مسجد سید عزیزالله
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | قرن ۱۳ قمری |
| کاربری | مسجد |
| مکان | تهران |
| نام‌های دیگر | مسجد آقاسید عزیزالله • مسجد حاج سید عزیزالله |
| وقایع مرتبط | تحصن علمای وقت در حمایت از امام خمینی و تعطیلی مسجد در خرداد سال ۱۳۴۲ش |
| مشخصات | |
| مساحت | ۱۵۰۰ متر مربع |
| وضعیت | فعال |
| شماره ثبت | ۴۱۵ در فهرست آثار ملی ایران |
| معماری | |
| سبک | ایرانی اسلامی |
| بازسازی | در دوره‌های مختلفِ پهلوی دوم و جمهوری اسلامی ایران |
مسجد سید عزیزُالله از مساجد تهران است که در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار (۱۱۷۶-۱۲۱۳ش) بنا گردید. در این مسجد به دلیل موقعیت جغرافیایی و همچنین رفت‌وآمد زیاد روحانیان، دانشجویان و بازاریان فعالیت‌های زیادی انجام گرفته است.
مسجد سید عزیزالله در بیشتر حوادث سیاسی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ش تأثیرگذار بود؛ ازجمله در سال ۱۳۴۲ش علما در حمایت از امام خمینی در این مسجد تحصن کردند.
محمدتقی فلسفی سخنران ثابت مسجد سید عزیزالله در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی بود. امام خمینی در سال ۱۳۶۳ش غلامرضا رضوانی را به امامت جماعت این مسجد منصوب کرد. پیش از آن سید احمد خوانساری در این مسجد اقامه جماعت می‌کرد. همچنین پس از درگذشت غلامرضا رضوانی، سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احمد محسنی گرکانی را به امامت جماعت مسجد منصوب کرد.
این مسجد به شماره ۴۱۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه و نام‌گذاری
مسجد سید عزیزالله از بناهای تاریخی متعلق به دوره قاجار است که بنای نخستین آن به دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۵۰–۱۲۱۲ق/۱۲۱۳–۱۱۷۶ش) برمی‌گردد.[۱]
این مسجد توسط سید عزیزاالله از تاجران سرشناس بازار تهران بنا شد[۲] نام مسجد از نام بانی آن (سید عزیزالله) گرفته‌شده است.[۳] و به نام‌های دیگری چون «مسجد آقاسید عزیزالله» و «مسجد حاج سید عزیزالله» نیز مشهور است.[۴]
مسجد سید عزیزالله در بازار چهارسوق جنب بازار بزرگ تهران واقع است[۵] از این‌رو در مرکز فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار قرار داشت.[۶] همچنین این مسجد با مسجد جامع، مسجد شاه و مسجد چهارسوق بزرگ همجوار است.[۷] و از دیرباز از کانون‌های حضور مردم تهران بوده است.[۸]
مسجد سید عزیزالله با شماره ۴۱۵ در ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.[۹]
امام جماعت، وعظ و تدریس
در تاریخ مسجد سید عزیزالله، افرادی امامت جماعت آن را برعهده داشته‌اند که جعفر بن محمدعلی نوری اصل‌تهرانی از مجتهدان دوره ناصری قدیمی‌ترین آن‌ها است. در دوره‌های بعد به آقاجمال اصفهانی، آقانجفی اصفهانی، آقاجمال افجه‌ای و نیز یحیی سجادی از وکلای تام‌الاختیار سید ابوالحسن اصفهانی از مراجع تقلید شیعه اشاره شده است.[۱۰] پس از سید احمد خوانساری، غلامرضا رضوانی با حکم امام خمینی در ۷ اسفند ۱۳۶۳ش امامت جماعت مسجد منصوب شد.[۱۱] همچنین پس از درگذشت رضوانی، سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احمد محسنی گرکانی را به امامت جماعت مسجد سید عزیزالله منصوب کرد.[۱۲]
قدیمی‌ترین واعظ مسجد، سید جمال واعظ اصفهانی متعلق به قبل از سال ۱۳۲۰ش است. در دوره پهلوی دوم، عباسعلی اسلامی، حسین وحید خراسانی و حسین انصاریان نیز جزو واعظان این مسجد به شمار می‌رفتند.[۱۳] در سال ۱۳۴۷ش، احمد کافی مدتی در این مسجد به سخنرانی پرداخته است.[۱۴] محمدتقی فلسفی، از حدود سال ۱۳۳۵ش تا پیش از انقلاب اسلامی،(۱۳۵۰ش.) مهم‌ترین واعظ ثابت این مسجد به شمار می‌رود.[۱۵]
احمد مجتهدی تهرانی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، سید احمد خوانساری و غلامرضا رضوانی در این مسجد تدریس هم می‌کرده‌اند.[۱۶]
نقش مسجد در انقلاب
| گاهشمار مسجد سید عزیزالله | |
|---|---|
| فروردین ۱۳۳۸ش | سخنرانی علیه دولت اقبال[۱۷] |
| آبان ۱۳۴۱ش | سخنرانی علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی[۱۸] |
| ۸ آذر ۱۳۴۱ش | درخواست تجمع علما در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی[۱۹] |
| ۶ بهمن ۱۳۴۱ش | حمله و ممانعت از ورود مردم به مسجد جهت مخالفت با رفراندوم شاه[۲۰] |
| فروردین ۱۳۴۲ش | برگزاری مراسم عزا در عید نوروز در حمایت از بیانیه امام خمینی[۲۱] |
| ۱۲ خرداد ۱۳۴۲ش | حضور تعدادی از طلاب از طرف امام خمینی برای تبلیغ در مسجد[۲۲] |
| ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش | درگیری در حوالی مسجد پس از دستگیری امام خمینی[۲۳] |
| خرداد ۱۳۴۲ش | تحصن علما در مسجد جهت حمایت از امام خمینی[۲۴] |
| دی ۱۳۴۴ش | حضور هویدا و برخی اعضای هیات دولت در مسجد برای احیاء شب قدر[۲۵] |
| ۳ شهریور ۱۳۴۸ش | حضور تعدادی از وزرا در مسجد برای مراسم روز عاشورا[۲۶] |
| خرداد ۱۳۴۹ش | ممانعت از برپایی مراسم ختم سید محمدرضا سعیدی و تعطیل کردن مسجد[۲۷] |
| آبان ۱۳۵۰ش | سخنرانی در انتقاد به بی‌عفتی زنان و به هویدا در خصوص بدرفتاری با حجاج ایرانی[۲۸] |
| دی ۱۳۵۰ش | سخنرانی در واکنش اخراج ایرانیان از عراق توسط حزب بعث[۲۹] |
| خرداد ۱۳۵۶ش | برگزاری مراسم ختم علی شریعتی توسط دانشجویان دانشگاه‌های علم و صنعت، پلی‌تکنیک[۳۰] |
| ۳ مهر ۱۳۵۷ش | برگزاری مراسم ختم سید مهدی گلپایگانی و تظاهرات به سمت سفارت عراق درباره اقدامات دولت عراق نسبت به امام خمینی[۳۱] |
| ۷ اسفند ۱۳۶۳ | انتصاب غلامرضا رضوانی به امامت جماعت مسجد از سوی امام خمینی[۳۲] |
مسجد سید عزیزالله چه در دوران قاجار که محل برگزاری دسته‌جات عزاداری و تعزیه‌خوانی بود و چه در دوره پهلوی اول که با برگزاری جلسات درس، وعظ و تجمع از مکان‌های اصلی مخالفان حکومت به شمار می‌رفت.[۳۳]
در ورود به دوران پهلوی دوم، مجالس وعظ مسجد، زمینه‌ساز محل جدیدی برای کانون اصلی مبارزاتی مردم پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش شد. در فروردین سال ۱۳۳۸ش سخنرانی محمدتقی فلسفی در مسجد علیه دولت منوچهر اقبال، سرآغاز انتقادات شدید علیه حکومت پهلوی بود[۳۴] که پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش،[۳۵] طرح اصول شش‌گانه و برنامه رفراندوم در بهمن ۱۳۴۱ش[۳۶] و دستگیری امام در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش،[۳۷] این اعتراضات در مسجد به اوج رسید که در بعضی موارد به ضرب و شتم و کشته شدن مردم و علما، ممانعت از رفتن به مسجد و برگزاری مراسم و نیز تعطیلی مسجد،[۳۸] منجر می‌شد.
در سال ۱۳۵۰ش، سلسه سخنرانی‌های انتقادی در مسجد در خصوص بی‌عفتی زنان، بدرفتاری با حجاج ایرانی،[۳۹] اخراج ایرانیان از عراق و انزجار روحانیت از رفتار حزب بعث، خطاب به حکومت انجام شد[۴۰] که در پی آن فعالیت‌های مسجد از طرف حکومت، محدود به برگزاری مراسم ختم علی شریعتی در خرداد ۱۳۵۶ش شد.[۴۱] در سال ۱۳۵۷ش، پس از مراسم ختم فرزند سید محمدرضا گلپایگانی در مسجد، مردم معترض قصد تظاهرات جلوی سفارت عراق به دلیل برخورد با امام خمینی را داشتند که حکومت از آن ممانعت به عمل آورد.[۴۲]
معماری و ساختمان
مسجد سید عزیزالله به مساحت ۱۵۰۰متر مربع و در سه طبقه بنا شده است.[۴۳] این مسجد دارای صحن و یک شبستان اصلی در سمت جنوب، شبستان زیرزمینی سراسری در ضلع شمالی و نیز شبستان‌های کوچک‌تری در سمت شرق است.[۴۴] اکبر کاشی‌کار، محمد گودرزیان و احمد نجفی زنجانی مشهور به معصومی خوشنویس از هنرمندانی‌اند که در این مسجد فعالیت کرده‌اند.[۴۵]
معماری مسجد شامل کاشی‌کاری و آیینه‌کاری، چهار ایوان و گنبد دو پوششی است که با سردر مسجد، جلوخانه، منبع آب‌سنگی، هشتی، صحن و شبستان کامل می‌گردد.[۴۶]
بازسازی و مرمت
سقف و ایوان این مسجد در زمان سید حسین بروجردی از مراجع تقلید و با حمایت او مرمت شده است.[۴۷]
تک‌نگاری
کتاب «مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی (تاریخ شفاهی مسجد سلطانی (امام خمینی ره)، سید عزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها)» در سه بخش تنظیم شده است و هر بخش اختصاص به یک مسجد دارد. این کتاب به بررسی نقش و عملکرد سه مسجد مذکور از طریق خاطرات شفاهی، اسناد و منابع مکتوب در جریان شکل‌گیری مبارزات مردمی علیه حکومت پهلوی به‌ویژه در مقاطع حساسی همچون کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش، نهضت امام خمینی و قیام پانزده خرداد، تا انقلاب اسلامی می‌پردازد.[۴۸]
نگارخانه
-
ورودی مسجد سید عزیزالله
-
نمایی از سقف مسجد سید عزیزالله
-
نمایی از محراب مسجد سید عزیزالله
-
مراسم درگذشت غلامرضا رضوانی در مسجد سید عزیزالله
پانویس
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۸.
- ↑ محمدی و ملازاده، دائره‌المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی: مساجد تاریخی، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۱۰.
- ↑ «مسجد سید عزیزالله تهران»، وبگاه اطلاع رسانی مرکز گردشگری علمی-فرهنگی دانشجویان ایران.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۸.
- ↑ کسری، «مسجد سید عزیزالله و نقش آن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، وبگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- ↑ «مسجد «سید عزیزالله»؛ بنایی با قدمت ۲۰۰ ساله»، وبگاه خبرگزاری شبستان.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۴۱ و ۲۹۳.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۸.
- ↑ «سید عزیزالله، مسجد»، وبگاه دانشنامۀ تاریخ، معماری و شهرسازی ایران.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۴۱ و ۲۹۳؛ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۹، ص۱۷۴.
- ↑ «آیت‌الله احمد محسنی گرکانی به امامت جماعت مسجد سید عزیزالله بازار تهران منصوب شد»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کنشلو، «سود معامله زعفران و بنای ساخت مسجدی در قلب بازار»، وبگاه خبرگزاری بین‌المللی ایکنا.
- ↑ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج۴، ۱۳۹۳ش، ص۳۷۳.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۲۹۴.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۹ و ۲۳۱.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ حنیف، اصفهان در انقلاب، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۴.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۷-۲۴۸.
- ↑ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۹۹.
- ↑ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج۱، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۸.
- ↑ منصوری، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۳۵.
- ↑ کسری، «مسجد سید عزیزالله و نقش آن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، وبگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۳۱۲ و ۳۲۰.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۳۱۲ و ۳۲۰.
- ↑ یاران امام به روایت اسناد ساواک: شهید آیت‌الله سید محمدرضا سعیدی، ۱۳۷۶ش، ص۵۲۱ و ۵۲۳.
- ↑ یاران امام به روایت اسناد ساواک: عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، ۱۳۸۲ش، ص۳۵۸.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۲.
- ↑ خیری اصل، نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)، ۱۳۹۲ش، ص۴۸.
- ↑ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۳۹۳ش، ج۱۱، ص۴۴۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۹، ص۱۷۴.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۲۹۴.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۹ و ۲۳۱.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷؛ جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران، ۱۳۸۳ش، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۷-۲۴۸؛ حنیف، اصفهان در انقلاب، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ منصوری، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۳۵.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۸؛ مهناز میزبانی و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.
- ↑ یاران امام به روایت اسناد ساواک: عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، ۱۳۸۲ش، ص۳۵۸.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۲؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۸۵.
- ↑ خیری اصل، نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)، ۱۳۹۲ش، ص۴۸.
- ↑ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۳۹۳ش، ج۱۱، ص۴۴۳.
- ↑ محمدی و ملازاده، دائره‌المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی: مساجد تاریخی، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۱۰.
- ↑ «مسجد سید عزیز الله، تهران»، وبگاه کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ محمدی و ملازاده، دائره‌المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی: مساجد تاریخی، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۱۰.
- ↑ کسری، «مسجد سید عزیزالله و نقش آن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، وبگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- ↑ «مسجد سید عزیزالله، تهران»، وبگاه کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ رعنایی، «مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی (تاریخ شفاهی مسجد سلطانی (امام خمینی ره)، سید عزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها)»، وبگاه پایگاه خبری مسجدنیوز.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، صیحفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- حبیبی، حسن، مساجد دیرینه سال تهران، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- حنیف، محمد، اصفهان در انقلاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- خیری اصل، خیرالله، نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- رعنایی، محمدرضا، «مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی (تاریخ شفاهی مسجد سلطانی (امام خمینی ره)، سید عزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها)»، سایت پایگاه خبری مسجد نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «سید عزیزالله، مسجد»، سایت دانشنامۀ تاریخ، معماری و شهرسازی ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
- فلسفی، محمد تقی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸ش.
- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
- کسری، نیلوفر، «مسجد سید عزیزالله و نقش آن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، سایت مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- کنشلو، داود، «سود معامله زعفران و بنای ساخت مسجدی در قلب بازار»، سایت خبرگزاری بین‌المللی ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۸ تیر ۱۴۰۰ش.
- محمدی، مریم، و کاظم ملازاده، دائره‌المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی: مساجد تاریخی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- «مسجد «سید عزیزالله»؛ بنایی با قدمت ۲۰۰ ساله»، سایت خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «مسجد سید عزیزالله تهران»، سایت اطلاع‌رسانی مرکز گردشگری علمی-فرهنگی دانشجویان ایران، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «مسجد سید عزیزالله، تهران»، سایت کویرها و بیابان‌های ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۵ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- میزبانی، مهناز و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک: شهید آیت‌الله سید محمدرضا سعیدی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۶ش.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک: عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۲ش.