 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
تطهیر به‌معنای پاک‌کردن و برطرف کردن نجاست است. فقیهان در صورت نجس شدن برخی چیزها، همچون مسجد، حرم امامان(ع) و لباس و بدن نمازگزار، تطهیر آن‌ها را واجب می‌دانند. آب رایج‌ترینِ مطَهِّرات است و هر چیز نجسی را پاک می‌کند. برخی دیگر از مطهرات عبارت‌اند از: آفتاب، زمین و استحاله.
به‌فتوای فقیهان، چیزی که نجس شده، با یک‌بار شُستن پاک می‌شود؛ ولی در شست‌وشو با آب قلیل، نجاست ادرار با دو بار و نجاست ظروف با سه‌بار شُستن پاک می‌گردد. همچنین فُقها معتقدند، آبی موجب تطهیر است که مطلق و پاک باشد و هنگام شستن، مضاف نشود و پس از شستن نیز عین نجاست در چیز نجس باقی نماند. البته اگر بو یا رنگ نجاست در آن ماند، اشکال ندارد.
مفهوم و جایگاه
تطهیر در لغت به‌معنای پاک‌کردن است.[۱] در مباحث فقهی و در بخش نجاسات، منظور از آن برطرف‌کردن نجاست است.[۲] تطهیر هر چیز نجسی که از آن استفاده می‌شود، مطلوب شمرده شده است.[۳] فقیهان در مواردی، تطهیر و برطرف کردن نجاست را واجب می‌دانند؛ ازجمله: مساجد،[۴] حرم امامان(ع)،[۵] قرآن،[۶] لباس و بدن در نماز[۷] و طواف،[۸] محل قرار گرفتن پیشانی در سجدهٔ نماز،[۹] اعضای وضو و غسل،[۱۰] بدن و کفن میت.[۱۱]
در کتاب‌های فقهی، از تطهیر و برطرف کردن نجاست، بیشتر در باب‌های طهارت و نماز بحث می‌شود.[۱۲]
مطهرات
مُطَهِّرات به چیزهایی می‌گویند که سبب برطرف‌شدن نجاست یا همان تطهیر می‌شوند.[۱۳] مطهرات اقسام مختلف دارند و گفته‌اند فقها شمارشان را تا بیست مورد بیان کرده‌اند.[۱۴]
برخی از مطهرات بدین شرح‌اند: آب، زمین، آفتاب، استحاله، انتقال، اسلام (مسلمان شدن کافر)، استبراءِ حیوان نجاست‌خوار (جلوگیری از خوردن نجاست توسط حیوان) و غایب‌شدن مسلمان.[۱۵] هریک از این موارد احکام خاصی دارد که در کتاب‌های فقهی به‌تفصیل بیان شده است.[۱۶]
مهم‌ترینِ مطهرات آب است؛ زیرا برخلاف سایر مطهرات، هر چیز نجس شده را پاک می‌کند.[۱۷]
روش تطهیر با آب
آب نزد همه مسلمانان رایج‌ترین پاک‌کننده است.[۱۸] فقیهان می‌گویند اگر چیزی (غیر از ظروف) به غیرادرار نجس شود، پس از برطرف کردن عین نجاست، با یک مرتبه شُستن (با آب قلیل یا غیرقلیل) پاک می‌شود؛[۱۹] ولی چیزی که با ادرار نجس شده، برای پاک‌شدنش با آب قلیل، لازم است دو بار شسته شود.[۲۰] به‌گفته گروهی از فقها، در مثل لباس و فرش، لازم است آن را فشار دهند تا آبی که در آن مانده، بیرون آید.[۲۱]
به‌فتوای فقیهان، برای پاک‌شدن ظرف نجس با آب قلیل، سه مرتبه باید آن را شُست؛ [۲۲] ولی با آب کُر یا جاری، یک بار کافی است؛ مگر آن‌که ظرف به‌وسیله شراب یا سگ و خوک نجس شده باشد.[۲۳]
احکام تطهیر
در کتاب‌های فقهی، احکام و مسائل متعددی درباره تطهیر بیان شده است؛ ازجمله:
- در تطهیر، قصد قربت شرط نیست.[۲۴]
- وجوب تطهیر در بسیاری از موارد، مثل تطهیر لباس در نماز یا تطهیر محل سجده، وجوب مقدِّمی است؛[۲۵] یعنی واجب‌بودن تطهیر به‌جهت انجام نماز است؛ نه این‌که تطهیر لباس به‌خودی‌خود واجب باشد.
- آبی پاک‌کننده نجاست است که مطلق و پاک باشد. همچنین هنگام شست‌وشو مضاف نشود و پس از شستشو نیز عین نجاست در چیز نجس باقی نماند.[۲۶]
- چیزی که نجس شده، تا عین نجاست از آن برطرف نشود، پاک نمی‌شود؛ ولی اگر بو یا رنگ نجاست در آن بماند اشکال ندارد. پس اگر خون را از لباس برطرف کنند و لباس را آب بکشند و رنگ خون در آن بماند، پاک است.[۲۷]
- مخرج ادرار با غیر آب پاک نمی‌شود و چنانچه بعد از ادرار کردن، دو بار (هرچند با آب قلیل) شسته شود، پاک می‌شود. گروهی از فقها معتقدند یک بار شستن هم کافی است.[۲۸]
- مخرج مدفوع بهتر است با آب شسته شود؛ ولی می‌توان آن را با سه قطعه کاغذ یا سنگ یا پارچه و مانند آن نیز تطهیر نمود.[۲۹]
- اگر کف پا یا ته کفش در تماس با زمین نجس شود، با راه‌رفتن روی زمین پاک می‌شود؛ به‌شرط این‌که زمین پاک و خشک باشد و عین نجاست از بین برود. همچنین زمین باید خاک، سنگ، موزاییک، آجر و مانند این‌ها باشد.[۳۰]
- آفتابْ زمین و ساختمان و اجزای ثابت آن، مانند در و پنجره را که در ساختمان به کار رفته، با شرایطی پاک می‌کند.[۳۱]
- چیزی که قبلاً نجس بوده، اگر خود فرد اطمینان به پاکی آن پیدا کند، یا دو نفر گواهی به پاک‌شدن آن دهند یا صاحبش خبر از تطهیر آن دهد، پاک شمرده می‌شود.[۳۲]
تک‌نگاری
- مطهرات در اسلام، نوشته مهدی بازرگان. این کتاب احکام طهارت و نظافت اسلامی را از دریچه تصفیه بیوشیمی و به‌کمک قوانین فیزیک و شیمی و فرمول‌های ریاضی بررسی کرده است. ناشر: الفتح سال، چاپ: ۱۳۵۹ش.
- احکام مطهرات، نجاسات و تخلّی، مطابق نظرات دوازده تن از مراجع. این مجموعه به‌منظور رفع کاستی‌های کتاب‌های فتوایی، به‌دست جمعی از پژوهشگران نوشته شده است. ناشر: پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، سال نشر: ۱۳۹۶ش.
- احکام مطهرات، نوشته سیدرضا موسوی بایگی و علی طباطبایی. این کتاب مجموعه‌ای است مستند به منابع فقهی، مانند العروة الوثقی، تحریرالوسیله، منهاج‌الصالحین، کتاب‌های توضیح‌المسائل و استفتائات و سایت‌های معتبر مراجع که به‌وسیله انتشارات زائر رضوی چاپ شده است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تطهیر.
- ↑ خویی، التنقیح، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷۶.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش، ج۱۰، ص۲۸۹.
- ↑ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة و البیان، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲۵؛ فقیه همدانی، مصباح‌الفقیه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۵۶.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۹۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۹۹.
- ↑ نجفی، مجمع‌الرسائل، ۱۴۱۵ق، ص۴۳؛ امام خمینی، تحریرالوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱۶، ص۸۶.
- ↑ شهید اول، الذکری، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۲۵۱.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۸۸.
- ↑ مشکینی، مصطلحات‌الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۵۲۸.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۲۳۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۷-۱۴۶.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۹۳.
- ↑ فقیه همدانی، مصباح‌الفقیه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۳۵.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۱۷.
- ↑ بنی‌هاشمی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۳۳.
منابع
- امام خمینی، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ اول، بی‌تا.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا.
- بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، توضیح‌المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، تقریر میرزاعلی غروی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات‌الفقه، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البیان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، بیروت، دار التیار الجدید و دارالجواد، چاپ دهم، ۱۴۲۱ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- نجفی، محمدحسن، مجمع‌الرسائل (محشّی)، مشهد، مؤسسه صاحب الزمان(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- همدانی، آقارضا، مصباح‌الفقیه، قم، المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.