قَطام دختر شَجنة بن عَدی زنی از طرفداران خوارج که در تحریک ابن‌ملجم برای شهادت حضرت علی(ع) نقش داشت. پدر و برادر قطام از کشتگان جنگ نهروان بودند؛ به همین دلیل او کشتن علی(ع) را شرط ازدواج با خود قرار داد و ابن‌ملجم برای رسیدن به وی در کار خود مصمم شد. بعضی محققان این داستان را ساختگی می‌دانند.
اصل و نسب
قَطَام بِنْتُ شَجْنَةَ بْنِ عَدِيّ بْنِ عَامِر از قبیله تیم الرباب بود.[۱] در نام پدر وی اختلاف است، بَلاذُری در یک جا نام پدر وی را علقمه[۲] و در جای دیگر شجنه ذکر کرده است.[۳] در برخی منابع دیگر اخضر بن شجنه[۴][۵] پدر او دانسته شده که بنا بر این نظریه شجنه پدربزرگ قطام است نه پدرش. منابع دیگری نام پدر وی را اضبع،[۶] و عمّه[۷] گفته‌اند.
زیبایی
قطام را زنی زیبارو دانسته‌اند[۸]و به این خصلت مشهور بوده تا جائی که وقتی ابن‌ملجم وی را دید از خود بی‌خود شد.[۹] بلعمی او را زیباترین زن کوفه[۱۰]و مسعودی و ابوالفرج اصفهانی از وی به عنوان زیباترین زنان زمان یاد کرده‌اند.[۱۱] در برخی منابع آمده که ابن‌ملجم با دیدن وی شگفت زده شد.[۱۲]
دشمنی با امام علی(ع)
قطام جزو خوارج بود[۱۳] و اندیشه آنان را قبول داشت.[۱۴]خوارج نیز حضرت علی(ع) را کافر می‌دانستند. شجنه بن عدی، پدر قطام، و اخضر بن شجنه، برادر وی، جزو خوارجی بودند که در نهروان کشته شدند.[۱۵]
نقش قطام در شهادت حضرت علی(ع)
ابن‌ملجم که برای کشتن حضرت علی(ع) به کوفه آمده بود با وی برخورد و از او خواستگاری کرد (البته بعضی گفته‌اند ابن‌ملجم از رباب دختر قطام خواستگاری کرد نه خود قطام.[۱۶])، قطام ازدواج با ابن‌ملجم را به شرایطی پذیرفت که یکی از آنها کشتن حضرت علی(ع) بود. بنا بر نقلی ابن‌ملجم، پیش از به شهادت رساندن امام علی(ع) با قطام ازدواج کرده و سه شب نیز پیش وی بوده‌است.[۱۷]
قطام علاوه بر شرط قراردادن قتل حضرت علی(ع) برای ازدواج،[۱۸] ابن‌ملجم را نیز بر انجام این کار ترغیب و تحریک کرد[۱۹] حتی ابن‌ملجم را به ترس متهم کرد تا وی بیشتر تحریک شود.[۲۰]
گفته شده است قطام شخصی به نام وردان را با ابن‌ملجم همراه کرد تا او را در به شهادت رساندن امام علی(ع) یاری کند.[۲۱] وردان بن مجالد تیمی پسر عموی قطام بوده است.[۲۲] وردان بارها به قطام گفته بود که اگر کسی با من بود من علی(ع) را می‌کشتم. بدین جهت قطام، ابن‌ملجم و وردان را به هم رساند.[۲۳]
ترجمه: ندیده‌ام بخشنده‌ای از عرب و عجم کابینی چون کابین قطام بپردازد
سه هزار(درهم) و برده‌ای و کنیز و زدن علی(ع) با شمشیر تیز و برنده
هر کابین و مهریه هر چه بزرگ باشد از علی(ع) گران‌بهاتر نیست
و هیچ قتل و غافل‌گیری مهم‌تر از این عمل ابن ملجم نیست.[۲۴]
مرگ قطام
به گفته جرجی زیدان، قطام پس از شهادت حضرت علی(ع) به مصر گریخت؛ ولی به جرم اینکه عمروعاص را از توطئه قتلش خبردار نکرد زندانی شد،[۲۵] وی از زندان فرار کرد و به سوی دمشق سفر کرد؛ اما در بین راه کشته و سرش جدا شده[۲۶]و مقداری از سرش به مصر فرستاده شد. عمروعاص نیز به قاتل وی هزار دینار جایزه داد.[۲۷]
تردید در صحت تاریخی داستان
سید جعفر شهیدی ماجرای نقش قطام در شهادت حضرت علی(ع) را با توجه به وجود تناقض‌هایی در نقل‌های مختلف آن، ساختگی دانسته و می‌نویسد: گویا داستان قطام را ساخته و به کار آن سه تن [ابن‌ملجم و دو همدستش] پیوند داده‌اند تا بیشتر در ذهن‌ها جای گیرد.[۲۸] مرتضی مطهری در داستان راستان تحت عنوان کابین خون به ماجرای ارتباط ابن‌ملجم با قطام وهماهنگی برای کشتن امام علی(ع) پرداخته است.[۲۹]
قطام در آثار ادبی و نمایشی
جرجی زیدان نویسنده مسیحی رمانی تحت عنوان (۱۷ رمضان) درباره شهادت امام علی(ع) نوشته و نقش پررنگی به قطام در جریان شهادت حضرت علی(ع) داده است. این کتاب نخستین بار با نام فاجعه رمضان به فارسی توسط سید محمدعلی شیرازی ترجمه شد.[۳۰] در سریال امام علی(ع) نیز به قطام و نقش وی در حوادث کوفه و مخصوصا شهادت حضرت علی(ع) جایگاه ویژه‌ای داده شده است. در این سریال، ویشکا آسایش در نقش قطام ظاهر شد.
پانویس
- ↑ ابن اثیر الجزری، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص:۶۱۶
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص:۴۸۷ (چاپ زکار، ج۳، ص۲۴۸)؛ نک: ابن قتیبه دینوری، الإمامة و السیاسة، ج۱، ص۱۸۰
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۲۷۸.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸
- ↑ مقاتل الطالبیین،ص۴۶
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، 141۱ق، ج۴، ص۲۷۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، 1409ق، ج 2، ص 411.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۱۲۴
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۴۴؛ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۲۶
- ↑ تاریخ نامه طبری،ج۴،ص:۶۷۳
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۱۱؛ مقاتل الطالبیین، ص:۴۶
- ↑ ابن اثیر الجزری، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۱۶
- ↑ تاریخ ابن خلدون،ج۲، ص۳۸۱؛ جمهرة أنساب العرب، ص۲۰۰
- ↑ الأخبار الطوال،ص۲۱۳
- ↑ أنساب الأشراف،ج۲،ص:۴۹۱(چاپ زکار،ج۳،ص۲۵۲؛ أنساب الأشراف،ج۱۱،ص۲۷۸
- ↑ الفتوح/ترجمه،متن،ص:۱۰۴۱
- ↑ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۲۶
- ↑ ابن اثیر الجزری، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۱۶
- ↑ فرزندان آل ابیطالب، ج۱، ص۳۶
- ↑ شوشتری، إحقاق الحق، ج۳۲، ص۶۳۱
- ↑ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۲۶
- ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۹۳، ج۳، ص۲۵۴
- ↑ تاریخنامه طبری، ج۴، ص۶۷۳
- ↑ الأخبار الطوال، ص۲۱۴؛ ترجمه اخبارالطوال، ص۲۶۱
- ↑ جرجی زیدان،ص ۲۸۹
- ↑ جرجی زیدان، ص۳۰۲
- ↑ جرجی زیدان، ص۳۱۰
- ↑ شهیدی، ص۱۶۴؛ شهیدی اینکه این داستان را که همزمان سه تن از خوارج در پی قتل امام علی(ع)، معاویه و عمرو بن عاص بوده باشند با دیده تردید می‌نگرد و طراحی شهادت امام را در کوفه (اشعث بن قیس) و شام (معاویه) جستجو می‌کند. همان، صص ۱۵۸-۱۵۹.
- ↑ مطهری، مرتضی، داستان راستان، ج۲، ص۱۸۵؛ «کابین خون»، پايگاه شهید مطهری.
- ↑ کتاب فاجعه رمضان، شبکه جامع کتاب گیسوم.
یادداشت
منابع
- ابن اثیر الجزری، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، محقق: شیری، علی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن اعثم کوفی، الفتوح، مترجم محمد بن احمد مستوفی هروی (ق ۶)، تحقیق غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ابو الفرج الأصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- ابو الفرج الأصفهانی، علی بن الحسین، فرزندان ابو طالب، ترجمه جواد فاضل، تهران، کتابفروشی علی اکبر علمی، ۱۳۳۹ش.
- جرجی زیدان، قطام و نقش او در شهادت حضرت علی(ع)، مترجم ایرج متقی زاده، قم، میراث ماندگار، ۱۳۸۱ش.
- ابن قتیبه دینوری، ابوعبدالله بن مسلم، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، مترجم محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، چاپ چهارم، ۱۳۷۱ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- شهیدی، سیدجعفر، علی از زبان علی یا زندگانی امیرالمومنان علی علیه‌السلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۹ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- شوشتری، قاضی نور الله، قم، احقاق الحق، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.