قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی
 | |
| شرح ماجرا | قانونی مصوب درباره انتخابات |
|---|---|
| زمان | ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ش |
| دوره | دوره پهلوی |
| نتایج | حق رأی به زنان و حذف سوگند به قرآن |
| پیامدها | لغو قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی |
| واکنشها | اعتراض مراجع تقلید |
قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی، مصوبهای انتخاباتی بود که در ۱۳۴۱ش به تصویب رسید. بر اساس این قانون، حق رأی به زنان داده شد و قید سوگند به قرآن حذف گردید؛ بهگونهای که افراد میتوانستند مراسم تحلیف را با هر کتاب آسمانی به جای آورند. این مصوبه، که مخالف صریح قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی مصوب مجلس شورای ملی در دوران مشروطه بود، با اعتراض شدید امام خمینی و دیگر مراجع تقلید مواجه شد. آنان در سخنرانیها و تلگرافهای خود خطاب به محمدرضا پهلوی و اسدالله عَلَم، مخالفت خود را بهویژه برای حذف الزام سوگند به قرآن اعلام کردند. امام خمینی همچنین نسبت به خطر نفوذ فرقه بهائیت در ارکان دولت هشدار داد. در پی فشارهای گسترده، دولت عقبنشینی کرد و در ۷ آذر ۱۳۴۱ش، با تصویب هیئت دولت، مصوبه انجمنهای ایالتی و ولایتی از دستور کار خارج شد.
کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران»، نوشته علی دوانی، نخستین اثر مکتوبی است که به بررسی اتفاقات مربوط به لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش پرداخته است.
متن قانون
تشکیل انجمنهای ایالتی و ولایتی در اصول ۹۱ و ۹۲ متمم قانون اساسی مشروطه (مصوب ۱۲۸۵ش در مجلس شورای ملی اول) پیشبینی شده بود، اما هرگز به مرحله اجرا نرسید. بر اساس آییننامه اجرایی آن، انتخابشوندگان و انتخابکنندگان باید دارای سه شرط باشند:
- مسلمان باشند و فساد عقیده نداشته باشند
- سوگند به قرآن یاد کنند
- زنان از انتخاب کردن و انتخاب شدن محروم باشند.[۱]
اجرای این مصوبه تا سال ۱۳۴۱ش و زمان نخستوزیری اسدالله عَلَم به تأخیر افتاد. علم، با استفاده از درگذشت آیتالله بروجردی، لایحه جدید انجمنهای ایالتی و ولایتی را که مورد حمایت آمریکا بود، مطرح کرد.[۲] تا آن زمان، حکومت پهلوی بهدلیل ترس از جایگاه آیتالله بروجردی در میان مردم، سعی میکرد دیدگاههای او را مدنظر قرار دهد. اما پس از درگذشت وی، تصور میشد که مرجعیت شیعه به نجف انتقال خواهد یافت یا دستکم حوزه علمیه قم دچار ضعف و پراکندگی خواهد شد.[۳] در همین شرایط، در ۱۴ مهر ۱۳۴۱ش، لایحه جدید انجمنهای ایالتی و ولایتی شامل ۹۲ ماده و ۷ تبصره، در هیات دولت و در زمان تعطیلی مجلس به تصویب رسید.[۴]
در لایحه جدید، شرط اسلام و سوگند به قرآن حذف شد و زنان اجازه یافتند که در انتخابات شرکت کنند و انتخاب شوند.[۵] همچنین، به جای سوگند به قرآن، سوگند به «کتاب آسمانی» کافی دانسته شد.[۶]
واکنشها به مصوبه جدید
انتشار خبر تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ش، اعتراض مراجع تقلید را در پی داشت. در قم، جلسهای با حضور امام خمینی، سید محمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری و مرتضی حائری یزدی در منزل شیخ عبدالکریم حائری تشکیل شد.[۷] در این جلسه، امام خمینی این مصوبه را دسیسهای خطرناک برای لطمه زدن به اسلام و قرآن و حفظ منافع استعمار خواند.[۸] تصمیم بر آن شد که طی تلگرامی به شاه، مخالفت علمای اسلام با مفاد تصویبنامه اعلام شود و لغو فوری آن درخواست گردد.[۹]
همچنین مقرر شد که علمای شهرستانها نسبت به این مصوبه مطلع شوند و از آنان برای مبارزه و مقابله دعوت به عمل آید.[۱۰] به نظر پژوهشگران، نامههای امام خمینی در مخالفت با این قانون، سرآغاز مخالفت علنی او با حکومت پهلوی و منشأ شکلگیری انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش بوده است.[۱۱]
- تلگرام امام خمینی و مراجع تقلید به شاه: در ۱۷ مهر ۱۳۴۱ش، مراجع تقلید طی تلگرامی محترمانه از شاه پهلوی خواستند که تصویبنامه انجمنهای ایالتی و ولایتی را لغو کند.[۱۲] امام خمینی نیز در نامهای خطاب به شاه، این تصویبنامه را مخالف اسلام دانست.[۱۳]
- تلگرام مراجع به نخستوزیر: در ۲۸ مهر مراجع تقلید در شهرهای مختلف مانند قم (امام خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری)، مشهد (سید محمدهادی میلانی) و نجف (سید محسن طباطبائی حکیم و سید ابوالقاسم خویی) تلگرامهای تندی به اسدالله علم، نخستوزیر وقت ارسال کردند و به این مصوبه، بهویژه حذف الزام سوگند به قرآن، اعتراض نمودند.[۱۴]
سخنرانیهای شخصیتهایی همچون محمدتقی فلسفی و سید عبدالکریم موسوی اردبیلی درباره ماهیت تصویبنامه موجب حساسیت طلاب، دانشجویان و عموم مردم شد و حمایت گستردهای از علما شکل گرفت.[۱۵] همچنین طومارهایی از شهرستانها در حمایت از مراجع تقلید به تهران و قم ارسال شد.[۱۶]
- تلگرام امام خمینی به اسدالله علم: امام خمینی در تلگرامی خطاب به اسدالله عَلَم، تصویب و تغییر لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی (مصوب مشروطه) را در زمان تعطیلی مجلس سنا و مجلس ملی، مخالف شرع و قانون اساسی و خطری بزرگ برای اسلام و استقلال کشور دانست.[۱۷] وی همچنین هشدار داد که علمای ایران، عراق و سایر مسلمانان در برابر اموری که مخالف شرع باشد، سکوت نخواهند کرد.[۱۸]
- تلگرام دوم امام خمینی به شاه و علم: در ۱۵ آبان ۱۳۴۱ش، امام خمینی در دو تلگرام جداگانه خطاب به محمدرضا پهلوی و اسدالله علم، ضمن انتقاد شدید از نخستوزیر، نسبت به لغو نشدن تصویبنامه انجمنهای ایالتی و ولایتی و بیتوجهی علم به تلگرامهای مراجع تقلید، هشدارهای جدی داد.[۱۹]
وی همچنین در نامههای جداگانهای به علمای شهرها، از آنان خواست که اعلامیههایی علیه دولت صادر کنند.[۲۰] در پی انتشار عمومی این تلگرامها، بازاریان و اصناف با صدور اعلامیههایی از این اقدام حمایت کردند.[۲۱]
- ادامه اعتراضات امام خمینی: امام خمینی با سخنرانیها و پاسخ به نامههای مردم و گروههای مختلف از سراسر کشور، به اعتراض و انتقاد از دولت و لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی ادامه داد.[۲۲] وی همچنین نسبت به خطر نفوذ فرقه بهائیت در ارکان دولت هشدار داد.[۲۳] در همین راستا، امام خمینی و هشت نفر از مراجع تقلید و علمای کشور، در اعتراض به این قانون و با استناد به متمم قانون اساسی مشروطه، نامهای خطاب به عموم مردم ایران منتشر کردند. آنان حق رأی زنان را که در زمان تعطیلی مجلس تصویب شده بود، موضوعی فرعی و ابزاری برای فریب مردم دانستند.[۲۴]
در این نامه تأکید شده بود که اسلام، زن را محدود نکرده است، بلکه از حیثیت اجتماعی و اخلاقی او حمایت میکند.[۲۵] اما شرکت زنان در انتخابات زمینهساز فساد است و حق رأی، نشانه آزادی زنان و تساوی حقوق زن و مرد نیست؛ زیرا در شرایط آن زمان، مردان نیز آزادی نداشتند.[۲۶]
مراجع همچنین تأکید کردند که سخنرانان مذهبی و روزنامهها با محدودیت مواجهند و این وضعیت برای اسلام و مسلمین خطرناک است.[۲۷] آنان معتقد بودند که دولت، به جای حل مشکلات اقتصادی، مردم را با مسئله اعطای حق رأی به زنان سرگرم کرده است.[۲۸]
واکنشها به اعتراض مراجع تقلید
در ۲۳ مهر ۱۳۴۱ش، محمدرضا پهلوی در پاسخ به تلگراف مراجع تقلید، آنان را «حجتالاسلام» خطاب کرد و اظهار داشت که این قوانین چیز جدیدی نیست و نامههای آنان به دولت ارجاع خواهد شد.[۲۹] وی تلویحاً دولت را مسئول و تصمیمگیر اصلی در این موضوع دانست.[۳۰]
در ادامه، اسدالله علم، نخستوزیر وقت، در ۱۸ آبان ۱۳۴۱ش طی مصاحبهای رادیویی اعلام کرد که هرگونه اخلالگری بهشدت سرکوب خواهد شد و دولت از برنامه خود عقبنشینی نخواهد کرد.[۳۱] این مصاحبه با انتقاد شدید سخنرانان مذهبی، از جمله محمدتقی فلسفی مواجه شد.[۳۲]
لغو قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی
پس از سخنرانیها و تلگرافهای امام خمینی و مراجع تقلید و حمایت گسترده اقشار مختلف مردم، شاه پهلوی و دولت مجبور به عقبنشینی شدند.[۳۳] در هفتم آذر ۱۳۴۱ش، هیات دولت تصویب کرد که تصویبنامه مورخ ۱۴ مهر درباره انجمنهای ایالتی و ولایتی قابل اجرا نخواهد بود.[۳۴]
در پی این مصوبه، اسدالله علم، نخستوزیر، طی تلگرافهای جداگانهای به سه نفر از علمای قم (گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری) خبر لغو اجرای تصویبنامه را اعلام کرد.[۳۵] برخی از علما این تلگراف را به معنای عدم اجرای مصوبه دانستند و آن را بهصورت عمومی اعلام کردند.[۳۶] مردم نیز این اتفاق را جشن گرفتند.[۳۷] اما امام خمینی، مراجع تقلید را متقاعد کرد که از دولت بخواهند لغو مصوبه را بهصورت رسمی در روزنامههای کشور منتشر کند.[۳۸]
در نهایت، با افزایش فشارها، علم در ۱۰ آذر ۱۳۴۱ش طی مصاحبهای با خبرنگاران، لغو مصوبه انجمنهای ایالتی و ولایتی در هیات دولت را اعلام کرد.[۳۹] پس از انتشار رسمی این خبر، امام خمینی در پیامی از حمایت مردم در مسئله لغو انجمنهای ایالتی و ولایتی تشکر کرد.[۴۰]
تکنگاری
کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران به منظور دفاع از اصول مقدس اسلام»، نوشته علی دوانی، به بررسی اتفاقات پیرامون لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش میپردازد.[۴۱] دوانی بهصورت مخفیانه اقدام به جمعآوری سخنرانیها و بیانیههای امام خمینی و مراجع تقلید کرد و آنها را ثبت و ضبط نمود.[۴۲] این کتاب یک ماه پس از لغو تصویبنامه منتشر شد[۴۳] و نسخههایی از آن برای مراجع تقلید و برخی بزرگان حوزه علمیه قم و تهران ارسال شد. اما ساواک پس از اطلاع از موضوع، جلوی توزیع آن را گرفت.[۴۴]
پس از انقلاب اسلامی ایران، دوانی بار دیگر به جمعآوری منابع تاریخی، اعلامیهها و بیانیهها پرداخت و با گردآوری این اسناد، کتاب «نهضت روحانیون ایران» را در سال ۱۳۵۸ش منتشر کرد. دو جلد نخست این کتاب، شرح و تفصیل بیشتری از همان کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» است.[۴۵]
پانویس
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۲.
- ↑ «تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی»، روزنامه تعادل، ۱۴ مهر ۱۳۹۸، ص۱۶.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲-۶۲۳.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲-۶۲۳.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۵.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۳؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۱-۱۷۲؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۳-۶۲۴.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۷۸.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۴؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۶؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۸۱؛ «سیری بر مواضع آیتالله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «سیری بر مواضع آیتالله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۸-۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۸۷-۱۸۹؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۱-۱۱۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۵؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ اسلامی، «چرا امام به شاه «اعلیحضرت همایونی» گفت؟»، خبرآنلاین.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۹۰؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۷.
- ↑ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۱۴.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۰۰.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۱۵.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۳۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۴ و ۱۰۰.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۳۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ «کتاب ممنوعهای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ «کتاب ممنوعهای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ دوانی، نهضت دو ماهه روحانیون ایران، ۱۳۹۳ش، ص۱۳.
- ↑ «کتاب ممنوعهای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ «کتاب ممنوعهای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
منابع
- اسلامی، محمدمهدی، «چرا امام به شاه «اعلیحضرت همایونی» گفت؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- «تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی»، روزنامه تعادل، ۱۴ مهر ۱۳۹۸ش.
- روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی، تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۶ش.
- «سیری بر مواضع آیتالله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ آذر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
- عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، نشر گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- «کتاب ممنوعهای که پس از ۵۰ سال چاپ شد/ آغازگر تاریخنگاری انقلاب اسلامی چه کسی بود؟»، مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۸ تیر ۱۴۰۰ش.
- مدنی، سیدجلالالدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران (دوره دو جلدی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفدهم، ۱۳۹۱ش.