲]
از مقابر قدیمی در بخارا مزار خواجه ابوحفص بخاری (۱۵۰-۲۱۷) است[۳] که در زمان «بارتولد» به نام صومعه امام ابوحفص نزدیک دروازه «حق ره» برپا و مورد احترام اهل بخارا بوده است.[۴] از گورستان‌های مهم بخارا مزار شریف است.
تاریخ
ورود مسلمانان
در سال ۵۳ قمری، در حکومت معاویه، اولین بار مسلمانان به فرماندهی عبیدالله بن زیاد با اهل بخارا که پادشاه آن خاتون، همسر بیدون (بخارا خدات)، به عنوان نایب السلطنه پسرش طُغشادِه در آنجا حکومت می‌کرد روبرو شدند اما جنگ آنان به مصالحه انجامید و عبیدالله با گرفتن اموال بسیار، عقب نشست.[۵] در ۸۹ق قتیبة بن مسلم (باهلی)، فرمانده منسوب از طرف حَجّاج در خراسان، به جنگ بخارا رفت و آنجا را تصرف کرد.[۶] در سال ۹۴ قمری قُتیبه مسجد جامع را در حصار بخارا در محل بتخانه بنا کرد.[۷]
سامانیان
در زمان سامانیان، که نخستین سلسله پارسی مستقل و حاکم در خراسان قدیم و ماوراءالنهر بودند، شهر بخارا از لحاظ اجتماعی و علمی گسترش یافت. به نوشته جوینی[۸] بخارا از بلاد شرقی اسلامی بوده و در آن نواحی مدینة السلام نامیده می‌شد.[یادداشت ۱]
پیش از حمله مغول، کتابخانه‌های بخارا در جهان اسلام مشهور بود، از جمله کتابخانه بلعمی (متوفی ۳۶۲)، و کتابخانه نوح بن منصور سامانی (۳۶۵-۳۸۷) که خانه‌های بسیار داشت و در هر خانه صندوق‌های کتاب روی هم انباشته بودند. ظاهراً این کتابخانه پس از استفاده ابن سینا از آن، طعمه حریق شد.[۱۲] در دوره سامانیان بخارا مرکز علم و ادب شمرده می‌شد و شاعرانی مانند رودکی، شهید بلخی، دقیقی، کسایی مروزی در دربار سامانیان نشو و نما یافتند. وزیران سامانی که اهل فضل و ادب و مفاخر پارسی بودند، مانند ابوالفضل بلعمی، ابوعلی بلعمی و خانواده جیهانی، در بخارا می‌زیستند و ابن‌سینا نیز مدتی در بخارا به سر برده است.
گرایش به اسماعیلیه
در اوایل قرن پنجم در سراسر ماوراءالنهر مردم از روی نارضایی، به اسماعیلیه، که از فرق شیعه بود و با خلفا مخالفت می‌کرد، گرایش پیدا کردند، تا جایی که در ۴۳۶ق بغراخان هارون، صاحب ماوراء النهر، گروه بسیاری از آنان را کشت.[۱۳]
حمله چنگیز به بخارا
در ۶۱۶ق چنگیزخان بخارا را تصرف کرد و ارگ بخارا پس از دوازده روز مقاومت سقوط کرد، چنگیزخان وارد شهر شد، اهالی شهر را بیرون راند و اموال مردم را غارت کرد، شهر را به آتش کشید، و مدافعان ارگ را قتل عام کرد.[۱۴] در اوایل قرن هفتم مادر منکوقاآن (متوفی ۶۴۹) هزار بالش نقره هر بالش نقره معادلِ ۸ درم و دو دانگ نقره یا ۲۰۰ دینار داد تا در بخارا مدرسه بزرگی ساختند و دیه‌ها خریدند و وقف آن مدرسه کردند. تولیت مدرسه را باخرزی به عهده داشت. در ۶۵۸ سیف الدین باخرزی درگذشت و در فتح آباد بخارا به خاک سپرده شد.[۱۵] ظاهراً از این هنگام است که بخارا به یکی از مراکز تصوف تبدیل می‌شود. در ۶۷۱ آباقاخان، فرمانده مغولان (۶۶۳-۶۸۰)، جوی خون در شهر بخارا روان ساخت و مدرسه مسعودبیک را که معظم‌ترین و معمور‌ترین مدارس آنجا بود به آتش کشید و کتابخانه آنجا را آتش زد و مغولان یک هفته به قتل و غارت مشغول بودند.[۱۶]
شرکت مردم بخارا در قیام سربداران
در ۷۶۳ در جنبش سربداران، بخاراییان نیز شرکت داشتند. مولانازاده بخاری، یکی از بزرگزادگان بخارا، در سمرقند قیام سربداران را بر ضد مغولان رهبری می‌کرد.[۱۷]
بخارا در زمان تیمور و جانشینانش
در زمان تیمور (۷۷۱-۸۰۷) و جانشینانش، بخارا در دست تاتار‌ها بود. در همین دوره است که بهاءالدین نقشبند (متوفی ۷۹۱) فرقه نقشبندی را در بخارا تأسیس کرد.[۱۸] در ۸۷۳ که سرانجام قلمرو تیمور به دو کشور مستقل تقسیم شد، نخستین جدایی سیاسی مشخص ماوراءالنهر از ایران به وقوع پیوست. ماوراءالنهر به دست جانشینان ابوسعید تیموری و خراسان به دست فرزندان عمرشیخ افتاد.[۱۹]
به نوشته روملو، در ۹۰۶ شیبک خان ازبک سه روز شهر بخارا را محاصره کرد و با مصالحه، امیرمحمدصالح بیات را برآنجا گماشت و خود به سمرقند رفت. پس از بازگشت شهر را به باد تاراج داد و «ازبکان شهر را با جاروب نهب و غارت پاک کردند».[۲۰] با اینهمه بخارا پس از هفت سال (در ۹۱۳) شهری پر نعمت و آباد بود، و می‌توانست از سپاهیان فراوان پذیرایی کند، آنچنانکه فضل الله بن روزبهان از آن با تعجب یاد می‌کند. به نوشته وی، در اواخر موسم زمستان و زمان گرانی، غلات ده سلطان نامدار و پادشاه کامکار صاحب اقتدار که هریک را ده هزار سوار و زیادت امرا و جوانان کار همراه بودند در بلده فاخره بخارا جمع شدند، و از کمبود غلات و علیق کسی شکایتی نکرد.[۲۱] ظاهراً بخارا از همه این افراد، بدون مشکلی، پذیرایی کرده است. از همین دوره هاست که بخارا بار دیگر به نام دارالسلطنه و دارالملک خوانده می‌شود.[۲۲] بعد‌ها نیز بخارا نام قدیم خود، بلده فاخره، را باز یافت.
در دوره صفویه
در دوره صفویه به نوشته رضا قلی هدایت «درگاه خلایق پناه سلاطین صفویه ملاذ و ملجأ سلاطین خوارزم و بلخ و بخارا و افاغنه و ازبکیه بود»،[۲۳] آنچنانکه ولی محمدخان در ۱۰۲۰، پس از اینکه حاکم بخارا به وی اجازه وارد شدن به ارگ را نداد، ناچار از طریق مشهد به اصفهان آمد و شاه عباس اول از وی استقبال کرد. ولی محمدخان دوباره ظاهراً به یاری شاه عباس، بخارا را به دست آورد.[۲۴] در زمان شاه عباس اول بخارا پایتخت ازبکیه شمرده می‌شد و خان (پادشاه) ازبک در شهر بخارا مستقر بود.[۲۵] در ۱۱۶۰ نادرشاه دستور داد تا کوچ بر کوچ قشون ایران به سوی بلده فاخره بخارا رهسپار شوند. آنان پس از ورود به شهر، ابوالفیض خان پادشاه بخارا را به بند کشیدند و شاهزاده عبدالمؤمن خان را که دوازده سال داشت به تخت نشاندند و به نام نادرشاه سکه زدند.[۲۶]
خودمختاری
پس از درگذشت نادر، سپاهیان ایران از بخارا عقب نشستند. در اواخر دوره زندیه (۱۲۰۸ـ۱۱۶۳)، امیر بخارا، بیک‌جان، به مرو لشکر کشید و حاکم آنجا بیرام‌علی خان قاجار را کشت و بند مرو را ویران کرد و تا ۱۲۱۰ در آنجا به سر برد و سپس به بخارا بازگشت.[۲۷]
در ۱۲۱۵، امیرحیدر از قبیله مَنْغیتْ، خاندان اَشْترخانی را که بر بخارا حکمرانی داشتند و از سادات بودند، برانداخت و خود به حکومت بخارا رسید.[۲۸] در ۱۲۲۳، در دوره فتحعلی شاه، حکمران بخارا با یک هزار خانوار از اهالی مرو به سبب اختلافات داخلی به ایران پناهنده شد و برادرش امیرحیدر به دنبال وی به مرو آمد و بند مرو را ویران کرد.[۲۹] در دوره محمدشاه (۱۲۵۰ ۱۲۶۴) امیر بخارا با خان خوارزم و والی سیستان پیاپی تحفه و هدیه به دربار ایران می‌فرستادند.[۳۰] در ۱۲۶۸، دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴۱۳۱۳) نماینده وقت امیر بخارا، امیر نصرالله، در بازگشت از روم (عثمانی) در تهران به خدمت امیر کبیر رسید.[۳۱]
روس‌ها
پس از امیر نصرالله، بخارا دستخوش اختلافات داخلی شد تااینکه در ۱۲۸۵ش/۱۸۶۸م روس‌ها پس از قشون کشی و تسخیر قسمتی از ولایت بخارا، طبق معاهده‌ای با امیر مظفر، امارت بخارا را تحت الحمایه خود قرار دادند[۳۲] و به دنبال آن در ۱۳۰۴و ۱۳۰۵ق/۱۸۸۷م راه آهن آسیای مرکزی احداث شد و در امتداد آن در سواحل رود جیحون مهاجرنشین‌های روسی پدید آمدند.[۳۳] به نوشته میرزاخورف، در ۱۳۱۹ق/۱۹۰۲م، از ایستگاه راه آهن کماکان نزدیک بخارا تا کراسنووُدْسْک ۱۵۰ فرسنگ فاصله بود. در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م، ولایت بخارا گسترش یافت، به طوری که پس از تقسیم ولایت بدخشان بین روسیه و افغانستان، قسمتی از آن نیز به ولایت بخارا منضم شد.[۳۴]
پس از استقرار قوای روس در ماوراءالنهر، براثر رونق تجارت و برقراری امنیت، شهرهای آن رو به توسعه گذاشت به طوری که در دوره ناصرالدین شاه شهر بخارا یازده دروازه، دویست مدرسه بزرگ و کوچک، و هفت مسجد جامع بزرگ و چهل گرمابه و یکصد و پنجاه سرای تجاری داشت، و دور ارگ آن به نیم فرسنگ می‌رسید و «دو صد هزار تومان یک مثقالی، از نفس شهر بخارا حاصل می‌گردید».[۳۵]
در ۱۲۹۹ش /۱۹۲۰م به دنبال گسترش انقلاب ۱۹۱۷م روسیه به ماوراءالنهر، امیرنشین بخارا در جنگ با ارتش سرخ شکست خورد و عالم خان که در ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م امیر بخارا شده بود.[۳۶] به افغانستان گریخت و خان نشین بخارا به طور رسمی منحل و جمهوری شوروی مردمی بخارا تشکیل و شهر بخارا مرکز آن تعیین شد.[۳۷] پس از فرار عالم خان (۱۳۰۱ش /۱۹۲۳) سراسر ماوراءالنهر، و ولایت بخارا را شورش باسماچیان فراگرفت، آنچنانکه نیروی بزرگی از آنان در نزدیکی بخارا مستقر شد. در ۱۳۱۶ش /۱۹۳۸ جمهوری شوروی ازبکستان تشکیل و به دنبال آن جمهوری شوروی مردمی بخارا منحل شد و شهرهای بخارا و سمرقند و قسمت‌هایی دیگر از آن جزو جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان و بخش‌های دیگری از آن در جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان قرار گرفت.
شیعه در بخارا
زجمله قراین حضور تشیع در بخارا، وجود اسامی شیعی در منابع رجالی است که منسوب به بخارا هستند؛ همچون احمد بن ابی عوف و فرزندش محمد که علامه حلی، بخاری بودن آنها را تصریح کرده است. علاوه براین، در بخارا نیز سادات علوی و شیعیان می‌زیستند، شماری از آنان از بزرگان جامعه بودند و در میان مردم، احترام خاصی داشتند. یکی از این بزرگان، محمد بن احمد بن علی بن عبدالرحمان علوی بود که حدیث روایت می‌کرد و اشعاری به زبان عربی می‌سرود.
این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ به ویژه در دوران اسلامی از اهمیت سیاسی، علمی و فرهنگی- دینی برخوردار بود و مرور تاریخ گذشته و معاصر آن موجب درک اهمیت نفوذ فرهنگ ایرانی اسلامی بر گذشته تاریخ خطه ماوراءالنهر کمک خواهد کرد. با گذشت بیش از سه سده از تسلط فرهنگ غرب بر حیات فرهنگی و اقتصادی این شهر، وجود گنجینه‌های معماری اصیل اسلامی در آن، موهبتی عظیم برای درک عمق اصالت و زیبایی‌های آن در اعصار گذشته محسوب می‌شود. در این شهر مدارس علوم دینی مهمی بنیاد نهاده شده است که در سایه فعالیت آنها بزرگانی در عرصه‌های مختلف معارف و علوم اسلامی تربیت یافته‌اند.
در این شهر با توجه به همه تحولاتی که صورت می‌گیرد، مردم همچنان به آداب و رسوم و سنتهای قدیمی ایرانی- اسلامی خود پایبند هستند. بسیاری از شیعیان حاضر در بخارا، نوادگان ایرانیانی هستند که توسط قبایل ترکمن به ازبکستان آورده شده بودند. وجود اصناف متعلق به اهل تشیع نشانگر نیرومند بودن شیعیان در بازار بخارا می‌باشد. به نحوی که در حال حاضر نیز اکثر شیعیان بخارا به کار تجارت و بازرگانی مشغول هستند. البته برخی از آنها در سال‌های گذشته به ایران، کشورهای آسیای مرکزی و برخی از کشورهای منطقه خلیج فارس مهاجرت کرده‌اند.[۳۸]
از میان اصحاب امامان(ع) و برخی از راویان شیعه کسانی به شهرهای ماوراء النهر مانند بخارا و کش و سمرقند شهرت دارند. به ویژه که با توجه به کثرت آنان در نیمه نخست قرن چهارم هجری می‌توان یک حوزه علمی شیعی را در آن ناحیه ترسیم کرد.
در قرون ششم تا نهم آگاهی چندانی از شیعیان این ناحیه نداریم؛ آنچه مسلم است شیعه بسیار اندک بود و فضای ماوراء النهر جای مناسبی برای شیعه نبوده است. در دوره تیموریان و بیشتر در قرن نهم، بخشی از خراسان بزرگ نوعی تسامح مذهبی را تجربه کرد، اما بلافاصله، آمدن ازبکان و قوت گرفتن آنها، راه را بر این فضا بست. پدید آمدن دولت صفوی، دولت تسنن را در آن ناحیه علیه صفویان قوت بخشید.
در دهه دوم و سوم قرن دوازدهم هجری و همزمان با ضعف صفویان، حملات ازبکان و افغانان به خراسان گسترش یافت و در حملاتی که صورت گرفت به مرور تعداد زیادی ایرانی شیعه به عنوان اسیر به بخارا برده شد. نادرشاه در سال ۱۱۵۸ موفق شد شش هزار خانواده ایرانی که اسیر خان خیوه بودند را آزاد کند. ازبکان که نزدیک به سه قرن با صفویان درگیر بودند، فتاوایی برای اثبات کفر شیعیان داشتند و اسرای ایرانی را مانند برده خرید و فروش می‌کردند. شماری از ایرانیان در آن نواحی ماندند و به مقاماتی هم رسیدند که از آن جمله حسین خان ایرانی حاکم قراکول بود. وی مذهب تشیع خویش را پنهان می‌کرد.[۳۹]
زین العابدین شیروانی در جریان سفر خود به بخارا از ده هزار خانواده شیعی یاد می‌کند که همگی راه و رسم تقیه پیش گرفته‌اند. این مسئله را سفیر قاجاری، عباس قلی خان کرد و جوزف ولف کشیش انگلیسی نیز تأیید نموده‌اند.
در سال ۱۸۷۳ امیر مظفر حاکم بخارا به اجبار تن به لغو برده داری داده و از سال ۱۸۸۵ به بعد بود که با آزادی تمامی بردگان اوضاع ایرانیان رو به بهبود گذاشت.
یک گزارش حاکی است که شیعیان ایرانی بخارا پس از آزادی طی سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۵ میلادی شروع به برپایی عزاداریهای مذهبی خود به صورت عمومی کردند که این منجر به درگیری‌هایی بین شیعه و سنی شد. محمد شریف بی، فرزند وزیر محمد یکی از کارگزاران بخارا بود که شیعه بود کشته شد اما پسرش استاناقول بی‌به جای وی به سمت زکاتچی کلان منصوب گشت.
همچنین طی سال‌های ۱۹۰۵ ۱۸۸۹ یک ایرانی شیعه دیگر با نام ملاجان میرزا سبزواری به مقام وزیر اعظم رسید. طبق گفته محمد معصوم شیرازی که از طریق راه آهن در سال ۱۸۹۸ به بخارا سفر نمود، جان میرزا از طرفداران مکتب جعفری بود. وی عنوان می‌کند تحت سلطه روس‌ها، برخی از شیعیان بخارا ثروت هنگفتی به هم زده، از شیعیان ایرانی مسافر پذیرایی‌های آنچنانی نموده و به علاوه هدایایی را برای امامان مدفون در عراق و مشهد می‌فرستند. در این خصوص، جان میرزا به خاطر سخاوتش شهرت خاصی یافته بود.
پس از آنکه راه آهن به قلب بخارا راه یافت رفت و آمد بین ایران و آسیای مرکزی سهولت بیشتری یافت و این امکان برای شیعیان بخارا فراهم شد تا خود را هر چه بیشتر به مراکز مذهبی تشیع همچون مشهد، کربلا و نجف نزدیک کنند. اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد از این پس آنان با برخی از مراجع نجف نیز در تماس بوده و از آنان برای مشکلات خود استفتاء می‌کردند.
یکی از بزرگ‌ترین مدارس نجف که به نام مدرسه آیت الله سید محمد کاظم یزدی است با پول‌های استان قلی بیک وزیر عبدالاحد امیر بخارا در نجف طی سال‌های ۱۳۲۷ ۱۳۲۵ق تعمیر گردید. همین وزیر سه مدرسه متعلق به آخوند خراسانی را نیز تعمیر کرد.
به رغم آنکه جامعه ایرانی بخارا قوت یافت، اما همچنان توده مردم بخارا مخالف آنان بودند. در سال ۱۳۲۸ق بر سر عزاداری عاشورا نزاعی میان آنان و مخالفان رخ داد. برخی انگیزه اصلی را جلوگیری از نفوذ ایرانیان در سطوح بالای اموری اداری در بخارا دانسته‌اند.
تا زمان قاضی بدرالدین از نفوذ بیش از حد شیعیان در سیاست جلوگیری می‌شد، اما پس از مرگ وی در آوریل ۱۹۰۸ اوضاع به طرز قابل ملاحظه‌ای تغییر نمود. استان قلی بیک وزیر اعظم آن زمان به شیعیان اجازه برگزاری سوگواری را به صورت آزادانه داد و همین امر مقدمه درگیری شیعیه و سنی در این شهر شد.
در دهم محرم سال ۱۳۲۸ (۲۲ ژانویه ۱۹۱۰) نزاعی میان شیعیان و سنیان درگرفت. دلیل آن توهین مستقیم گروهی از طلاب مدرسه به شیعیان درباره برگزاری مراسم عاشورا بود. این درگیری منجر به شکل گیری یک آشوب بزرگ شد که در نهایت توسط سربازان روسی سرکوب شده و در پی آن استان قلی بی‌و چند تن از افراد وابسته به او از منصب خود برکنار شدند و برگزاری مراسم عاشورا در ملاءعام ممنوع شد. از آن پس شیعیان خود مراسم سوگواری را برگزار می‌کردند.[۴۰]
مراکز، مساجد و پایگاه‌های شیعیان بخارا
در بخارا مساجد، مراکز و پایگاه‌های مذهبی- فرهنگی فراوانی وجود دارند که متعلق به شیعیان بوده و به عنوان مراکز اصلی ترویج و گسترش معارف اهل بیت(ع) مطرح می‌باشند. در ادامه برخی از مراکز، مساجد و پایگاه‌های شیعیان بخارا اشاره می‌شود:
- مسجد حاج میر علی
- مسجد رباط میری
- مسجد بابا کلان
- حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع)
مسجد حاج میر علی
محل تجمع اصلی شیعیان در بخارا همین مسجد است که مسجد «ایرانیان» نیز به آن گفته می‌شود. نزدیک به ده هزار نفر شیعه در حوزه این مسجد زندگی می‌کنند که عموما به زبان فارسی دری تکلم می‌کنند که اغلب آنان ایرانی یوده و شیعیان این دیار به اعتبار اصالت نژادی آنها به عنوان ایرانی شناخته شده‌اند.[۴۱]
مسجد رباط میری
این مسجد تازه بنا گردیده و قریب یک هزار نفر شیعه در حوزه آن زندگی می‌کنند. سنیان و شیعیان به طور مشترک از این مسجد استفاده می‌کنند. در ماه محرم شیعیان مجالس عزاداری و در ماه رمضان اهل سنت نماز تراویح برگزار می‌کنند. فضای این مسجد کوچک بوده. اما جالب اینجا ست که حتی سنیان نیز در مراسم سوگواری سیدالشهدا در ماه محرم شرکت می‌کنند و شعارهای عاشورا توسط شیعیان به دیوارها نصب می‌گردد.[۴۲]
مسجد بابا کلان
ساختمان این مسجد کوچک است و در آن عمدتا مراسم فاتحه‌خوانی برگزار می‌شود. شیعیان و اهل سنت مشترکا از آن استفاده می‌کنند. نزدیک به چهار هزار شیعه در حوزه اطراف این مسجد زندگی می‌کنند. اکثر مراجعه کنندگان به این مسجد شیعیان ایرانی تبار هستند.[۴۳]
حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع)
حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع) در تار تار محله است که دو ساختمان می‌باشد، یکی مسجد و دیگری حسینیه می‌باشد. طبقه دوم مسجد برای زنان در نظر گرفته شده است. این مسجد قریب یک صد سال قدمت دارد و حدود ده هزار نفر شیعه در حوزه این مسجد زندگی می‌کنند که عموما به زبان تاجیکی (فارسی دری) به ندرت به ازبکی تکلم می‌کنند.[۴۴] به نوشته صدرالدین عینی، در اوایل قرن چهاردهم /بیستم، کاسبکاران و پیشه وران شهر بخارا سنتهای قدیمی خود را همچنان حفظ کرده بودند، به طوری که در بازار بخارا هریک از پیشه وران صنف مخصوصی داشتند و مراسمی اجرا می‌کردند؛ هر صنف دارای رئیسی به نام پیر یا ریش سفید (آقْسَقال) بود که از منافع صنف خود حمایت می‌کرد، از جمله صنف «مَشکآبانِ عباس» که معتقد بودند پیر آنان در واقعه کربلا برای امام حسین (ع) از فرات با مشک آب آورده است؛ صنف آهنگران که پیر آنان داوود پیغمبر بود و پیرسیسان، قنبر بود که وی سیس (مهتراسب) امام علی علیه‌السلام شمرده می‌شد.[۴۵] وجود اصناف متعلق به اهل تشیع نشانگر نیرومند بودن شیعیان در بازار بخاراست. وامبری، که در زمان ناصرالدین شاه به بخارا سفر کرده بود، می‌نویسد: «خون ایرانی در عروق مردم بخارا جریان دارد»[۴۶] و شهر بخارا از همه شهرهای آسیای میانه بر‌تر است.[۴۷]
مراسم و سنتهای شیعی در بخارا
از نشانه‌های ماندگاری مذهب شیعه در بخارا انجام مراسم عاشورا در این منطقه است. این مراسم هنوز هم در میان ایرانی تباران بخارا، سمرقند و آسیای مرکزی انجام می‌شود در دهستان زیر آباد در نزدیکی شهر کاگان استان بخارا، مراسم عاشورا به سبک خاصی برگزار می‌شود. مراسم از روز دهم و با نام‌های «شاه حسین، واحسین»، «ماه عشور»، «چهل امام» و «تعزیه امام» معروف است. مراسم در خانه‌هایی که به تعزیه خانه معروفند انجام می‌گیرد. زنان با طبق‌های غذا و قصه خوانی درباره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در این مراسم شرکت می‌کنند.
تاجیکان این ناحیه، همچنان پایبند زبان فارسی‌اند و شیعیان اندکی در آن زندگی می‌کنند. در بخارا همچنان محله ایرانیان برقرار است و مردمان آن خود را فارس دانسته و حتی در شناسنامه‌گاه ملیت ایرانی خود را ثبت می‌کنند. در برخی از منابع آمده است که آنان مانندایرانیان سمرقند مراسم چله و شهادت امام حسین(ع) را حفظ کرده‌اند و گاه در مجالس پنهانی یا حتی مساجد کوچک شیعیان مراسم خویش را اجرا می‌کنند.[۴۸]
به نوشته صدرالدین عینی، در اوایل قرن چهاردهم /بیستم، کاسبکاران و پیشه وران شهر بخارا سنتهای قدیمی خود را همچنان حفظ کرده بودند، به طوری که در بازار بخارا هریک از پیشه وران صنف مخصوصی داشتند و مراسمی اجرا می‌کردند؛ هر صنف دارای رئیسی به نام پیر یا ریش سفید (آقْسَقال) بود که از منافع صنف خود حمایت می‌کرد، از جمله صنف «مَشکآبانِ عباس» که معتقد بودند پیر آنان در واقعه کربلا برای امام حسین (ع) از فرات با مشک آب آورده است؛ صنف آهنگران که پیر آنان داوود پیغمبر بود و پیرسیسان، قنبر بود که وی سیس (مهتراسب) امام علی علیه‌السلام شمرده می‌شد.[۴۹] وجود اصناف متعلق به اهل تشیع نشانگر نیرومند بودن شیعیان در بازار بخاراست. وامبری، که در زمان ناصرالدین شاه به بخارا سفر کرده بود، می‌نویسد: «خون ایرانی در عروق مردم بخارا جریان دارد»[۵۰] و شهر بخارا از همه شهرهای آسیای میانه بر‌تر است.[۵۱]
پانویس
- ↑ عالم خان، ص۳۲-۳۳
- ↑ بلینسکی، ص۱۸۱
- ↑ معین الفقراء، ص۱۸
- ↑ بارتولد، ۱۳۶۶ ش، ج ۱، ص۲۵۳
- ↑ طبری، ج ۵، ص۲۹۷-۲۹۸؛ نرشخی، ص۵۲ ۵۳
- ↑ بلاذری، ص۵۸۵؛ گردیزی، ص۲۴۸
- ↑ نرشخی، ص۶۷
- ↑ جوینی، ج ۱، ص۷۵
- ↑ ابن خرداذبه، ص۴۰
- ↑ ابن خرداذبه، ص۳۸
- ↑ ابن رسته، ص۱۰۵
- ↑ نیلاب رحیمی، ص۱۰۹-۱۱۱
- ↑ ابن اثیر، ج ۹، ص۵۲۴
- ↑ ابن اثیر، ج ۱۲، ص۳۶۵-۳۶۷
- ↑ بناکتی، ص۴۰۰۴۰۱؛ جوینی، ج ۳، ص۹؛ جامی، ص۴۳۲
- ↑ رشیدالدین فضل الله، ج ۳، ص۱۴۱۱۴۲
- ↑ عبدالرزاق سمرقندی، ص۳۳۱
- ↑ فرای، ص۲۶۴
- ↑ ایرانیکا، ذیل «بخارا»، ج ۴، ص۵۲۱
- ↑ روملو، ج ۱۲، ص۶۹-۷۰
- ↑ فضل الله بن روزبهان، ص۱۹۰۱۹۱
- ↑ اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۴۴؛ منجم یزدی، ص۴۳۵
- ↑ رضا قلی هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ص۳۲۲
- ↑ اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۳۴۸۴۰
- ↑ اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۳۴۸۴۰
- ↑ مروی، ج ۳، ص۱۱۲۰
- ↑ هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ص۵۴۱
- ↑ عالم خان، ص۳۷
- ↑ هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ص۴۴۲-۴۴۳
- ↑ هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ص۲۳۴
- ↑ هدایت، ۱۳۵۶ ش، ص۶
- ↑ عالم خان، ص۱
- ↑ ایرانیکا، ذیل «بخارا»، ج ۴، ص۵۱۹
- ↑ بارتولد، ۱۳۵۸ ش، ص۳۳۲
- ↑ هدایت، ۱۳۵۶ ش، ص۱۰۳
- ↑ عالم خان، ص۱۹
- ↑ همان، ص۴، ۳۵؛ د. ازبکستان، ذیل «بخارا»
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۱ ۶۲۰
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۳ ۶۲۱
- ↑ مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ عینی، ص۴۶۷ ۴۶۹
- ↑ وامبری، ص۲۵۰۲۵۱
- ↑ وامبری، ص۲۳۱
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۳
- ↑ عینی، ص۴۶۷ ۴۶۹
- ↑ وامبری، ص۲۵۰۲۵۱
- ↑ وامبری، ص۲۳۱
یادداشت
- ↑ در ۲۵۰ق، در دوره سامانیان، به نوشته ابن خرداذبه[۹] به شاه بخارا، احتمالاً از دوره ساسانیان، «بخارا خدات» می‌گفتند؛ بخارا دارای کهندزی بود و رود بخارا (همان زرافشان یا رود سغد) در آن جریان داشت، و خراج آن به ۲۰۰، ۱۸۹، ۱ درهم غَطْریفی می‌رسید.[۱۰] در ۲۶۰ اسماعیل، جد سامانیان، به حکومت بخارا منصوب شد و پس از اندکی بخارا پایتخت سامانیان گردید. در ۲۹۰ به نوشته ابن رسته[۱۱] بخارا در کوره (خوره)های خراسان بزرگ از قسمت‌های ایرانشهر شمرده می‌شد.
منابع
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹-۱۴۰۲/ ۱۹۷۹-۱۹۸۲.
- ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
- ابن خرداذبه، کتاب المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
- ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسة، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
- اسکندرمنشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
- ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
- همان، ترجمه فارسی قرن پنجم /ششم هجری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۸ ش.
- واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمة کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
- همان، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۵۸ ش.
- احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران ۱۳۶۷ ش.
- آ. بلینسکی، خراسان و ماوراءالنهر (آسیای میانه)، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۴ ش.
- داودبن محمد بناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ والانساب، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
- عبدالرحمن بن احمد جامی، نفحات الانس من حضرات القدس، چاپ مهدی توحیدی‌پور، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ ش.
- عطاملک بن محمد جوینی، کتاب تاریخ جهانگشای، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۹۱۱ ۱۹۳۷.
- مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲
- حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
- احمدبن داود دینوری، الاخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
- رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج ۳، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، باکو ۱۹۵۷.
- حسن روملو، احسن التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی، ج ۱۲، تهران ۱۳۵۷ ش.
- عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمربارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم والملوک، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۸۲-۱۳۸۷/ ۱۹۶۲-۱۹۶۷.
- عالم خان بن امیر عبدالاحد، خاطره‌های امیر عالم خان، چاپ احرار مختاراف، تهران ۱۳۷۳ ش.
- عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۳ ش.
- محمدبن محمد عوفی، تذکرة لباب الالباب، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۶۱ ش.
- مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- صدرالدین عینی، یادداشت‌ها، چاپ سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
- ریچارد نلسون فرای، بخارا: دستاورد قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، تهران ۱۳۶۵ ش.
- فضل الله بن روزبهان، مهمان نامه بخارا: تاریخ پادشاهی محمد شیبانی، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۵۵ ش.
- عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
- ژوزف مارکوارت، وِهْرُود و اَرَنْگ، ترجمه داود منشی‌زاده، تهران ۱۳۶۸ ش.
- محمدکاظم مروی، عالم آرای نادری، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۴ ش.
- احمدبن محمود معین الفقراء، تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۳۹ ش.
- محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
- جلال الدین محمدمنجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
- میرزا سراج بن میرزا عبدالرؤف میرزاخورف، تحف اهل بخارا، چاپ محمد اسدیان، تهران ۱۳۶۹ ش.
- محمدجعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدنصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ ش.
- محمدبن احمد نسوی، سیرة جلال الدین، یا، تاریخ جلالی، ترجمه محمدعلی ناصح، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۶ ش.
- غلام فاروق نیلاب رحیمی، سیر تاریخی کتابخانه‌ها در افغانستان، بی‌جا، ۱۳۶۱ ش.
- آرمین وامبری، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه فتحعلی خواجه نوریان، تهران ۱۳۶۵ ش.
- رضاقلی بن محمد هادی هدایت، سفارت نامه خوارزم، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۵۶ ش.
- همو، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۸، چاپ افست تهران، بی‌تا.
- همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در می‌رخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
- Encyclopaedia Iranica، s. vv. «Bukhara. In pre-Islamic times» (by Richard N. Frye)، «Bukhara. After the Mongol invasion» (by Yuri Bregel).
- Uzbek Sovet Ensiklopediyasi، Tashkent ۱۹۷۱.