علوم نقلی
| دانش‌های اسلامی | |
علوم نَقلی در برابر علوم عقلی گروهی از دانش‌ها هستند، روش تحقیق در آن‌ها روش نقلی است و از منابع دیگر تغذیه می‌کنند. عالمان در این دانش‌ها برای اثبات یا ردّ یک نظریه، به متون و اخبار رسیده از منابع معتبر تکیه می‌کنند. علوم نقلی اسلامی نیز دانش‌هایی هستند که یا از قرآن و سنت معصومان ریشه گرفته‌اند، یا درباره آن‌ها هستند و در بستر تمدن اسلامی ایجاد شده و رشد کرده‌اند و از اینجا است که شناخت آموزه‌های اسلامی بدون علوم نقلی امکان ندارد
پژوهشگران امامان شیعه و شیعیان را پیشتاز گردآوری و توسعه علوم نقلی دانسته‌اند. دانش‌های نقلی را در چند دسته شاخه‌بندی کرده‌اند: علوم ادبی، علوم مرتبط با قرآن مثل تفسیر، علوم مرتبط با حدیث، علم فقه، اصول فقه، و دانش‌های تاریخی مثل تاریخ اسلام، فرقه‌شناسی و رجال. بخش‌هایی از علم کلام و اخلاق نیز جزو علوم نقلی تعریف شده‌اند. علامه طباطبائی ریشه اکثر علوم نقلی مسلمانان را قرآن می‌داند.
اهمیت علوم نقلی
در تقسیم بندی روش‌شناسانه دانش‌ها، علوم نقلی در مقابل علوم عقلی قرار دارند و روش تحقیق در آن‌ها روش نقلی است،[۱] اما علوم عقلی بر روش‌های عقلی تکیه دارند.[۲] با این حال به گفته ویلیام چیتیک اسلام‌شناسی آمریکایی در فرهنگ اسلامی و دینی علوم نقلی پایه و مبنای علوم عقلی قرار گرفته‌اند.[۳] علوم نقلی در کنار علوم عقلی برای بقای اسلام ضروری هستند.[۴]
شناخت کامل اسلام بدون مراجعه به قرآن و حدیث ممکن نیست و شناخت قرآن و حدیث به عنوان دو منبع بنیادین شناخت آموزه‌های اسلامی وابسته به دانش‌های ادبی و زبانی است.[۵] قرآن و حدیث اسلامی منبع اصلی شکل‌گیری علوم اسلامی، و الهام‌بخش عالمان مسلمان در بنیان‌گذاری این علوم هستند که همه در متن قرآن و حدیث ریشه دارند.[۶] بسیاری از اندیشمندان این دانش‌ها را علوم نقلی نامیده‌اند.[۷] آموزه‌هایی که از طریق وحی رسیده است، از راه علوم نقلی به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود.[۸]
علوم نقلی دانش‌هایی هستند که در آن‌ها، برای اثبات یک حکم یا ردّ یک نظریه به نقل معتبر، مانند آیه قرآن یا سخن معصومان تمسک می‌شود و پژوهشگر علوم نقلی پس از آنکه مطمئن شد نقل، واقعاً بر مدعا دلالت صریح دارد و نیز از معصوم صادر شده است، در استدلال نقلی از آن استفاده می‌کند.[۹] به گفته ویلیام چیتیک علوم نقلی، تقلیدی هستند و باید آن را از کسانی که پیش‌تر آن را آموخته‌اند فراگرفت.[۱۰]
اسلامی‌بودن علوم نقلی
قطب‌الدین شیرازی فیلسوف مسلمان، علوم نقلی را بخشی از علوم شرعی می‌داند که از طریق سَمع و نقل حاصل می‌شوند.[۱۱] نویسنده مقاله «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم» یکی از ملاک‌های اسلامی بودن یک دانش را این نکته می‌داند که آن دانش از متون معتبر اسلامی استفاده کرده باشد؛ مثلاً «کلام نقلی» یا «فقه اسلامی» از آن جهت که از آیات قرآن و روایات معصومان بهره می‌برند، علومی اسلامی‌اند.[۱۲] بنابراین، علوم نقلی در صورتی اسلامی‌اند که به نقل‌هایی از متون اسلامی، یعنی قرآن و سنت، مستند باشند.[۱۳] هم او معتقد است علومی مثل تاریخ اسلام، تاریخ قرآن، تاریخ فرق و مذاهب اسلامی را نیز می‌توان جزء علوم نقلی اسلامی شمرد؛ زیرا دانش‌هایی درباره اسلام هستند، هر چند که مستند به نقل از قرآن و سنت نباشند.[۱۴]
مرتضی مطهری فیلسوف و نویسنده کتاب کلیات علوم اسلامی نیز یکی از معیارهای اسلامی‌بودن علوم را نیاز جامعه اسلامی به آن علوم می‌داند، که شامل بسیاری از علوم نقلی می‌شود که لزوما از قرآن و سنت تغذیه نکرده‌اند.[۱۵] او هم‌چنین همه علومی که در بستر تمدن و فرهنگ مسلمانان رشد کرده‌اند را شایسته نام اسلامی می‌داند که این معیار نیز شامل علوم نقلی متعددی می‌شود.[۱۶]
ابن‌خلدون تاریخ‌نگار مسلمان، علوم نقلی اصلی نزد مسلمانان را شش علم دانسته است؛ علم تفسیر، علم قرائت، دانش حدیث، علم اصول فقه، علم فقه، و علوم مربوط به زبان که عبارتند از: دانش‌های «لغت»، «نحو»، «بیان» و «آداب» که بر بحث و اندیشیدن درباره قرآن و حدیث مقدم‌اند.[۱۷]
شیعیان و علوم نقلی
سید حسن صدر در کتاب خود تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام که درباره نقش شیعه در بنیان‌گذاری علوم اسلامی است، ۱۴ علم را اسلامی دانسته و معرفی کرده است.[۱۸] در بخش اول کتاب شش علم را در ذیل علوم ادبی اسلامی قرار داده است که شامل نحو، صرف، لغت و... است. سه دانش تاریخ و سیره، مغازی النبی، علم رجال، و فرقه‌شناسی را به عنوان علوم تاریخی معرفی کرده و سپس علوم درایه، فقه و اصول فقه را گزارش کرده است. او هم‌چنین دانش‌های مرتبط با قرآن را شامل علم قرائت، معانی القرآن، غریب القرآن، مجاز القرآن، احکام القرآن و تفسیر القرآن دانسته و در دو فصل پایانی نیز دو علم کلام و اخلاق را به عنوان علوم اسلامی معرفی کرده است.[۱۹]
محرمی تاریخ‌پژوه شیعه علوم نقلی را در شش گروه دسته‌بندی کرده است که عبارتند از: علوم ادبی، علوم قرآنی، علوم مربوط به حدیث، علم فقه، اصول فقه، و علوم تاریخی مثل تاریخ‌نگاری و رجال.[۲۰] علامه طباطبائی مفسر و اسلام‌شناس شیعه معتقد است عامل اصلی پیدایش همه علوم نقلی اسلامی به جز سه علم تاریخ، انساب و عَروض، قرآن است.[۲۱] به نظر او مشهورترین دانش‌های نقلی مسلمانان عبارتند از:
پانویس
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۸.
- ↑ سجادی، فرهنگ علوم فلسفی و کلام، ۱۳۷۵ش، ص۵۳۲.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۸.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۹.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۹.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۴-۱۵.
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۹۲.
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۱۰۳.
- ↑ فتح‌الهی، متدولوژی علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۶.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۸.
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۱۲۲.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۵.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۵.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۵.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۵.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۶.
- ↑ ابن‌خلدون،مقدمه ابن خلدون، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۵۱.
- ↑ محرمی، امامان شیعه و علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۴۹.
- ↑ الصدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ۱۳۷۵ش، ص۴۲۱-۴۲۴.
- ↑ محرمی، امامان شیعه و علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۶-۸.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۹۸.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۹۸.
منابع
- ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۹۰ش.
- اسلام‌پور، حسن، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، فصلنامه معارف عقلی، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۵ش.
- چیتیک، ویلیام، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ترجمه: نرجس جواندل، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۱۹-۲۰، تیر ۱۳۷۸ش.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ علوم فلسفی و کلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- الصدر، سید حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بی‌جا، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- فتح‌الهی، ابراهیم، متدولوژی علوم قرآنی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۸ش.
- کرد فیروزجایی، یارعلی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، معارف عقلی، پیش‌شماره ۲، پاییز ۱۳۸۴ش.
- محرمی، غلامحسن، امامان شیعه و علوم اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی، جلد ۱(منطق و فسلفه)، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش،