مرثیه‌سرایی
مرثیه‌سرایی برای مصائب اهل‌بیت(ع) را از مهم‌ترین راه‌های نشر عقائد مذهبی شیعه و زنده نگه‌داشتن سیره و اهداف ائمه شیعه دانسته‌اند. پژوهشگران دینی، سرودن مرثیه را از مصادیق تعظیم شعائر الهی و از راه‌های مودت به اهل‌بیت(ع) تلقی کرده‌اند. همچنین گفته شده مرثیه‌سرایی از دو رکن اساسی مذهب تشیع یعنی تولی و تبری برگرفته شده است. مرثیه یا رثا که با هدف ذکر مناقب شخص درگذشته و بزرگ نشان دادن مصیبت او و همچنین دعوت ماتم‌زدگان به صبر سروده می‌شود، به اقسام مختلفی چون تشریفاتی، فلسفی و مذهبی تقسیم شده است. مرثیه مذهبی را بیشتر متعلق به مذهب تشیع می‌دانند که گسترش آن به قرون نهم و دهم قمری و تأسیس حکومت شیعی صفویه باز می‌گردد.
به باور پژوهشگران ادبی، مرثیه‌سرایی در دروه جاهلی و عباسی تأثیری عمیق بر مرثیه در شعر فارسی داشته است. کسائی مروزی را نخستین شاعری دانسته‌اند که مرثیه‌ای در عزای شهدای کربلا سرود. در شکوفایی مرثیه‌سرایی به نقش شاعرانی مانند صائب تبریزی، عمان سامانی، وصال شیرازی و محتشم کاشانی در زبان فارسی و در زبان اردو به آثار میرزا دبیر و میرانیس اشاره کرده‌اند. در میان شاعران عرب زبان، از فرزدق، کمیت اسدی، دعبل خزاعی، سید رضی و سید مرتضی به عنوان مشهورترین مرثیه‌سرایان نام برده شده است. در میان اهل‌سنت نیز افرادی مانند شافعی، ابن ابی الحدید معتزلی و عطار نیشابوری به مرثیه سرایی درباره مصائب اهل‌بیت به‌ویژه درباره حوادث واقعه کربلا پرداخته‌اند.
در پژوهش‌های مرتبط با مرثیه‌سرایی، دروغ‌پردازی مهم‌ترین آسیب مرثیه دانسته شده است. به باور پژوهشگران دینی، عوامل رواج این آسیب را در مواردی چون مجاز شمردن دورغ در عزاداری، اتکا به قاعده تسامح در ادله سنن، جهل و نادانی، استفاده از زبان حال در مرثیه‌سرایی و تلاش برای ارائه مرثیه‌ای جدید، می‌توان برشمرد.
مرثیه‌سرایی راهی برای نشر عقائد شیعی
مرثیه‌سرایی برای مصائب اهل‌بیت(ع) به‌ویژه درباره مصائب رخ داده در واقعه کربلا، از عوامل نشر افکار و عقاید مذهبی و شیعی دانسته شده است.[۱] مرثیه‌سرایی مورد تأکید بسیاری از روایات است[۲] چنانچه طبق این روایات، پاداش سرودن شعر و گریه کردن به‌وسیله آن برای امام حسین(ع)، آمرزش گناهان و ورود به بهشت خواهد بود.[۳] ترغیب شاعران به مرثیه‌سرایی برای بیان مصائب اهل‌بیت(ع)، از مصادیق یاری رساندن به ائمه محسوب شده است؛ چنانچه امام رضا(ع) به دعبل خزاعی توصیه می‌کند که درباره حسین(ع) بثراید تا به این وسیله، ائمه را یاری کند.[۴] دعبل نیز پس از این توصیه امام رضا(ع)، قصیده مدارس آیات را در حدود ۱۲۰ بیت درباره واقعه عاشورا خواند. پس از خواندن آن مرثیه، امام ۳۰۰ درهم به همراه پیراهن خود به دعبل هدیه (صله) داد.[۵] این رفتار امام رضا(ع) را نشان از اهمیت زیاد مرثیه‌سرایی برای امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۶]
اهمیت مرثیه‌سرایی باعث شده که نویسندگان کتاب‌های روایی، نمونه‌هایی از مراثی شاعران را در آثار روایی خود نقل کنند؛ که ازجمله می‌توان به باب «ما قيل من المراثي فيه صلوات الله عليه» در کتاب بحارالانوار[۷] و بخش «الإشارة الى المراثي» ذیل باب «رثا» در کتاب سفینة البحار[۸] اشاره کرد. طبق گفته محمدی ری‌شهری حدیث‌پژوه شیعه در کتاب فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری، سرودن مرثیه در سوگ اهل‌بیت(ع) از بزرگ‌ترین مصادیق تعظیم شعائر الهی و از راه‌های مودت به اهل‌بیت(ع) تلقی شده است.[۹]
پژوهشگران دینی، سرودن مراثی مذهبی را از راه‌های زنده نگه داشتن و احیا قیام امام حسین(ع) دانسته‌اند؛ به همین دلیل گفته شده سرودن چنین مراثی بلافاصله پس از واقعه کربلا شروع شد و با وجود سخت‌گیری‌های خلفای اموی و عباسی و دیگر حاکمان در طول تاریخ، باز هم ادامه داشته است.[۱۰]
درباره محتوای مراثی مذهبی گفته شده که در این نوع مراثی، شاعر درباره توحید و ستایش ذات خدا و منقبت پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع)، اشعاری می‌سراید[۱۱] مرثیه‌سرایی و بازخوانی حوادث تلخ در قالب شعر و ادبیات حزن‌انگیز را نشأت گرفته از دو رکن اساسی مذهب تشیع یعنی تولی و تبری دانسته‌اند که شاعر با استفاده از این روش نسبت به اهل‌بیت(ع) ابراز عشق و محبت می‌کند و از دشمنان آنان بیزاری می‌جوید.[۱۲]
مفهوم‌شناسی
مرثیه یا رثا که در فارسی از آن به سوگ‌سرود یا سوگنامه نیز یاد شده،[۱۳] اشعاری است که در عزای مرده و برای بیان خوبی‌های او و تأسف از مرگ او سروده می‌شود.[۱۴] این نوع شعر معمولا برای تعزیت بازماندگان و همچنین برای اظهار تأسف بر مرگ پادشاهان یا ذکر مصائب پیشوایان دین به‌ویژه امام حسین(ع) و دیگر شهدای کربلا سروده شده است.[۱۵] هدف از سرودن مرثیه را ذکر مناقب و مکارم شخص متوفی و بزرگ نشان دادن مصیبت و دعوت ماتم‌زدگان به صبر دانسته‌اند.[۱۶]
مرثیه را رهاورد تجربه عاطفی شاعر و بازتابی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه شاعر دانسته‌اند که در آن سوزهای درونی خویش را در غم فراق عزیزان خود به نمایش می‌گذارد.[۱۷] درباره مرثیه گفته شده چون معمولا با عواطف و احساسات شخصی شاعر ارتباط دارد، جنبه احساس و تخیل در آن بر جنبه عقل و منطق غلبه پیدا می‌کند[۱۸] و اینکه ناشی از علاقه شدید شاعر به کسی است که از دست رفته است.[۱۹] البته به باور نصرالله امامی از پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی، هنگامی‌که مرثیه‌سرا به بررسی مسئله مرگ می‌پردازد، گاه رگه‌هایی از عبرت و حکمت را در مرثیه خود جای می‌دهد.[۲۰]
برای مرثیه‌سرایی قدمتی بسیار طولانی تصویر کرده‌اند و آن را همزاد مرگ اولین انسان دانسته‌اند.[۲۱] برخی از پژوهشگران معتقدند اولین مرثیه را حضرت آدم(ع) در فراق فرزندش هابیل سرود.[۲۲]
رثا در شعر به پنج قسم تقسیم شده است؛ رثای تشریفاتی (درباره مقامات رسمی و حاکمان)، رثای شخصی و خانوادگی، رثای دوستان، رثای فلسفی (درباره مسئله مرگ و حیات و افسوس بر زندگی گذشته) و رثای مذهبی.[۲۳] درباره رثای مذهبی گفته شده که این نوع شعر بیشتر به مذهب تشیع اختصاص دارد و قدمت آن بیشتر به قرون نهم و دهم باز می‌گردد.[۲۴]
پژوهشگران همچنین از نوع دیگری مرثیه، به نام واقعه‌سرایی نام برده‌اند که در آن، مقاتل به قصد سوگواری به نظم درآورده می‌شوند.[۲۵] واقعه‌سرایی را از ابداعات مقبل اصفهانی دانسته‌اند[۲۶] که در آن، شعر به صورت روایی و داستانی سروده می‌شود.[۲۷] واقعه‌سرایی را متأثر از واقعه‌خوانی می‌دانند که حوادث رخ داده در یک واقعه به‌ویژه واقعه کربلا برای مخاطبان در قالب داستان بیان می‌شد.[۲۸]
گسترش و تحولات
مرثیه در زندگی اعراب نقش پررنگی داشت و بهترین دوران آن را به زمان عباسیان باز می‌گردانند.[۲۹] پژوهشگران ادبی معتقدند که مرثیه‌سرایی در دروه جاهلی و عباسی تأثیری عمیق بر مرثیه در شعر فارسی داشته است.[۳۰] به گفته آنان با تقویت حکومت‌های شیعی در سده‌های نهم و دهم در ایران، و به‌ویژه همزمان با حکومت صفویه، مرثیه‌سرایی رواج زیادی یافت.[۳۱] آنان در این شکوفایی، نقش شاعرانی مانند صائب تبریزی، بیدل دهلوی، عمان سامانی، کمال غیاث شیرازی، وصال شیرازی و محتشم کاشانی را بسیار پررنگ دانسته‌اند.[۳۲] به گفته شفیعی کدکنی، مرثیه‌خوانان نفوذ عمیقی در شبکه مساجد، تکایا و حتی خانقاه‌ها و نزد شاهان پیدا کرده بودند.[۳۳]
رواج و گسترش بسیار زیاد مرثیه‌سرایی درباره مصائب اهل‌بیت(ع) به‌ویژه واقعه کربلا،[۳۴] باعث شده برخی از نویسندگان به جمع‌آوری اسامی شاعران مرثیه‌سرا بپردازند که ازجمله این کتاب‌ها می‌توان به کتاب ادب الطف اثر جواد شبر اشاره کرد. در این کتاب به معرفی بیش از پانصد شاعر عرب‌زبان از هنگام روی دادن واقعه کربلا تا آغاز قرن ۱۵ قمری پرداخته شده است. همچنین کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نیز ۳۴۰ شاعر فارسی‌زبان معرفی کرده است.[۳۵] در جلد دهم دانشنامه امام حسین(ع) نیز به معرفی تعداد زیادی از مرثیه‌سرایان و مرثیه‌های آنان پس از واقعه کربلا تا قرن پانزدهم قمری پرداخته است.[۳۶]
رواج مرثیه‌سرایی در زبان اردو را نیز به ارتباط شبه‌قاره با عقائد شیعی و تأسیس دولت‌های شیعی در این سرزمین مرتبط دانسته‌اند.[۳۷] به گفته علی بیات پژوهشگر زبان و ادبیات اردو، به دلیل سیطره و حضور حاکمانه زبان فارسی (زبان رسمی دربار) در سرزمین شبه‌قاره، بیشتر گونه‌های ادبی فارسی و ازجمله مرثیه توسط شاعران اردو زبان مورد تقلید و اقتباس قرار گرفت.[۳۸] البته به باور این پژوهشگر با افول زبان فارسی در شبه‌قاره، به مرور مرثیه‌سرایی بیشتر به زبان اردو سروده می‌شد که ازجمله مرثیه‌سرایان مشهور در این زبان می‌توان به میرخلیق، میرزا فصیح، میرزا دبیر و میرانیس اشاره کرد.[۳۹]
به باور محققان، مرثیه‌سرایی منحصر به شیعیان نبوده و در میان اهل‌سنت نیز می‌توان به شعرایی اشاره کرده‌اند که به سرودن مرثیه برای اهل‌بیت(ع) پرداخته‌اند؛ که ازجمله این افراد می‌توان به ابن ابی الحدید معتزلی، ابن سناء الملک و عطار نیشابوری، اشاره کرد.[۴۰]
مرثیه‌سرایان
اهمیت واقعه کربلا در تاریخ اسلام، بسیاری از شعراء را به سرودن مرثیه درباره آن واقعه متمایل کرد.[۴۱] در کتاب فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری سیدالشهدا به استناد تعدادی از روایات آمده است که مرثیه‌سرای برای واقعه کربلا حتی به قبل از وقوع آن باز می‌گردد و اولین مرثیه توسط خدا و برای پیامبرانی چون آدم(ع)، ابراهیم(ع) و پیامبر اسلام(ص) خوانده شده است. همچنین در این کتاب گفته شده که حضرت عیسی(ع)، پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) بارها با مرثیه‌سرایی، برای مصیبت‌های امام حسین(ع) گریه کرده‌اند.[۴۲] پس از واقعه کربلا، خاندان امام حسین(ع) را نخستین مرثیه‌سرایان نامیده‌اند که در مصائب روز عاشورا مرثیه خوانده‌اند[۴۳] علاوه بر خواهران، دختران و همسران امام حسین،[۴۴] از افرادی چون ام‌سلمه، ام‌البنین و ام لقمان (دختر عقیل) نام برده شده که به مرثیه‌سرایی درباره عاشورا پرداخته‌اند.[۴۵]
مهدی مهریزی در مقاله «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی» که در دانشنامه امام حسین(ع) به چاپ رسیده، مرثیه‌سرایان مشهور را بر اساس قرون مختلف دسته‌بندی کرده است. طبق گزارش او، در میان شاعران عرب‌زبان در قرون اول تا پایان قرن سوم می‌توان به افرادی ازجمله فرزدق، کمیت اسدی، دعبل خزاعی و حتی امام شافعی از امامان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت اشاره کرد، که درباره عاشورا مرثیه‌سرایی کرده‌اند. به گفته مهریزی در قرون چهار تا شش قمری افرادی چون سید رضی، سید مرتضی، مهیار دیلمی و ابوالعلا معری، در قرون هفت تا نهم افرادی مانند ابن ابی الحدید معتزلی و حافظ رجب برسی حلی، در قرون دهم تا سیزدهم بحرالعلوم و سید حیدر حلی، و در قرون چهاردهم و پانزدهم افرادی چون محمدحسین کاشف‌الغطا و سید جعفر حلی از مشهورترین مرثیه‌سرایان کربلا بوده‌اند.[۴۶]
در میان شاعران فارسی‌زبان، کسائی مروزی را نخستین شاعری دانسته‌اند که مرثیه‌ای در عزای شهدای کربلا سرود.[۴۷] این مرثیه را که در قالب قصیده مسمط است، کهن‌ترین سوگنامه کربلا به زبان فارسی می‌دانند که در قرن چهارم قمری و در دوران آل بویه سروده شد.[۴۸] به گفته پژوهشگران ادبی، کسائی در مرثیه‌های خود پرده از عقائد مذهبی خود برمی‌دارد و با بیان مصائب خاندان پیامبر(ص) که مورد آزار بنی‌امیه و بنی‌عباس قرار گرفته بودند، اظهار همدردی و نفرت عمومی را نسبت به دشمنان اهل‌بیت بیان می‌کند.[۴۹]
از مشهورترین مرثیه‌سرایان مذهبی فارسی‌زبان، به محتشم کاشانی شاعر عصر صفوی اشاره شده است که دوازده‌بند او در شرح واقعه کربلا شهرت زیادی دارد.[۵۰] درباره دوازده بند او گفته شده که در قرون ۱۱ تا ۱۵ قمری پر استقبال‌ترین اثر منظوم عاشورایی بوده است و حتی از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر رفته و در کشورهایی چون هندوستان، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و کشورهای عرب زبان مورد استقبال واقع شده است.[۵۱] از دیگر شاعران مشهور فارسی که به مرثیه‌سرایی عاشورایی پرداختند به افرادی چون قوامی رازی، حکیم سنایی، عطار، مولوی، جامی، قاآنی، فدائی مازندرانی، صامت بروجردی اشاره شده است.[۵۲] در قرن چهاردهم و پانزدهم هم گفته شده که بیش از ۲۵۰ شاعر مرثیه‌سرایی کرده‌اند. محمدحسین غروی اصفهانی،[۵۳] حبیب‌الله چایچیان (حسان)،[۵۴] سید محمدحسین شهریار[۵۵] و غلامرضا سازگار[۵۶] از جمله این شعرا هستند.
دروغ‌پردازی مهم‌ترین آسیب مرثیه‌سرایی
بخش مهمی از پژوهش‌های مرتبط با مرثیه‌سرایی، به بررسی آسیب‌های این پدیده می‌پردازند. استناد مرثیه‌سرایان به منابع غیر معتبر[۵۷] مرثیه‌های ذلت‌بار از تاریخ عاشورا و اهل‌بیت(ع) و دروغ‌پردازی در سرودن مرثیه از مهم‌ترین آسیب‌های مرثیه‌سرایی محسوب شده است.[۵۸] رواج این آسیب‌ها به‌ویژه دروغ‌پردازی در مرثیه‌سرایی باعث شده است، پژوهشگران دینی و تاریخی به نوشتن کتاب‌های با این موضوع بپزدازند که ازجمله می‌توان به کتاب لؤلؤ و مرجان اثر میرزا حسین محدث نوری و حماسه حسینی نوشته مرتضی مطهری اشاره کرد.[۵۹]
پژوهشگران دینی، عوامل رواج این آسیب‌ها را در مواردی چون مجاز شمردن دورغ در عزاداری، اتکا به قاعده تسامح در ادله سنن، جهل و نادانی، استفاده از زبان حال در مرثیه‌سرایی، تلاش برای ارائه مرثیه‌ای جدید و دنیاطلبی برمی‌شمارند.[۶۰]
پانویس
- ↑ فارسی مدان، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶، ص۲۱۷؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۱۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۶، ص۲۹۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۵۹۷؛ طریحی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، ۱۴۲۴ق، ص۴۵۰.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۸۶.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۳۳ق، ج۳، ص۳۳۸-۳۳۹.
- ↑ اکبرنژاد و صالحی، «روش‌های فرهنگی امام رضا (ع) در خصوص زنده نگه داشتن یاد و نام امام حسین(ع)»، ص۱۵-۱۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۴۲-۲۹۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۰۰-۳۱۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ نامه مرثيه سرايی و عزاداری سيد الشهداء عليه السلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۸۷.
- ↑ اژدر فایقی، «دعبل و محتشم، سرآمد مرثیه‌سرایان»، ص۵۷-۵۸.
- ↑ توکلی محمدی و قربانی، «بررسی تطبیقی رثای امام حسین(ع) در شعر شریف رضی و محتشم کاشانی»، ص۴۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۸۶.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۲.
- ↑ غنی‌پور ملکشاه و همکاران، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، ص۱۷۶.
- ↑ غنی‌پور ملکشاه و همکاران، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، ص۱۶۳.
- ↑ زرین‌کوب، شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۵.
- ↑ امامی، «مقدمه‌ای در باب مرثیه‌سرایی»، ص۲۳.
- ↑ اژدر فایقی، «دعبل و محتشم، سرآمد مرثیه‌سرایان»، ص۵۴.
- ↑ افسری کرمانی، نگرشی به مرثیه‌سرایی در ایران، ۱۳۸۱ش، ص۱۶؛ شاعری، مرثیه عشق ...، ۱۳۸۵ش، ص۸.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۷۹.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۹۵.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳-۴۴.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳.
- ↑ مدرس، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین.
- ↑ مدرس، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین.
- ↑ امامی، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۱۳-۱۷.
- ↑ امامی، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۱۳-۱۷.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۲.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲؛ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۹۸.
- ↑ شفیعی کدکنی، زمینه اجتماعی شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۳-۴۴.
- ↑ خزعلی، امام حسین در شعر معاصر عربی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۰۲-۴۲۲.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۲-۲۳.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ ناصری، «عزاداری از دیدگاه اهل‌سنت»، مندرج در سایت ماهنامه معرفت؛ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۹۱-۱۹۳.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری برای سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری برای سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۸.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید بر اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۸۸-۱۹۵.
- ↑ ریاحی، کسایی مروزی زندگی شعر و اندیشه او، ۱۳۷۳ش، ص۷۲؛ فسنقری و جعفرپور، «بررسی زیباشناختی نخستین شعر عاشورایی»، ص۱۹۹.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۲.
- ↑ رستگار فسائی، انواع شعر فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۱۶.
- ↑ مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۵.
- ↑ مهریزی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، ص۱۹۸.
- ↑ محمدزاده، دانشنامۀ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۰۷۳.
- ↑ محمدزاده، دانشنامۀ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۱۶.
- ↑ فتحی‌پور، «سیمرغ سهند»، ص۱۹۲.
- ↑ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۳۵۰.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۵۴-۳۵۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۵۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۳۷۱-۳۷۶.
منابع
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، قم، مکتبة الصدوق، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۳۳ق.
- اکبرنژاد، مهدی و پیمان صالحی، «روش‌های فرهنگی امام رضا (ع) در خصوص زنده نگه‌داشتن یاد و نام امام حسین(ع)» در فصلنامه فرهنگ رضوی، شماره ۹، ۱۳۹۴ش.
- امامی، نصرالله، «مقدمه‌ای در باب مرثیه‌سرایی»، در فصلنامه دانشگاه انقلاب، شماره ۳۹، ۱۳۶۳ش.
- امامی، نصرالله، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
- اژدر فایقی، سعیده، «دعبل و محتشم؛ سرآمد مرثیه‌سرایان»، در کیهان فرهنگی، شماره ۲۸۹، آذر و دی ۱۳۸۹ش.
- بیات، علی، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، در فصلنامه پژوهش ادبیات معاصر جهان، شماره ۶۰، ۱۳۸۹ش.
- توکلی محمدی، محمودرضا و محسن قربانی حسنارودی، «بررسی تطبیقی رثای امام حسین(ع) در شعر شریف رضی و محتشم کاشانی»، در دوفصلنامه ادبیات تطبیقی، شماره ۱۵، ۱۳۹۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- خزعلی، انسیه، امام حسین در شعر معاصر عربی، تهران، نشر چشم و چراغ، ۱۳۸۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رستگار فسائی، منصور، انواع شعر فارسی، شیراز، نشر نوید شیراز، ۱۳۷۲ش.
- ریاحی، محمدامین، کسایی مروزی: زندگی ، اندیشه و شعر او، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، تهران، نشر علمی، ۱۳۷۱ش.
- شاعری، محمدحسین، مرثیه عشق، مقدمه‌ای بر مرثیه‌سرایی و نوحه‌های جدید در عزای شهیدان کربلا و اهل‌بیت، قم، میراث ماندگار، ۱۳۸۵ش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، زمینه اجتماعی شعر فارسی، تهران، نشر اختران، ۱۳۸۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۴ق.
- غنی‌پور ملکشاه، احمد و دیگران، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، در دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی، شماره ۸۰، ۱۳۹۵ش.
- فارسی مدان، علی، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید بر اشعار ام لقمان»، در فصلنامه سخن تاریخ، شماره ۲۷، ۱۴۰۱ش.
- فتحی‌پور، رضا و داوود فتحی‌پور، «سیمرغ سهند (سیری در احوالات و آثار مرحوم شهریار)»، ماهنامه هنر دینی، شماره ۸، تابستان ۱۳۸۰ش.
- فسنقری، حجت‌الله و میلاد جعفرپور، «بررسی زیباشناختی نخستین شعر عاشورایی»، در فصلنامه مطالعات ادبی متون اسلامی، شماره ۴، ۱۳۹۲ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، نشر اسوه، ۱۳۷۴ش.
- مؤتمن، زین‌العابدین، شعر و ادب فارسی، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، ۱۳۳۲ش.
- مجاهدی، محمدعلی، کاروان شعر عاشورا، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۴۳۰ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری سیدالشهداء، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۷ش.
- محمدی، هاشم، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، در کیهان فرهنگی، شماره ۲۶۶، آذر ۱۳۸۷ش.
- مدرس، امیرحسین، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، وبگاه قدس آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، نشر صدرا، ۱۳۷۹ش.
- مهریزی، مهدی، «نگاهی به تحولات شعر عاشورایی»، در دانشنامه امام حسین، به کوشش محمد محمدی ری‌شهری، جلد دهم، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
- میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر و احمد آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، در فصلنامه متن‌پژوهی ادبی، شماره ۶۲، ۱۳۹۳ش.
- ناصری، عبدالمجید، «عزاداری امام حسین(ع) در میان اهل سنت»، در ماهنامه معرفت، شماره ۷۷، ۱۳۸۳ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۰۸ق.