آیه ۱ سوره ممتحنه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | ممتحنه |
| شماره آیه | ۱ |
| جزء | ۲۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | دربارهٔ حاطِب بن اَبی‌بَلتَعه |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | سیاسی و اجتماعی |
| آیات مرتبط | • آیه ۱۳ سوره ممتحنه • آیات ۷ و ۸ سوره ممتحنه • آیه ۲۸ سوره آل عمران • آیه ۵۱ سوره مائده • آیات ۱۳۹ و ۱۴۴ سوره نساء |
آیه ۱ سوره مُمتَحِنه مسلمانان را از دوستی با دشمنان خدا منع کرده است. به‌باور برخی، دلیل این حکم، دشمنی کافران است. ازاین‌رو، این آیه همچون آیات ۷ و ۸ همین سوره، بین کافران مُعاند (دشمن) و غیر آن فرق گذاشته است. گفته شده، شأن نزول این آیه نامه‌نگاری حاطِب بن اَبی‌بَلتَعه به مشرکان مکه است که می‌خواست آنان را از لشکرکشی پیامبر(ص) باخبر کند؛ اما پیامبر از کار او آگاه شد و او را بازخواست کرد.
از این آیه در مباحث تربیتی و سیاسی نیز استفاده شده، همچنانکه فقها در برخی مباحث فقهی به آن استناد کرده‌اند که اثبات لزوم مسلمان بودن کاتب قاضی در باب قضاوت، اثبات مانع بودن شرک در ارث، وقف و وصیت، اثبات جواز غیبت غیر مسلمان و اثبات حکم اعدام برای جاسوس ازجملۀ آنهاست.
توصیف و جایگاه
به‌باور مفسران، خداوند در آیه اول سوره ممتحنه مسلمانان را از دوستی با دشمنان خدا منع کرده است،[۱] هرچند این دوستی به قصد جاسوسی نباشد؛ چراکه دشمنان خدا، در واقع دشمنان مؤمنان هستند که با مسلمانان دشمنی کرده و آنها را از دیارشان بیرون رانده‌اند.[۲]
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ ١﴾ [ممتحنه:1]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای کسانی که ایمان آورده‌اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکه] بیرون می‌کنند که [چرا] به خدا پروردگارتان ایمان آورده‌اید اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده‌اید [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می‌کنید در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید داناترم و هر کس از شما چنین کند قطعاً از راه درست منحرف گردیده است ١﴾
سوره ممتحنة: آیه ۱
به باور محسن قرائتی، مفسر قرآن، خداوند در این آیه تأکید می‌کند که فكر تأمين منافع از طريق روابط سرّى با دشمنان دين، بيراهه رفتن و حركتى بى‌نتیجه است.[۳]
سید علی خامنه‌ای مفسر قرآن، در کتاب تفسیر سوره ممتحنه معتقد است در این آیه، دو دلیل برای لزوم ترک رابطه دوستی با کافران مطرح شده است؛ یکی کفر و انکار معارف الهی اسلام و دوم اینکه آنان مسلمانان را از دیارشان بیرون راندند. ازاین‌رو، اگر کافری متعرّض مسلمانان نشود و دشمنی نکند، این آیه شامل او نمی‌شود.[۴] به‌تعبیر دیگر، بین کافران معاند (دشمن) و غیر آن تفاوت وجود دارد.[۵] به همین جهت آیات ۷ و ۸ سوره ممتحنه می‌تواند تفسیر و تبیین همین آیه باشد.[۶]
از آیه اول سوره ممتحنه در مباحث تربیتی و سیاسی نیز استفاده شده است؛ به‌عنوان نمونه برخی با استناد به این آیه، اصل پرهیز از دوستی و اعتماد به دشمنان خدا را به‌عنوان یکی از اصول و روش‌های تربیتی مطرح کرده‌اند[۷] همچنین این آیه به‌عنوان راهبردی برای سیاست خارجی کشورهای اسلامی دانسته شده[۸] که اصول روابط بین‌الملل را می‌توان از آن استفاده کرد؛[۹] همچنانکه سید علی خامنه‌ای لزوم وجود مصلحت در پیشنهاد یا قبول صلح با دشمن را مستند به این آیه کرده است. [۱۰]
مضمون این آیه نزدیک به مضمون آیات ۲۸ سوره آل عمران، ۵۱ سوره مائده، ۱۳۹ و ۱۴۴ سوره نساء نیز می‌باشد.
شأن نزول
به باور مفسران شیعه[۱۱] و اهل سنت[۱۲] شأن نزول آیه در مورد نامه حاطِب بن اَبی‌بَلتَعه به مشرکان قریش است. داستان او مطابق روایت منقول در تفسیر قمی این چنین است: حاطب بن ابی‌بلتعه در مکه مسلمان شد و به مدینه هجرت کرد. مشرکان که می‌ترسیدند پیامبر(ص) به آنان حمله کند، از خانوادهٔ حاطب خواستند نامه‌ای به او بنویسند و گزارش حملهٔ احتمالی پیامبر را به آنان بدهد. حاطب قبل از حرکت مسلمانان برای فتح مکه، نامه‌ای نوشت و به زنی به نام صفیه داد تا به اهالی مکه برساند و آنها را از حرکت پیامبر خبردار کند. پیامبر(ص) به‌واسطه جبرئیل از جاسوسی آن دو با خبر شد و امام علی(ع) و زبیر را مأمور کرد آن زن را بازداشت کنند. آنان اثاثیه او را گشتند و چیزی پیدا نکردند. زبیر تصمیم گرفت بازگردد؛ اما امام علی(ع) گفت: به‌خدا سوگند نه پیامبر به ما دروغ می‌گوید و نه جبرئیل به او دروغ گفته و نه او به جبرئیل دروغ بسته است. پس بر آن زن غضب کرد و صفیه نامه را از بین گیسوانش درآورد. پیامبر(ص) حاطب را خواست. حاطب ضمن عذرخواهی، اظهار ایمان کرد و گفت قصدش تلافی خوش‌رفتاری قریش با خانواده او بوده است. سپس آیات ابتدایی این سوره نازل شد و مسلمانان را از دوستی با مشرکان نهی کرد.[۱۳]
این شأن نزول در تفسیر مجمع البیان نیز با اندکی تفاوت نقل شده است.[۱۴] در کتب حدیثی اهل سنت نیز به این شأن نزول اشاره شده است.[۱۵]
کاربردهای فقهی آیه
فقها در موارد متعددی به این آیه استناد کرده‌اند، که به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
- اثبات لزوم مسلمان بودن کاتب قاضی در باب قضاوت[۱۶]
- اثبات مانع بودن شرک در ارث[۱۷]
- اثبات جواز غیبت غیر مسلمان[۱۸]
- اثبات عدم جواز وقف برای کفار[۱۹]
- اثبات عدم جواز وصیت بر کفار[۲۰]
- اثبات حرمت کمک به ظالمان[۲۱]
- اثبات وجوب اظهار دشمنی با مشرکین و کفار و و بی‌اعتمادی حکومت‌های غیر مسلمان[۲۲]
- اثبات حکم اعدام برای جاسوس[۲۳]
- اثبات جواز تقیه[۲۴]
- اثبات جواز قطع رحم با کافر حربی[۲۵]
پانویس
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۷۵_۵۷۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۱۱.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۹، ص۵۷۵.
- ↑ خامنه‌ای، تفسیر سوره ممتحنه، ۱۳۹۹ش، بخش۲، ص۶_۷.
- ↑ خامنه‌ای، تفسیر سوره ممتحنه، ۱۳۹۹ش، بخش۲، ص۱۴_۱۵.
- ↑ خامنه‌ای، تفسیر سوره ممتحنه، ۱۳۹۹ش، بخش۲، ص۵۱.
- ↑ «اصول و روش‌های تربیتی در آیات ۱-۹ سورۀ ممتحنه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «آیت‌الله سبحانی: برقراری رابطه با کافر غیرمحارب منعی ندارد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ نجفی سیار، «بررسی ملاک‌های قرآنی صلح بین‌الملل در سورۀ آل عمران و ممتحنه».
- ↑ خامنه‌ای، «مهادنه، قرارداد ترک مخاصمه و آتش‌بس»، ص۱۰.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۷۵_۵۷۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۲۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۹.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۳۸؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۵۰؛ محلی و سیوطی، تفسیر الجلالین، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۵۲.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۰۴_۴۰۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۵۹؛ مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۱۹۴۱.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۱۳.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۱۵۲.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۲، ص۱۹۴.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۲، ص۵۲۳.
- ↑ لاری، التعلیقة علی المکاسب، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۲۰.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۹۰.
- ↑ سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیله (احکام الاُسره)، ۱۴۲۹ق، ص۳۴۸.
منابع
- «آیت‌الله سبحانی: برقراری رابطه با کافر غیرمحارب منعی ندارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ش.
- اصول و روش‌های تربیتی در آیات ۱-۹ سورۀ ممتحنه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۷ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ش.
- بحرانی، الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۰۵ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق،
- خامنه‌ای، سید علی، تفسیر سوره ممتحنه، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۹ش.
- خامنه‌ای، «مهادنه، قرارداد ترک مخاصمه و آتش‌بس»، مجله فقه اهل بیت(ع) فارسی، شماره ۱۱و۱۲، ۱۳۷۶ش.
- راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن، قم، انتشارات كتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۵ق.
- سیفی مازندرانی، علی اکبر، دلیل تحریر الوسیله (احکام الاُسره)، تهران، دفتر تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۹ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المكتبة المرتضويه لإحياء الآثار الجعفريه، ۱۳۸۷ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، موسسه درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- لاری، سید عبدالحسین، التعلیقة علی المکاسب، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۸ق.
- محلی، جلال‌الدین و سیوطی، جلال‌الدین، تفسیر الجلالین، بیروت، موسسة النور للمطبوعات، ۱۴۱۶ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۱۱ق.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه، قم، نشر تفکر، ۱۴۰۹ق.
- نجفی سیار، مهدی، «بررسی ملاک‌های قرآنی صلح بین‌الملل در سورۀ آل عمران و ممتحنه»، اندیشه تقریب، شماره۴۷، زمستان ۱۴۰۲ش.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۶ق.