معاودین

مُعاوِدین (به‌معنای: بازگشتگان) شیعیان اکثرا ایرانی ساکن عراق بودند که عمدتا در دهه ۱۳۵۰ش، دولت عراق، اجازه اقامت‌شان را تمدید نکرد و آنان مجبور به ترک عراق و بازگشت به ایران و کشورهای خود شدند. تعداد معاودین در این مقطع، حدود ۶۰ هزار نفر اعلام شده است. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز، تا سال ۱۳۶۳ش، بیش از یک میلیون نفر از شیعیان ایرانی، کُرد و اتباع کشورهای دیگر به خصوص روحانیون اخراج شدند.

مهاجرت به عراق

پس از تصرف اصفهان به دست افغان‌ها و سقوط صفویان، موجب شد تعدادی از شیعیان به‌خصوص عالمان در اوایل قرن دوازدهم هجری شمسی، و در میانه سال‌های ۱۱۰۰ تا ۱۱۴۱ش، به شهرهای کربلا و نجف بروند. به تدریج، استفاده زبان فارسی نیز در این شهرها گسترش یافت بخشی از ایرانیان از جمله کردهای فیلی در بغداد و بصره هم امکان حضور و فعالیت یافتند.

مقایسه تعداد ساکنان حوزه علمیه نجف در سال ۱۹۵۷م به تفکیک ملیت، می‌تواند نشانگر حجم حضور ایرانیان باشد:

• ایران: ۸۹۶ نفر
• پاکستان: ۳۲۴ نفر
• عراق: ۳۲۰ نفر
• تبت: ۲۷۰ نفر
• هند و کشمیر: ۷۱ نفر
• سوریه و لبنان: ۴۷ نفر
• بحرین، قطیف و احساء: ۲۰ نفر

تسهیلات دولت عثمانی برای مهاجران

در آغاز قرن سیزدهم شمسی، دولت عثمانی، تسهیلات مناسبی برای ادامه حضور ایرانیان در عراق فراهم کرد.

1. زیارت عتبات و دفن درگذشتگان: بر اساس قرارداد ارزروم (Erzurum)در سال ۱۲۰۱ش (۱۸۲۳م) میان دولت‌های ایران و عثمانی، تسهیلاتی برای زیارت ایرانیان از عتبات و همچنین انتقال اجساد درگذشتگان و دفن آنها در حرم‌های ائمه(ع) تعیین شد..
2. حقوق کنسولی ایرانیان در عراق: بر اساس قرارداد ۱۲۵۳ش (۱۸۷۵م)، حقوق کنسولی شهروندان ایرانی در عراق به رسمیت شناخته شد و ایرانیان می‌توانستند به راحتی در شهرهای زیر سلطه عثمانی، رفت و آمد کنند یا ساکن شوند.

محدودیت دولت عراق درباره ایرانیان

جدا شدن ایالت عراق از دولت عثمانی در سال ۱۲۹۹ش (۱۹۲۰م)، و سپس تشکیل کشور پادشاهی عراق در سال ۱۳۱۱ش (۱۹۳۲م)، به سخت شدن حضور ایرانیان در عراق انجامید.

سیاست‌های عرب‌گرایانه و ناسیونالیسم عربی حاکمان عراق، عامل اصلی این تغییر بود. حکومت‌های عراق در پی مقابله با نفوذ ایرانیان در عراق بودند و با تصویب قوانینی، حضور و تاثیرگذاری اتباع ایرانی در عراق را محدود و سخت کردند.

1. قانون ملیت عراقی: بر اساس قانون ملیت عراقی که در سال ۱۳۰۲ش (۱۹۲۴م) تصویب شد، همه ایرانی‌های ساکن عراق، عراقی محسوب می‌شدند، مگر آنکه خود تا تاریخ معینی از عراقی بودن انصراف دهند.
2. منع استخدام: بر اساس قانون منع استخدام افراد خارجی که در سال ۱۳۰۵ش (۱۹۲۷م) تصویب شد، اتباع دیگر کشورها از جمله ایران، با منع استخدام مواجه می‌شدند. بر اساس قانون دیگری که در سال ۱۳۰۷ش (۱۹۲۹م) تصویب شد، قانون مدنی عراق، اشتغال افراد در دادگاه‌ها را منوط به دانستن زبان عربی کرد.
3. منع اشتغال: بر اساس قانونی که در سال ۱۳۱۳ش (۱۹۳۵م) تصویب شد، اتباع کشورهای خارجی از اشتغال به برخی از مشاغل تجاری و بازرگانی منع شدند. بسیاری از این مشاغل در دست ایرانیان بود و بر اساس برخی پژوهش‌های تاریخی، شمار بازرگانان ایرانی در قرن هفدهم میلادی در شهرهای عراق، بیش از علما و طلاب حوزه‌های علمیه بوده است.

اخراج ایرانیان

اولین دور اخراج سازماندهی شده ایرانیان از عراق، پس از بالا گرفتن درگیری‌های مرزی دو کشور روی داد. ۹ اردیبهشت ۱۳۴۸ش (۲۹ آوریل ۱۹۶۹م)، دولت عراق در شکایتی به شورای امنیت، ایران را به اعمال زور و تهدید در اروندرود متهم کرد و پس از آن اقدام به اخراج ایرانیان از جمله کردهای فیلی و مصادره اموال آنها نمود.

این رخداد در زمان آیت الله حکیم، مرجع وقت شیعیان عراق روی داد. پس از درگذشت وی، اخراج ایرانیان ساکن عراق در حجمی بسیار گسترده‌تر در زمستان ۱۳۵۰ ادامه یافت. ایرانیان اخراج‌شده، که معاودین خوانده می‌شدند، در نقاط مرزی و برخی شهرهای ایران اسکان داده شدند، و گزارش‌های مختلف، وضع آنان را بسیار وخیم دانسته‌اند.

برگزاری مجلس اعتراض در ایران

بخش عمده اخراجی‌ها، طلاب و روحانیان ساکن نجف بودند و بسیاری از آنان تنها شش روز مهلت داشتند تا مقدمات خروج از عراق را فراهم کنند. پس از آن نیروهای دولتی عراق می‌توانستند آنها را دستگیر کرده و در هر نقطه‌ای از مرز رهایشان کنند. در ایران عکس العمل‌هایی در اعتراض به این ماجرا صورت گرفت. در دی سال ۱۳۵۰ش به مناسبت اخراج دسته‌‌جمعی ايرانيان مقيم عراق كه به مرور ايام آنها را مُعاوِدين يعنی: برگشتگان به وطن می‌خواندند، مجلسی در مسجد سید عزیزالله با حضور ۱۰ هزار نفر برگزار شد. از سفيران كشورهای اسلامی هم دعوت شد در مجلس مزبور شركت كنند. اين مجلس كه به دعوت سید احمد خوانساری و به‌منظور ابراز مخالفت جامعه روحانيت نسبت به رفتار رژيم بعث در مسجد سيد عزيزالله تشكيل شده بود، با سخنرانی محمدتقی فلسفی ادامه يافت. سناتور جمشيد اعلم در مجلس سنا خواست از مجلس منعقده در مسجد سید عزیز‌الله و سخنرانی فلسفی علیه امام خمینی بهره‌برداری كند، كه محمدتقی فلسفی در عكس‌العمل به اين اقدام رژيم در مسجد جامع بازار در مراسم ختم میرزا عبدالله چهل‌ستونی (درگذشت: ۱۳۵۰ش) به‌شدت به رژيم حمله و از آن انتقاد كرد و پس از آن هم از سوی رژيم ممنوع‌المنبر شد.
در حدود سال ۱۳۶۰ش (۱۹۸۰م) نیز روند اخراج عراقیان ایرانی‌الاصل ادامه یافت که برخی گفته‌اند بیشتر آنها از ثروتمندان و تاجران بودند و حکومت عراق پس از اخراج آنها اقدام به مصادره اموال آنها کرد و از این راه بیش از سه میلیارد دلار به دست آورد. بخشی از این مبلغ برای تامین هزینه‌های جنگ با ایران مصرف شد.

معاودین سرشناس

بسیاری از فقهای شیعه، روحانیون و چهره‌های سرشناس، در میان معاودین بوده‌اند که از این میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سید محمد حسینی شاهرودی
• میرزا جواد تبریزی
• محمدرضا جعفری اشکوری
• محمدهادی معرفت
• سید مرتضی عسکری
• محمدمهدی آصفی
• محمدعلی تسخیری
• سید محمود هاشمی شاهرودی
• سید مرتضی نجومی
• سید جواد آل‌علی شاهرودی
• علی اکبر صالحی
• غلامرضا رضوانی

منابع

• المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
• ایرانی، میثم، الشعراء العراقیون الملتزمون فی المهجر، پایان نامه ارشد، دانشگاه تهران، ۱۳۹۴ش.
• پهلوان، چنگیز، تحرکات جمعیتی در منطقه، ماهنامه اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره ۱۲۳ و ۱۲۴، آذر و دی ۱۳۷۶.
• جهانگرد، نسرین، نگرشی بر روابط و اختلاف‌های مرزی ایران و عراق و دخالت دول بیگانه، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۸۳.
• جعفریان، رسول، تشیع در عراق و مناسبات با ایران، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره ۱۵، زمستان ۱۳۸۵.
• مقتدر، هوشنگ، مسائل سیاست خارجی ایران، ماهنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی ایران، شماره ۲۲، تیر ۱۳۶۰.