خطبه بدون الف امام علی(ع) یا خطبه مُونِقَه سخنرانی‌ای از امام علی(ع) که در آن، حرف الف به کار نرفته است. این خطبه در جمع گروهی از اصحاب پیامبر(ص) که درباره نقش حروف در کلام سخن می‌گفتند، به‌صورت فی‌البداهه(بی‌درنگ) توسط امام(ع) ایراد شد.
متن خطبه در کتاب‌های بحارالانوار و منهاج‌البراعه با اختلاف‌هایی نقل شده است. ستایش خدا، ذکر پاره‌ای از فضایل پیامبر(ص) و اهداف بعثت او، تقوا و تجسم مراحل سفر آخرت از مباحث مطرح‌شده در این خطبه است.
کتاب دو شاهکار علوی در شرح خطبه بدون نقطه و خطبه بدون الف
خطبه بدون الف، سخنرانی امام علی(ع) بدون استفاده از حرف الف است که بنا به روایت امام رضا(ع) در کتاب مناقب، حضرت علی(ع) در جمعی از اصحاب پیامبر(ص) که درباره نقش حروف در کلام می‌گفتند، این خطبه را ایراد کرد. آنها الف را پرکاربردترین حرف می‌دانستند. در این هنگام، امام علی(ع) خطبه‌ای بدون الف و سپس خطبه‌ای بدون نقطه به زبان عربی ایراد کرد.[۱] فی‌البداهه ایرادشدن خطبه‌ها، مستندبودن به قرآن، فصاحت و بلاغت آنها را ستوده‌اند.[۲]
محتوا
خطبه بدون‌الف با حمد الهی آغاز می‌شود و با ذکر برخی از فضایل پیامبر(ص) و اهداف بعثت او ادامه می‌یابد. پس از آن، از تقوا و تجسم مراحل سفر آخرت سخن می‌آید. این خطبه با استغفار پایان می‌یابد.[۳]
کتاب «دو شاهکار علوی» اثر محمد احسانی‌فر لنگرودی در شرح خطبه بی‌نقطه و خطبه بدون الف است و به زبان فارسی نوشته شده است. خلاصه این کتاب در قالب مقاله‌ای با عنوان «یک کتاب در یک مقاله (دو شاهکار علوی) پژوهشی درباره خطبه‌های «بی‌الف» و «بی‌نقطه» امیرالمؤمنین» منتشر شده است.[۱۰]
ستایش می‌کنم ستایش کسی‌که اقرار به پروردگاری‌اش دارد، برای پرستش او کُرنِش می‌کند، رها شونده از گناهش، پذیرندهٔ توحید و یکتائی‌اش، پناه برنده از عذابش، آرزو دارنده از پروردگارش آمرزشی را که نجات دهد او را روزی‌که سرگرم شود هر کس حتی از فرزند شیرخوار و فرزندانش.
گواهی برایش می‌دهم مانند گواهی بنده مخلصی که یقین دارد، او را تنها (و بدون شریک) می‌دانم مانند تنها دانستن بندهٔ مؤمن صاحب یقین، او را یکتا می‌دانم مانند یکتا دانستن بندهٔ اقرارکننده.
می‌داند، ولی راز بپوشاند، نهان است و خبر (از نهانی‌ها) می‌دهد، مالک است و مسلط، نافرمانیش می‌شود و باز درمی‌گذرد، پرستش می‌شود و قدردانی می‌کند، فرمان می‌دهد پس دادگرانه حکم می‌کند، کَرامَت و نیکی می‌کند، فناپذیر نیست، همیشگی است، چیزی همتایش نیست، او پیش از همه چیزست، بعد از همه چیزست.
پروردگاری است که تنها عزیزست، متمکّن و توانا به نیروی خودست، بزرگواری و علوّ او سبب تقدّس اوست، برتری و سُمُوّ او سبب بزرگواری و کبریای اوست، چشمی او را ادراک نکند، نگاهی بر او احاطه نکند، نیرومند و شکست‌ناپذیر، بینا و شنوا، [برتر و دانا]، مهربان و با رحم، [بزرگوار و آگاهست]، ناتوان از ستایش اوست هر ستایش کننده‌ای، گمراه شود از تعریفش کسی‌که بخواهد او را معرفی کند.
نزدیک است پس در عین حال دور از هرگونه ادراک است، و دور از دسترس ادراک است و در عین حال نزدیک است، پاسخ دهد دعای کسی را که او را بخواند و روزی دهد او را و بر او بخشندگی کند، صاحب لطفی است نهان از ادراک، حمله و انتقامی سخت، رحمتی گسترده، کیفری دردآور.
گواهی می‌دهم به برانگیختن محمّد (صلّی الله علیه و آله) بنده و فرستادهٔ او و پیامبر برگزیدهٔ او و دوست و خلیل او، او را برانگیخت در بهترین زمان‌ها، هنگام فاصلهٔ (فـَترَت) فقدان پیامبران و (فراگیری) کفر، از روی رحمت از برای بندگانش و منت نهادن برای زیاد کردن نعمتش.
(پیامبری که) به هر مؤمنی مهربان بود، رحیم، و بخشنده، و پسندیده، و دوست، و پاکیزه بود. بر او است رحمت و سلام و برکت و بزرگی و کرامت از طرف پروردگار آمرزندهٔ مهربان و نزدیک و پاسخ دهنده و بردبار.
پس بر شما باد بر ترسی که دل‌هایتان را آرامش دهد و بیمی که اشکتان را جاری کند و پرهیزگاری و تقوایی که نجاتتان دهد پیش از روزی که آن‌روز شما را پریشان و گرفتار سازد؛ روزی که رستگار شود در آن، کسی‌که سنگین است وزن کردار نیکش و سبک است وزن گناهش.
و بر شما باد به درخواست کُرنِش و فروتنی، و تملّق (دوستی ورزیدن با خدا، توأم با پذیرش ذلّت در برابر او) [و سپاس‌گزاری] و خشوع (نرمی و تواضع در برابر خدا)، و توبه و جدایی و دوری از گناهان، [و پشیمانی و بازگشت به سوی خدا].
و باید غنیمت شمُرَد هریک از شما سلامتیش را پیش از بیماریش، جوانیش را پیش از پیریش، گشایشش را پیش از تهیدستیش، وقت فراغتش را پیش از گرفتاریش، حاضر بودنش را پیش از مسافرتش، زندگیش را پیش از مرگش، پیش از آنکه سست و پیر شود، مریض و دردمند گردد، کَسِل و خسته شود از او پزشک و طبیبش، دوستش از او دوری کند، عمرش بپایان برسد، خردش تغییر کند، بعد گفته شود که: او بیمار است و بدنش شدیداً نحیف شده!، سپس در بستر احتضار و جان دادنی سخت و دشوار بیفتد، دور و نزدیک پیش او حاضر شوند، پس دیده‌اش را با خیرگی به بالا فکنده، نگاهش را مات دوخته، چهره‌اش عرق کرده، ناله‌های دردآلودش آرام شده، و جانش در حال از دست رفتن است، همسرش می‌گرید، دفنش نزدیک می‌شود، و با مردن او فرزندانش یتیم گردند، و جمعیت اطرافیان او گسسته شوند، و بینایی و شنوایی از چشم و گوشش برود، و برهنه گردد و غسل داده شود و از هر جامه و پیرایه‌ای عاری گردد، و او را خشک کنند و رویش را بپوشانند، کفنش را برایش گسترده و مهیا گردانند، و تای دیگر کفن را بر روی بدنش اندازند و با آن چانه‌اش را ببندند (تا دهانش بازنماند)، پیراهن و عِمامه‌ای نیز برایش قرار داده، او را در لِفافی پیچیده‌اند، و نزدیکانش با او وداع نموده، بدرودش گفته‌اند؛
(اکنون) بر فراز تابوت حمل شود، و بر او نماز یا تکبیر بدون سجود (نماز مَیت) بخوانند، و او را از کاخ‌های زرنگار (یا شاید خانه‌های پر زرق و برق مدرن امروزی!!) و قصرهای مجلّل و برافراشته (و شاید آسمان‌خراش‌ها و آپارتمان‌های بلند و شیک امروزی!!) و فرش‌های پر نقش و نگار، و (خانه‌های دارای) اتاق‌های بسیار در هر گوشه و کنار، انتقال دهند به درون گوری که برایش کنده‌اند، که تنگست و از اطراف نیز تنگاتنگ با خشت‌هایی محکم برهم چیده شده، احاطه گشته و سقفش را نیز با تخته سنگی (مانند سنگ قبرهای دارای تزیینات امروزی!!) پوشانده‌اند!
و بر او ریخته شده [خاک قبرش]، و پاشیده شده بر او کلوخش، و مسلّم گشته ترس و هراسش، و فراموش شده خبرش. پس دوست و همدم و خویشاوند و رفیق وی از (نزد قبر) او برگردند و همنشینان و دوستانش کسانی دیگر را بجای او برگزینند. و اکنون وی درون قبر است و گرفتار [مکانی تنها و خلوت]! کرم‌های قبر در بدنش می‌لولند و خون و چرک بدنش از دماغش روان شود و بدنش را خاک قبر کهنه کند، و خونش بخشکد و استخوانش بپوسد، تا روز قیامت و حشرش، [پس او را از قبر بیرون آورند]، و در صور (اسرافیل) دمیده شود، و مردگان خوانده شوند برای برخاستن (از قبر) و برانگیخته شدن (به سوی حساب)، پس در این هنگام گورها زیر و رو شوند، و آشکار گردد آنچه در سینه‌ها است (نیت هرکس و اسراری که خود و خدا می‌داند، فاش شود)؛
هر پیامبر و هر راستگو، و هر شهید و بلیغ سخنور آورده شوند (به عنوان شهود و ناظران بر محاکمه بندگان) و عهده‌دار قضاوت شود [پروردگار] توانائی که به بنده‌اش آگاه و بیناست؛ پس بسا ناله‌ها که اورا رنجور و زمینگیر کند، و حسرتی که فرسوده و نحیفش سازد، در جایگاهی هولناک [و با شکوه] و محلّ تجمّعی بزرگ [و شکوهمند]، در برابر پادشاهی [بزرگوار] که به کوچک و بزرگ (از کردار بندگانش) کاملاً داناست؛
پس در این هنگام، عرقش تا دهانش برسد و اضطرابش او را به تکاپو و ناآرامی وادارد؛ اشکش سبب ترحّم بر وی نشود، فریادش را کسی نشنود، [حجّت و برهانش پذیرفته نگردد]، نامه اعمالش آشکار شود، جرائمش روشن گردد، [و هر عضو بدنش بسخن آید] بر کردار بدش، پس گواهی دهد چشمش به نگاهش، دستش به ظلم و زدنش، پایش به رفتنش (بسوی حرام)، پوستش به تماسّش (به لمس حرام)، شرمگاهش به عمل یا تماسّ (حرامش)؛
او را نکیر و مُنکَر (دو فرشته عذاب) تهدید کنند، پرده‌اش [از او] برداشته شود هرسو که بچرخد، گردنش به زنجیر و دستش به غُل بسته گردد، و (بر روی زمین، بسوی جایگاه عذاب) کشان کشان و تنها برده شود، با [ناراحتی] سخت وارد جهنم گردد، و پیوسته در جهنم عذاب شود، از آبهای داغ به او بنوشانند که گوشت صورتش را کباب کند و پوستش را بکـَند، [فرشتۀ عذاب، او را با گرزی آهنین می‌زند؛ پیوسته پوستش پس از پخته شدن و سوختن، دوباره از نو تنیده می‌شود]، پناه می‌خواهد ولی مأموران جهنم از او رو برگردانند، فریاد سر می‌دهد و توأم با پشیمانی، دورانی طولانی در جهنم درنگ می‌کند (و اگر کافِر باشد، در آتش دوزخ جاودان و مُخلَّد می‌ماند)؛
پناه می‌برم به پروردگار قدیر از بدی هر سرنوشتی، و از او خواهش عفو و بخشش داریم بسان (عفو و بخشش) کسانی که او از آنها راضی گردیده، و مغفرت و آمرزش می‌طلبیم بمثل (مغفرت و آمرزش) کسانی که (ایمان و طاعت) ایشان را پذیرفته است؛ و تنها اوست رسیدگی کننده به پُرسش من و روا کنندهٔ خواهش من؛
پس کسی که کنار شد از عذاب پروردگارش، به قرب او در بهشتش قرار گرفته، و در کاخ‌ها و نعمت‌های او جاودان مُتنعِّم است، و برخوردار از حُورُالعین (حوریان زیبا، سفیدرو، دارای چشمان درشت، سیاه و جذّاب) و فرزندانشان (به سان غلامان و خادمان بهشتی زیبا چهره) شده، [و جام‌های (پر از خوردنی لذیذ و نوشیدنی گوارا) پیرامونش بگردانند، و در بارگاهی باشکوه ساکن گردد و در بهشت فردوس(بوستان سرسبز خرّم) جا و مکان گیرد]، در نعمت‌های سرشار بسر بَرَد و از آب چشمهٔ تسنیم (که از بالای غرفه‌ها جاری است) سیراب شود، [و از چشمه سلسبیل (که آبی زلال و گوارا است)، آمیخته به زنجبیل (خوشبو و معطّر)] و (از کوزه‌های) مُهر شده بمُشک و عَبیر (عِطرآگین) بنوشد، [که پیوسته نشاط آفرین و سرور انگیز است؛ او از نوشیدنی‌هایی (لذیذ) در باغی روشن، با درختانی پربار می‌نوشد، که هرکس از آن بنوشد، هرگز دچار سردرد (و سرگیجۀ ناشی از مستی) نشود]، از نوشیدنی گوارا او را چشانند که هرگز عقل و هوش وی را (به سبب مستی) نبَرَد؛
این است درجهٔ کسی که از پروردگارش بترسد و نفسش را بر حذر دارد، و آنست کیفر کسی که نافرمانی کند پدیدآورندهٔ خود را و نفسش برای او نافرمانی آفریننده‌اش را زینت دهد؛ و این سخن، تمیز دهنده (بین حقّ و باطل یا هدایت و ضَلالت) و حکمی عادلانه، و بهترین داستانیست که برای دیگران خوانده شده و بهترین موعظه و پندی که داده شده و بدان تصریح گشته، (فرمایش) قرآن است از طرف خداوند حکیم حمید.[۱۱]
[روحی روشنگر و قدسی (روح القُدُس/ جبرئیل، از جانب خداوند) آن را بر پیامبری هدایت‌یافته و عالی‌مقام (حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله) نازل کرده، که رسولان گرامی نیکوکار و فرستادۀ خدا، بر این پیامبر درود و صلوات فرستاده‌اند؛ و پناه می‌برم به پروردگاری مهربان از شرّ هر رانده شده‌ای (مثل شیطان)، پس باید که زاری و تضرّع و ناله و استغاثه به درگاه خدا کند هرکدام از شما که چنین می‌کند، و ما طلب آمرزش و بخشش می‌کنیم از پروردگار هر مخلوق پرورده، هم برای خودم و هم برای شما.][۱۳]
↑ متن خطبه بر اساس کتاب بحارالانوار و ترجمه سید عبدالحسین رضایی آورده شده است. همچنین برخی از آنچه که در مصباح کفعمی آمده اما در متن بحار الانوار نیست و در پانویس آن مطرح شده در میان [ ] قرار داده شده است.
منابع
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل‌ابی‌طالب علیهم‌السلام، علامه، قم، ۱۳۷۹ق.
