آیه ۸ سوره ممتحنه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| جزء | ۲۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | پیرامون پیمان قبیله خزاعه و قبیله بنی‌مدلج با پیامبر اسلام |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | نیکی‌کردن به مشرکانی که فعالیتی بر علیه مسلمانان ندارند |
| آیات مرتبط | آیه ۹ سوره ممتحنه |
آیه ۸ سوره مُمتَحنه اصل مهمی از سیاست خارجی مورد نظر اسلام را بیان می‌دارد که براساس آن می‌توان با کافران و مشرکان که فعالیتی علیه مسلمانان نداشتند به نیکی و احسان برخورد کرد. خداوند در این آیه اجازه می‌دهد که مسلمانان به عهد و پیمان خود با این افراد پایبند باشند و در مواجهه با آنها عدالت را رعایت کنند. خداوند برای تشویق به رعایت عدالت، در انتهای آیه متذکر می‌شود که مردم عادل را دوست دارد.
آیه ۸ ممتحنه نیکی‌کردن و با عدالت برخورد کردن نسبت به غیر مسلمانان را با دو شرط ذکر می‌کند. شرط اول این است که آنان با مسلمانان به‌جهت دین و اعتقادات جنگ نداشته باشند. آنها با وجود اعتقادات متفاوتی که با مسلمانان دارند وارد جنگ و نزاع با مسلمانان نمی‌شوند. شرط دوم این است که مسلمانان را از خانه‌های خود اخراج نکرده باشند. این افراد با اسلام و مسلمانان هم‌زیستی داشته و می‌توانند در یک محیط زندگی کنند.
برخی احتمال داده‌اند که آیه ۸ سوره ممتحنه بوسیله آیه ۵ سوره توبه: «مشرکان را هر جا یافتید بکشید» نسخ شده است. علامه طباطبایی مفسر و عالم شیعی و برخی دیگر از مفسران، نسخ آیه ۸ ممتحنه را قبول نداشته و معتقدند آیه ۵ سوره توبه شامل مشرکان حربی می‌شود و آیه ۸ ممتحنه در مورد اهل ذمه و گروه‌هایی که با مسلمانان پیمان بسته‌اند می‌گردد.
﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ ٨﴾ [ممتحنه:8]|﴿[اما] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند بازنمی‌دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید زیرا خدا دادگران را دوست می‌دارد ٨﴾
معرفی و جایگاه
آیه ۸ سوره ممتحنه را از مهم‌ترین آیاتی دانسته‌اند که سیاست خارجی مورد نظر اسلام و خطوط کلی آن را بیان می‌دارد.[۱] این آیه را یک حکم کلی درباره برخورد مسلمانان با بخشی از کفار دانسته‌اند.[۲] آیه ۸ ممتحنه پیرامون گروهی از غیر مسلمانان بوده که با وجود کفر و شرک، فعالیتی علیه مسلمانان نداشته‌اند. خداوند در این آیه اجازه می‌دهد مسلمانان به این افراد نیکی کنند، به عهد و پیمان خود با آنها پایبند باشند و در مواجهه با آنها عدالت را رعایت کنند.[۳] از این آیه برداشت شده که اسلام دین صلح بوده و به دنبال جنگ و دشمنی نیست. و اگر به تَبَرّی و نبرد فرا می‌خواند در مقابل کافران حربی و موضع منفی آنان است.[۴] سیره پیامبر اسلام را نیز مطابق با این آیه دانسته‌اند. پیامبر اسلام با اینکه با قریش، یهودیان، منافقان و حتی رومیان که قصد دخالت در امور اسلامی را داشتند مبارزه و جنگ می‌کرد، در عین حال به حکومت‌های کافری که در شرق سرزمین‌های اسلامی بودند هیچ حمله‌ای نکرد؛ زیرا آنها تصمیمی بر تهاجم به دولت اسلامی نداشتند.[۵]
علامه طباطبایی عالم و مفسر شیعی، آیه ۸ ممتحنه را علت نهی در آیه ۱ سوره ممتحنه: «دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید» می‌داند. وی معتقد است براساس آیه ۸، مسلمانان با کافرانی که در دین با آنها نبرد نکردند و آنها را از دیارشان بیرون نکردند، به احسان و عدالت برخورد کنند.[۶] فخر رازی عالم و مفسر اهل‌سنت نظر اکثر مفسران را بر این می‌داند مقصود آیه گروه‌هایی بودند که با پیامبر اسلام پیمان بستند که با مسلمانان دشمنی و جنگ نداشته باشند.[۷] بیشتر فقیهان مسلمان با استناد به این آیه، اهدا صدقه غیر واجب توسط مسلمان به اهل‌ذمه را جایز دانسته‌اند.[۸]
کلمه «بِرّ»، نیکی و خوبی معنا شده است.[۹] تعبیر «أَن تَبَرُّوهُمْ؛ با آنان نیکی کنید» چنین معنا شده که با آنان در تمام قضایای مادی و معنوی به نیکی برخورد شود.[۱۰] کلمه «قسط» در تعبیر «تُقْسِطُواْ إِلَیهِْمْ؛ با ایشان عدالت ورزید» را برخی به عدالت در امور اقتصادی معنا کرده‌اند.[۱۱] خداوند برای تشویق مومنان به این موضوع در انتهای آیه متذکر می‌شود: «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطِینَ؛ خدا مردم عادل و منصف را دوست می‌دارد».[۱۲]
شأن نزول
تفسیر مجمع البیان[۱۳] و برخی دیگر از تفاسیر شیعه[۱۴] این آیه را نازل شده پیرامون قبیله خزاعه و قبیله بنی‌مدلج دانسته که با پیامبر پیمان بستند که با مسلمانان جنگ نکنند و هیچ کسی را در جنگ علیه مسلمانان یازی نرسانند.
برخی منابع اهل‌سنت نقل کرده‌اند که همسر طلاق گرفته ابوبکر که مادر اسماء همسر پیامبر نیز بود از مکه به نزد دخترش آمد در حالی که مُشرِک بود. اسماء نزد پیامبر آمد و گفت مادرم نزد من آمده و مشتاق است مرا ببیند، آیا با او ملاقات کنم. پیامبر می‌گوید که با او ملاقات داشته باش. سپس آیه ۸ ممتحنه نازل شد.[۱۵]
در اسلام، به مسلمانان دستور داده شده است که حتی کسانی که از لحاظ دین و عقیده، بر خلاف شما هستند، با آنها هم خوبی کنید.... این منطق می‌گوید با «آن کفاری که بر سر ایمان شما و دین شما با شما به جنگ برنخواستند... به آنها نیکی هم بکنید و خدای متعال نیکوکاران را دوست می‌دارد.[۱۶]
دو شرط
آیه ۸ ممتحنه برای نیکی‌کردن و برخورد عادلانه نسبت به غیر مسلمانان دو شرط ذکر می‌کند:[۱۷]
- «لَمْ یقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ؛ با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند». شرط اول این است که با مسلمانان به‌جهت دین و اعتقادات جنگ ندارند.[۱۸] آنها در اعتقاداتِ متفاوتی که با مسلمانان دارند مسالمت داشته و وارد جنگ با مسلمانان نمی‌شوند. حال این جنگ نکردن چه به جهت عهد و پیمانی بوده که با مسلمانان داشته‌اند و چه به جهت رویکرد مسالمت‌آمیز آنها بوده باشد.[۱۹]
- «وَ لَمْ یخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ؛ شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند» این افراد با اسلام و مسلمانان هم‌زیستی داشته و می‌توانند در یک محیط زندگی کنند. قدرت، این افراد را وسوسه نمی‌کند که امنیت مسلمانان را تهدید کنند.[۲۰]
علامه طباطبایی عالم و مفسر شیعه معتقد است مقصود از این افراد در زمان نزول آیه، مشرکانی بوده‌اند که با مسلمانان معاهده داشتند.[۲۱]
نسخ آیه
برخی مفسران قول‌هایی را نقل کرده‌اید که آیه ۸ سوره ممتحنه بوسیله آیه ۵ سوره توبه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ؛ مشرکان را هر جا یافتید بکشید» نسخ شده است.[۲۲] علامه طباطبایی مفسر و عالم شیعی نسخ آیه ۸ ممتحنه را قبول نداشته و متذکر شده که آیه ۵ سوره توبه شامل مشرکان حربی می‌شود و آیه ۸ ممتحنه در مورد اهل ذمه و گروه‌هایی که با مسلمانان پیمان بسته‌اند می‌گردد.[۲۳] مکارم شیرازی عالم و مفسر شیعه نیز معتقد است آیه ۵ سوره توبه از مشرکانی سخن می‌گوید که پیمان‌شکنی کرده، به مخالفت علنی در برابر اسلام برخاسته بودند. وی شاهد بر این مطلب را آیات بعدی می‌داند.[۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «سوره ممتحنه، آیات ۱ الی ۱۳»، پرتوی از نور.
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۱۱، ص۱۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۳۲.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۵، ص۳۱۷.
- ↑ «خطبه‌های نماز جمعۀ تهران»، سایت رسمی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۳۴.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۲۱.
- ↑ مغنیه، تفسير الكاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۳۰۵.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۲، ص۱۵۶.
- ↑ «سوره ممتحنه، آیات ۱ الی ۱۳»، پرتوی از نور.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۵، ص۳۱۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۴۰۸.
- ↑ بلخی، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ ملاحویش آل غازی، بیان المعانی، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۰۳.
- ↑ «منطق سیاست خارجی انقلاب اسلامی»، سایت رسمی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «سوره ممتحنه، آیات ۱ الی ۱۳»، پرتوی از نور.
- ↑ «سوره ممتحنه، آیات ۱ الی ۱۳»، پرتوی از نور.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۲، ص۱۵۶.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۲، ص۱۵۶.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۳۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۰۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۳۲.
منابع
- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- «خطبه‌های نماز جمعۀ تهران»، سایت رسمی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۳۶۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «سوره ممتحنه، آیات ۱ الی ۱۳»، پرتوی از نور، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- ملاحویش آل‌غازی، عبدالقادر، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق، مطبعة الترقی، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- «منطق سیاست خارجی انقلاب اسلامی»، سایت رسمی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۴۰۳ش.