آیه نسخ

آیه نسخ

مشخصات آیه
نام آیه	نسخ
واقع در سوره	بقره
شماره آیه	۱۰۶
جزء	۱ول
اطلاعات محتوایی
شأن نزول	طعنه یهود و مشرکان به پیامبر(ص) به دلیل تغییر برخی از احکام شرعی
مکان نزول	مدینه
موضوع	اعتقادی
درباره	از بین بردن حکم برخی از احکام به دلیل مصلحت و جایگزینی با حکم دیگر
آیات مرتبط	آیه ۱۰۱ سوره نحل

آیه نَسْخ (سوره بقره: ۱۰۶)به از بین رفتن حکم و اثر برخی از آیات خدا و جایگزین شدن آن با آیات دیگر اشاره دارد. به گفته مفسران، آیات قرآن، مخلوقات خدا، انبیا و اولیای الهی و کتب آسمانی پیشین از مصادیق واژه آیت در آیه نسخ هستند. نسخ فقط محدود به احکام شرعی نیست و به گفته مفسران، در امور تکوینی نیز جاری است. نسخ زمانی صورت می‌گیرد که مصلحت حکمی از احکام منقضی شده و بنابر شرایط جدید، نیاز به حکم دیگری وجود داشته باشد.

سبب نزول آیه نسخ، طعنه مشرکان و یهودیان به پیامبر(ص) خوانده شده است. افراد مذکور، نسخ شدن برخی از دستورها و احکام یا تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه را به‌معنای تناقض در آرای پیامبر(ص) می‌دانستند و قرآن را نه کلام خدا، بلکه کلام محمد معرفی می‌کردند و به همین دلیل آیه نسخ در رد ادعای آنان نازل شد.

معرفی، متن و ترجمه

آیه ۱۰۶ سوره بقره آیه نسخ نام گرفته است.

مَا نَنْسَخْ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَه عَلَیٰ کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ

---

هر نشانه‌ای از نشانه‌های تکوینی یا تشریعی خود را نسخ کنیم یا آن را از خاطره‌ها بزداییم، بهتر از آن یا همانند آن را می‌آوریم. مگر ندانسته‌ای که خداوند بر هر کاری تواناست؟

شأن نزول

به گفته ابوالفتوح رازی، آیه نسخ زمانی نازل شده است که خداوند برخی از احکام و دستورها را نسخ می‌کرد و یهودیان طعنه می‌زدند که محمد دارای رأیی متین و محکم نیست؛ زیرا وقتی دستور و حکمی را بیان می‌کند، پس از مدتی، حکم و دستور دیگری خلاف آن می‌آورد. همچنین گفته شده که مشرکان و یهودیان می‌گفتند محمد(ص) اصحاب خود را به امری مأمور می‌کند و سپس آنها را از آن نهی می‌کند، پس این قرآن کلام محمد است؛ چرا که اگر سخنان او وحی بود، تناقضی در آن وجود نمی‌داشت. پس از آن خداوند در رد این سخنان، آیه ۱۰۶ سوره بقره و آیه ۱۰۱ سوره نحل را نازل کرد. طبرانی، از مفسران اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم قمری، در تفسیر خود، سبب نزول این آیه را گفته یهودیان درباره تغییر قبله دانسته است که گفته‌اند اگر نماز خواندن به سوی قبله اول (بیت المقدس) صحیح بود، پس دستور نماز گزاردن به سوی کعبه برای چیست، و اگر دستور دوم و نماز خواندن به سوی کعبه صحیح است، پس اعمال گذشته شما باطل است.

محتوا

آیه نسخ دلیلی بر حاکمیت خداوند در احکام دانسته شده و نیز اینکه او قادر به تشخیص مصالح بندگان است و بنابراین مؤمنان نباید به سخنان نابجای افراد مغرض گوش فرا دهند و در مسئله نسخ احکام دچار تردید گردند.

مفسران ذیل این آیه چند نکته درباره ماهیت نسخ، ماهیت آیت و احکام نسخ بیان کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی واژه نسخ

مراد از نسخ در آیه نسخ، از بین رفتن حکم، اثر و علامت آیت دانسته‌ شده، نه از بین رفتن خود آیت. به باور علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اصطلاح نسخ که از نظر فقها به معنای پایان یافت زمان عمل به یک حکم است از همین آیه بر گرفته شده است و دیگر این که در کنار هم قرار گرفتن دو واژه «نَنسَخ» و «نُنسِها» در آیه نشان از این است که وقتی آیتی از آیات خدا نسخ یا به فراموشی سپرده می‌شود، عین آن آیت از بین نخواهد رفت، بلکه اثر و صفت آن که ایجاد تکلیف برای مکلفان بود یا علامت بودن آن از بین خواهد رفت و آیت دیگری مساوی با آیت قبلی یا بهتر از آن جایگزین خواهد شد.

مفهوم‌شناسی واژه آیت

چند مصداق برای واژه آیت در آیه نسخ معرفی شده است؛ یکی از مصادیق این واژه را آیات الاحکام و آیات اعتقادی قرآن دانسته‌اند. همچنین مخلوقات که هستی آنها نشانه وجود خالق و خدا است، از دیگر مصادیق واژه آیت دانسته شده است. انبیا و اولیای الهی به جهت این که با گفتار و رفتارشان به خدا فرا می‌خوانند نیز به‌عنوان آیات خدا محسوب شده‌اند. برخی از مفسران نیز به دلیل سیاق آیات که در مقام دفع شبهات یهود است، منظور از آیت در آیه نسخ را کتب آسمانی پیشین دانسته‌اند. بدین ترتیب و به دلیل اطلاق واژه آیت، به نظر آنها این آیه شامل نسخ آیات قرآن نیز خواهد شد.

علامه طباطبایی با استناد به آیه ۱۸ سوره نجم (لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکبْری: او در آنجا آیات بزرگی از پروردگارش را بدید)، معتقد است کلمه آیتْ مفهومی دارای شدت و ضعف است؛ یعنی برخی از آیات الهی اثر بیشتری دارند و بعضی اثری کمتر. او همچنین می‌گوید برخی از آیات الهی تنها یک جهت و بعضی دیگر دارای جهات متعدد هستند و در زمان نسخ ممکن است یک جهت آن نسخ شود و جهات دیگر به‌عنوان آیت‌بودن باقی بماند؛ مثلاً اگر یک آیه از قرآن نسخ شود، ممکن است حکم شرعی آن مُلغی شود، ولی بلاغت و اعجاز آن همچنان باقی خواهد ماند.

احکام نسخ

چند نکته درباره نسخ در ذیل آیه نسخ گفته شده است:

• نسخ فقط مربوط به احکام شرعی نیست؛ بلکه در امور تکوینی نیز ممکن است وجود داشته باشد.
• ناسخ آنچه را که منسوخ از نظر کمال دارا بوده خواهد داشت و مصلحت آن کمتر از مصلحت منسوخ نیست.
• تنافی و تناقض ظاهری ناسخ و منسوخ با مصلحت مشترکی که در آن دو است، برطرف می‌شود؛ زیرا مصلحت ناسخ جایگزین مصلحت منسوخ خواهد شد؛ مثلاً اگر پیامبری از دنیا رفت و پیامبر دیگری مبعوث شد، احکامی که پیامبر جدید می‌آورد بر طبق مقتضای دوره جدید است و جایگزین احکام گذشته می‌شود که در زمان خود کارایی داشت؛ بنابراین تناقضی در میان ناسخ و منسوخ وجود نخواهد داشت. حتی درباره احکام ناسخ و منسوخ که در زمان یک پیامبر صادر می‌شود نیز تناقضی وجود نخواهد داشت، چرا که در زمانی به خاطر مصلحت حکمی صادر شده و در زمان دیگر با تغییر مصلحت حکمی جدید صادر خواهد شد.
• درباره واژه «مثلها» در آیه گفته شده که اگر حکمی نسخ و حکم جدیدی جعل شود باید حکم جدید بهتر باشد، حال چرا در آیه گفته شده حکم جدید می‌تواند مثل حکم قبل باشد؟ آیا این کار لغو نخواهد بود؟ در پاسخ گفته شده ممکن است حکمی برای امروز دارای آثار و فوائدی باشد، ولی با تغییر شرایط دیگر کارایی نخواهد داشت و باید حکم جدیدی جایگزین شود، لذا این حکم جدید یا باید بهتر از حکم قبل یا حداقل همانند حکم قبل باشد.

جستارهای وابسته

• آیه تبدیل
• ناسخ و منسوخ