صید شرعی
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
صید شرعی شکار حیوانات وحشی و کشتن آنها با سلاح و سگ شکاری با شرایط خاص است. این روش در کنار ذبح و نحر از شیوه‌های تذکیه حیوان است. صید شرعی به حیوانات وحشی اختصاص دارد و شکار حیوانات اهلی سبب حلال‌شدن آنها نمی‌شود. فقها برای مشروعیت صید به آیات و روایات استناد کرده‌اند.
فقیهان، مسلمان‌بودن و بردن نام خدا هنگام استفاده از ابزار صید و همچنین زنده نبودن شکار، هنگام رسیدن به آن را از شرایط عمومی تذکیه حیوان شکارشده می‌دانند. همچنین سگ شکاری باید آموزش دیده باشد و با دستور صاحبش شکار کرده باشد. تیز و بُرَنده‌بودن سلاح و پاره‌شدن گوشت حیوان به‌وسیله آن از شرایط شکار با سلاح است. فقها صید ماهی با هر وسیله‌ای را جایز می‌دانند، مشروط به اینکه به‌صورت زنده از آب، صید شود.
معرفی
صید شرعی گرفتن یا کشتن حیوانات وحشی به صورت غیر ذبح و نحر است که با ابزار مخصوص و شرایط خاص صورت می‌گیرد.[۱] برای این اصطلاح، تعاریف گوناگون دیگری نیز وجود دارد؛ چنان‌که گفته شده صید شرعی خوردن حیوانات وحشی بدون صاحب[۲] و یا راهی برای وقوع تذکیه است.[۳]
این واژه در کتاب‌های فقهی و در باب‌های مختلفی چون صید و ذباحه[۴] به‌عنوان یکی از احکام دوازده‌گانه به‌کار رفته[۵] و برای آن احکام به‌خصوصی ذکر شده است.[۶] گفته شده حیوانات بدون مالک، جزو مباحات اولیه هستند و صید آنها سبب مالکیت می‌شود.[۷]
گفته شده صید در صورتی حلال است که شخص برای تأمین مخارجش انجام دهد و اگر برای اموری چون خوش‌گذارنی باشد، حرام خواهد بود.[۸] دلیل حرام‌بودن شکار تفریحی را به‌علت روا نبودن انجام این عمل به‌خاطر ارضای تمایلات نفسانی دانسته‌اند؛ چنان‌که گفته شده حیوانات وحشی نیز حق حیات دارند و تنها در صورت احتیاج می‌توان آنها را شکار کرد.[۹] برای شکار برخی امور مکروه و مستحب ذکر شده است مانند استحباب تیز کردن ابزار تذکیه.[۱۰]
صید حیوانات وحشی، پرندگان و ملخ در حال احرام، حرام دانسته شده و بنابر مشهور در حکم میته خواهد بود؛[۱۱] اما گفته شده شکار دریایی و ذبح حیوانات اهلی مانعی ندارد.[۱۲]
مستندات شرعی و قانونی
فقها برای مشروعیت صید به تعدادی از آیات قرآن مانند آیه ۱، آیه ۲، آیه ۹۴، آیه ۹۵ و آیه ۹۶ سوره مائده استناد کرده‌اند؛[۱۳] چنان‌که در این زمینه به روایات فراوانی اشاره کرده و قائل به تواتر روایات شده‌اند[۱۴] و حتی برای مشروعیت صید ادعای اجماع شده است.[۱۵] در مواد ۱۷۹ تا ۱۸۲ قانون مدنی ایران به موضوع شکار حیوانات اختصاص داده شده است.[۱۶]
شروط حیوان وحشی
حیوانات حلال‌گوشت را به دو دسته دریایی و خشکی تقسیم کرده‌اند.[۱۷] تذکیه حیوان دریایی مانند ماهی به زنده‌گرفتن آن از آب[۱۸] و تذکیه برخی حیوانات خشکی مانند ملخ به زنده‌گرفتن آن با هر وسیلۀ ممکن دانسته شده است.[۱۹] تذکیه سایر حیوانات خشکی به یکی از سه شیوه ذبح، نحر و اصطیاد که همان شکار و کشتن با آلات شکار است، تحقق می‌یابد.[۲۰] مانند صید کشته‌شده به‌وسیله سگ تعلیم‌دیده که با شروط خاص، حلال خواهد بود.[۲۱]
گفته شده حلال‌شدن حیوان با صید، اختصاص به حیوانات وحشی چون آهو، گوزن، کبک و بزکوهی دارد که شکار آنها به آسانی، بدون چاره‌اندیشی و به‌کار بردن ابزار صید محقق نمی‌شود؛ بنابراین حیوانات حلال‌گوشت اهلی مانند گاو، گوسفند و مرغ با شکار بدون ذبح، حلال نمی‌شوند؛[۲۲] مگر آنکه حیوان اهلی، وحشی شده باشد.[۲۳] یکی از شرایط ذکرشُده برای جواز صید این است که حیوان امکان فرار داشته باشد؛ بنابراین شکار و کشتن حیوان زخمی و یا نوزاد پرندگان و حیوانات که توانایی فرار ندارند، با ابزار شکار، حرام بوده و استفاده از گوشت آن جایز نیست.[۲۴]
ابزار صید
ابزار و وسایل مورد استفاده برای شکار حیوانات وحشی که به آنها آلات صید گفته می‌شود[۲۵] به دو دسته حیوانی و جمادی (اشیاء) تقسیم شده است.[۲۶]
شکار با سگ شکاری
یکی از راه‌های صید، شکار با سگ شکاری عنوان شده است؛ چه نژاد آن سلوقی و یا سیاه باشد و چه نباشد؛[۲۷] بنابراین هر حیوان وحشیِ حلال‌گوشتی را که سگ با گاز گرفتن و مجروح کردن، بکشد، در مقام ذبح بوده[۲۸] و تذکیه می‌شود و خوردن آن حلال خواهد بود.[۲۹] ادعا شده در حلال بودن شکار، توسط سگِ تعلیم‌دیده، اختلاف نظری وجود ندارد[۳۰] و حتی گفته شده علمای شیعه هر چیزی را که سگ تعلیم‌دیده صید کند، مطلقا مباح دانسته‌اند.[۳۱]
فقها برای حلال بودن حیوان شکارشده توسط سگ شکاری، شروطی را ذکر کرده‌اند که برخی ناظر به سگ و برخی ناظر به فرستنده آن است.[۳۲]
- سگ تعلیم‌دیده باشد؛ به‌گونه‌ای که هر وقت فرستنده او را برای شکار می‌فرستد، برود و در صورت دستور برای توقف شکار، بایستد و عادت به خوردن شکار نداشته باشد؛[۳۳] بنابراین گفته شده اگر سگ غیر تعلیم‌دیده باشد، با توجه به ظاهر آیات قرآن، حلال نخواهد بود.[۳۴]
- سگ به‌دستور صاحبش به‌سمت شکار برود؛ بنابراین اگر سگ بدون دستور صاحبش شکار کند، شکار حلال نخواهد بود.[۳۵]
- کشته‌شدن حیوان به‌سبب گاز گرفتن سگ باشد نه چیز دیگر.[۳۶]
- کسی که سگ را به سمت شکار می‌فرستد، مسلمان باشد.[۳۷]
- فرستنده سگ در هنگام فرستادن یا قبل از آنکه سگ به شکار برسد، نام خدا را ببرد؛[۳۸] گفته شده در این مورد اختلاف نظری در علمای شیعه وجود ندارد.[۳۹]
- فرستنده هنگام رسیدن به شکار، آن را زنده نبیند و گرنه باید شکار را ذبح کند؛[۴۰] مگر آنکه فرصت کافی برای ذبح شرعی حیوان وجود نداشته باشد.[۴۱]
گفته شده اگر سگ شکار را گاز بگیرد، موضع گاز گرفتنش، نجس است و باید شسته شود.[۴۲] در شکار توسط سایر حیوانات شکاری که منجر به مرگ حیوان می‌شود، مانند یوزپلنگ، ببر، عقاب و باز، اختلاف‌نظر وجود دارد.[۴۳] برخی شکار توسط این حیوانات را حلال نمی‌دانند هر چند برای این کار آموزش دیده باشند.[۴۴] برخی از فقها برای آن ادعای شهرت کرده‌اند.[۴۵]
شکار با سلاح
یکی دیگر از راه‌های صید، استفاده از ابزار جمادی چون شکار با سلاح گرم مانند تفنگ و یا سلاح سرد دارای پیکان و تیغه آهنی مانند تیر، نیزه، شمشیر، و خنجر تیز است.[۴۶] گفته شده شکار با سلاح سرد و گرم با شرایطی حلال و پاک خواهد بود.[۴۷] که برخی از آنها عبارتند از:
- سلاح مورد استفاده برای شکار، نوک تیز یا بُرَنده باشد؛[۴۸] به‌گونه‌ای که بدن شکار را پاره کرده و سبب کشته‌شدن آن شود؛[۴۹] هرچند زخم ایجادشده در موضع تذکیه نباشد.[۵۰] کشته‌شدن شکار با ابزاری چون سنگ، نیزه، تور، دام و طناب که از وسایل شکاری برنده و سوراخ‌کننده نیست، حلال نخواهد بود.[۵۱] به باور عده‌ای از فقها در شکار با سلاح گرم در صورتی حیوان حلال است که گلوله تیز باشد؛ به گونه‌ای که بدن حیوان را بِدَرد و آن را بکشد.[۵۲] هر چند احتمالاتی مبنی بر حلال نبودن شکار با سلاح گرم ذکر شده است.[۵۳]
- قصد صید شرعی داشته باشد؛ بنابراین اگر برای شکار گراز برود و اشتباهی حیوان حلال‌گوشتی را شکار کند، حلال نخواهد بود.[۵۴]
- شکارکننده مسلمان باشد.[۵۵] و هنگام صید نام خدا را به زبان بیاورد.[۵۶]
- فرصت کافی برای ذبح شرعی حیوان وجود نداشته باشد. اگر حیوان وحشی بر اثر اصابت سلاح از حرکت بایستد و توانایی فرار کردن نداشته باشد، لازم است شکارچی با قید فوریت عرفی خود را به حیوان برساند. در این صورت، چنانچه حیوان مرده باشد یا اگر زنده است وقت کافی برای ذبح شرعی آن نداشته نباشد، صید شرعی محقق شده و حیوان پاک و حلال است؛ ولی چنانچه به‌اندازۀ ذبح شرعی وقت باشد، لازم است حیوان را ذبح کند، در غیر این صورت اگر حیوان بمیرد، گوشت آن نجس و استفاده از آن حرام خواهد بود.[۵۷]
پانویس
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴؛ سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیلة، ۱۴۱۵ق، ص۱؛ طباطبایی حائری، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۷۷؛ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۳، ص۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۳ش، ص۳۴۷.
- ↑ سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیلة، ۱۴۱۵ق، ص۱.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۱۹۳؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴؛ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۷۰؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۳ش، ص۴۰۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۵؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۸، ص۱۷۳.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۸.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ محمودی، مناسک عمره مفرده، ۱۴۲۹ق، ص۵۵-۵۶.
- ↑ محمودی، مناسک عمره مفرده، ۱۴۲۹ق، ص۵۶.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۸.
- ↑ سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیلة، ۱۴۱۵ق، ص۲-۴.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴؛ حلی، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۶۴؛ «قانون مدنی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی».
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ نجفی، مصطفی الدین القیم، ۱۴۲۷ق، ص۲۱۱.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴؛ ایروانی، دروس تمهیدیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۴۳؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۱۹۶؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ ایروانی، دروس تمهیدیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۸، ص۱۷۴.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۸، ص۱۷۴.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۵؛ طباطبایی حائری، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۷۷؛ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۳، ص۶؛ فاضل موحدی لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱۴۲۴ق، ص۳۱۳.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۵؛ ایروانی، دروس تمهیدیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ فیاض کابلی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۶۰۱.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۳۰، ص۲۷۷.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۴-۱۵۵؛ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۳، ص۶.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۱۹۷؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۷؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۳۰، ص۲۷۷.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۵.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۲؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۶؛ ایروانی، دروس تمهیدیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۵؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۱؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۸.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۶.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۸.
- ↑ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۳، ص۱۵؛ فاضل موحدی لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱۴۲۴ق، ص۳۲۳.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷؛ ایروانی، دروس تمهیدیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۶ ؛ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۸۰؛ فیاض کابلی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۶۰۳.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ محقق سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۷۵؛ طباطبایی حائری، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۷۸.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۳.
- ↑ نجفی، مصطفی الدین القیم، ۱۴۲۷ق، ص۲۱۰.
- ↑ فیاض کابلی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۶۰۴.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ صدر، ما وراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۷، ص۲۶۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۵.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۰۴.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۱۹۸؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶.
منابع
- امام خمینی، سید روح اللّه موسوی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی‌تا.
- ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی علی المذهب الجعفری، قم، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق.
- جمعی از مؤلفان، مجلة فقه أهل البیت(ع) (بالعربیة)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، بی‌تا.
- حلی، مقداد بن عبد اللّه سیوری، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- سبزواری، سید عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سیفی مازندرانی، علی اکبر، دلیل تحریر الوسیلة - الصید و الذباحة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۵ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة(المحشّی-کلانتر)، قم، کتابفروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- صدر، سید محمد، ما وراء الفقه، بیروت،دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- طباطبایی حائری، سید علی بن محمد، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع-حدیقة المؤمنین، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة - الوقف، الوصیة، الأیمان و النذور، الکفارات، الصید، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۴ق.
- فیاض کابلی، محمد اسحاق، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مجلسی، ۱۴۲۶ق.
- «قانون مدنی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی»، تاریخ بازدید: ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ش.
- قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق داماد یزدی، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، ۱۴۰۶ق.
- محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۳ق.
- محمودی، محمد رضا، مناسک عمره مفرده(محشی)، قم، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۳ش.
- نجفی، بشیر حسین، مصطفی الدین القیم، نجف، دفتر حضرت آیة الله نجفی، ۱۴۲۷ق.
- وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، قم، مدرسه امام باقر(ع)، چاپ پنجم، ۱۴۲۸ق.