خطبه امام سجاد(ع) در کوفه

با خطبه امام سجاد در شام اشتباه نشود.

خطبه امام سجاد (ع) در کوفه

اطلاعات روایت
موضوع	سخنرانی امام سجاد(ع) پس از واقعه کربلا و هنگام اسارت در کوفه
راوی اصلی	حذیم بن شریک اسدی
منابع شیعه	الاحتجاج، طبرسی و اللهوف سید ابن طاووس
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه امام سجاد(ع) در کوفه نخستین سخنرانی امام سجاد(ع) پس از واقعه کربلا است که پس از خطبه حضرت زینب(س) در میان مردم کوفه ایراد شد. این خطبه، با وجود ایجاز، از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته و محتوای آن ناظر به نقد رفتار مردم کوفه و توصیف شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه است.

در این خطبه، امام سجاد(ع) با معرفی خود به‌عنوان فرزند امام حسین(ع)، به بیان مصائب کربلا، پیمان‌شکنی و فریب‌کاری کوفیان، پیش‌بینی عاقبت رفتار آنان و تأکید بر ضرورت محبت و وفاداری به اهل‌بیت(ع) می‌پردازد. همچنین، برای توصیف شهادت امام حسین(ع) از تعبیر قتلِ صبر استفاده کرده و آن را مایه افتخار دانسته است.

بر اساس منابع تاریخی، این خطبه تأثیر قابل توجهی بر حاضران گذاشت و گروهی از مردم کوفه از امام خواستند رهبری آنان را برای خون‌خواهی بر عهده گیرد. امام با اشاره به سابقه عهدشکنی کوفیان، این درخواست را نپذیرفت و تنها از آنان خواست در صورت ناتوانی از یاری اهل‌بیت(ع)، دست‌کم با دشمنانشان همراهی نکنند. برخی پژوهشگران، این خطبه را همراه با خطبه حضرت زینب(س) از عوامل مؤثر در شکل‌گیری قیام توابین و قیام مختار دانسته‌اند.

این خطبه در منابعی مانند الاحتجاج و اللهوف نقل شده است؛ با این حال، سید جعفر شهیدی در ایراد آن در کوفه تردید کرده و آن را با خطبه امام سجاد(ع) در دمشق یکی دانسته است.

معرفی و جایگاه

خطبه امام سجاد(ع) در کوفه، نخستین خطبه امام سجاد پس از واقعه عاشورا است که پس از خطبه حضرت زینب(س) در میان گروهی از مردم کوفه که برای تماشای اسرای کربلا گرد آمده بودند، ایراد شد. این خطبه بیانگر اعتراض امام به رفتار کوفیان معرفی و متناسب با شرایط زمانی و مکانی توصیف شده است.

به گفته پژوهشگران، امام سجاد(ع) با ایراد این خطبه، ضمن معرفی خود و بیان وقایع کربلا، توانست افرادی را که تحت تأثیر تبلیغات اموی دچار غفلت شده بودند، متأثر ساخته و روحیه جهاد و شهادت را در آنان زنده کند. این خطبه و خطبه حضرت زینب(س) در شکل‌گیری قیام توابین و قیام مختار مؤثر بودند.

سید جعفر شهیدی (درگذشت: ۱۳۸۶ش) تاریخ‌پژوه شیعه معتقد است که به دلیل شرایط کوفه، سختگیری مأموران حکومت اموی و بیم مردم از آنان، احتمال دارد خطبه‌ای از امام سجاد(ع) در کوفه ایراد نشده باشد و سخنان منسوب به او در کوفه با خطبه او در مسجد دمشق یکی باشد که با گذشت زمان، راویان حوادث را با هم آمیخته‌اند.

سند خطبه

خطبه امام سجاد در کوفه در منابع متعددی نقل شده است. از جمله کتاب‌های الاحتجاج، اللهوف، مُثیر الاحزان و بحارالانوار.

محتوا

بر اساس گزارش کتاب الاحتجاج، پس از پایان خطبه حضرت زینب(س)، امام سجاد(ع) او را دلداری داد، به سکوت دعوت کرد و او را عالمة غیرمُعَلّمه توصیف کرد. سپس خود به میان مردم کوفه آمد و سخنانی ایراد کرد. مهم‌ترین مطالب این خطبه، بر اساس کتاب فرهنگ جامع سخنان امام سجاد(ع)، عبارت‌اند از:

• معرفی خود به عنوان فرزند کسی که بدون گناه کشته شده است.
• بیان مصائب و مظلومیت امام حسین(ع)؛
• اشاره به نیرنگ و پیمان‌شکنی کوفیان نسبت به اهل‌بیت(ع)؛
• پیش‌بینی مؤاخذه کوفیان توسط پیامبر اکرم(ص) در قیامت؛
• تأکید بر لزوم رعایت حق و مَوَدّت اهل‌بیت(ع)؛
• مرثیه‌سرایی در وصف امام حسین و امام علی(ع)
• هشدار به مردم کوفه

قتل صبر امام حسین(ع)

در خطبه امام سجاد(ع)، واژه قتل صبر برای توصیف شهادت امام حسین(ع) به کار رفته و امام به آن افتخار می‌کند. حسین عندلیب همدانی دلیل این افتخار را ناتوانی دشمن در رویارویی مستقیم با امام و یکتایی چنین نوع شهادتی می‌داند که نصیب هیچ یک از پیامبران و اولیای الهی نشده است.

واکنش مردم کوفه به سخنان امام سجاد(ع)

بر اساس گزارش‌های تاریخی، پس از ایراد خطبه امام سجاد(ع)، مردم کوفه که متأثر شده بودند، از او خواستند رهبری قیام و خون‌خواهی را بر عهده گیرد. امام با یادآوری عهدشکنی‌های آنان و رفتارشان با پدرانش، این درخواست را رد کرد و تنها از آنان خواست «اگر با ما نیستید، حداقل با دشمنان ما همراهی نکنید.»

متن و ترجمه خطبه امام سجاد(ع) در کوفه

قالَ حُذَیم بن شَریک الأسدی خَرَجَ زَیْن العابِدین (ع) إلی النّاسِ وأومَی إلَیْهِم أنْ اُسْکُتوا فَسَکتوا و هو قائِمٌ فَحمد اللهَ وأثْنی عَلیه و صَلّی عَلی نَبِیّه.ثُمّ قال:

حذیم بن شریک أسدی می‌گوید: زین العابدین (ع) برابر مردم آمد واشاره به سکوت کرد! خاموش شدند و او ایستاده. سپاس خدای گفت و ستایش او کرد و بر نبی (ص) درود فرستاد. آنگاه گفت:

أَیُّها النّاسُ مَنْ عَرَفَني فَقَدْ عَرَفَني و مَنْ لَمْ یَعْرِفْني فَأنا عليُّ بْنُ الحُسَیْنِ المَذْبُوحِ بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَیْرِ ذَحْل وَ لا تِرات، اَنَا ابْنُ مَنِ انْتُهِکَ حَرِیمُهُ وَ سُلِبَ نَعِیمُهُ وَ انْتُهِبَ مالُهُ وَ سُبِیَ عِیالُهُ، اَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْراً، فَکَفى بِذلِکَ فَخْراً.

ای مردم! هر کس مرا می‌شناسد، می‌شناسد و هر کس نمی‌شناسد (بگویم) من علی فرزند حسینم که در کنار فرات او را کشتند بی آنکه خونی طلبکار باشند و قصاصی خواهند، من پسر آن کسم که حرمت او بشکستند و مال او تاراج کردند و عیال او را به اسیری گرفتند، من پسر آن کسم که او را به زاری کشتند و این فخر مابس.

اَیُّهَا النّاسُ! ناشَدْتُکُمْ بِاللهِ هَلْ تَعْلَمُونَ اَنَّکُمْ کَتَبْتُمْ اِلى اَبِی وَ خَدَعْتُمُوهُ، وَ اَعْطَیْتُمُوهُ مِنْ اَنْفُسِکُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثاقَ وَ الْبَیْعَة ثُمَّ قاتَلْتُمُوهُ وَ خَذَلُْتمُوهُ؟ فَتَبّاً لَکُمْ ما قَدَّمْتُمْ لاَِنْفُسِکُمْ وَ سَوْاهً لِرَاْیِکُمْ، بِاَیَّةِ عَیْنِ تَنْظُرُونَ اِلى رَسُولِ اللهِ(ص) یَقُولُ لَکُمْ: قَتَلْتُمْ عِتْرَتِی وَ انْتَهَکْتُمْ حُرْمَتِی فَلَسْتُمْ مِنْ اُمَّتِی؟

ای مردم شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا در خاطر دارید سوی پدر من نامه نوشتید و او را فریب دادید و پیمان و عهد و میثاق بستید و باز با او کارزار کردید و او را بی یاور گذاشتید؟ هلاک باد شما را! چه توشه ای برای خود پیش فرستادید! و زشت باد رأی شما! به کدام چشم به روی پیغمبر (ص) نظر می‌افکنید وقتی با شما گوید عترت مرا کشتید و حرمت مرا شکستید، پس، از امت من نیستید؟

قالَ: فَارْتَفَعَتْ أصْواتُ النّاس بِالْبُکاءِ و یَدْعُو بَعضهم بعضاً هَلکْتُم و ماتَعْلمُون.فَقال عَلیُّ بْن الحُسَین: رَحم اللهُ اِمرأًٌ قَبْلَ نَصیحَتی و حَفِظَ وَصیّتی فِی اللهِ و فی رَسُولِه و فی أهلِ بیتِه، فإنّ لَنا «فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَة حَسَنَة».

راوی گفت: صدای مردم به گریه بلند شد و به یکدیگر می‌گفتند هلاک شدید و نفهمیدید! پس علی بن الحسین (ع) فرمود: خدای رحمت کند آن که نصیحت من بپذیرد و وصیت مرا محض خدا و رسول صلی الله علیه و آله و خاندان وی نگاهدارد! «فان لنا فی رسول‌الله (ص) اسوة حسنة».

فَقالُوا بِأجْمَعهم نَحْنُ کُلُّنا یَاابْنَ رَسُول الله سامِعُون مُطِیعُون حافِظُون لِذِمامِک، غَیْر زاهِدین فیکَ و لا‌‌ راغِبینَ عَنْکَ فَمُرْنا بأمْرِکَ، رَحمکَ الله فإنّا حَرْبٌ لِحَرْبِکَ و سِلْمٌ لِسِلْمِکَ لِنَأخَذَنَّ ترتک وترتنا مِمَّنْ ظَلَمَکَ و ظَلَمَنا.

همه گفتند یابن رسول‌الله ما فرمانبرداریم و پیمان تو را نگاهداریم، دل به جانب تو داریم و هوای تو در خاطر ماست، خدای تو را رحمت فرستد! فرمان خویش بفرمای که ما جنگ کنیم با هر که جنگ تو خواهد و آشتی کنیم با هر کس تو با او صلح کنی و قصاص خون تو را از آنها که بر تو و ما ستم کردند بخواهیم.

فقال علی بن الحسین ع: هَیْهات! اَیُّهَا الْغَدَرَةُ الْمَکَرَةُ! حِیلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ شَهَواتِ اَنْفُسِکُمْ، اَتُرِیدُونَ اَنْ تَاْتُوا اِلَیَّ کَما اَتَیْتُمْ اِلى آبایِی مِنْ قَبْلُ، کَلاّ وَ رَبِّ الرّاقِصاتِ اِلى مِنى، فَاِنَّ الْجُرْحَ لَمّا یَنْدَمِلْ، قُتِلَ اَبِی بِالاَْمْسِ وَ اَهْلُ بَیْتِهِ مَعَهُ، فَلَمْ یُنْسِنِی ثُکْلَ رَسُولِ اللهِ(ص) وَثُکْلَ اَبِی وَ بَنِی اَبِی وَ جَدِّی، شَقَّ لَهازِمی وَ مَرارَتُهُ بَیْنَ حَناجِرِی وَ حَلْقِی، وَ غُصَصُهُ تَجْرِی فِی فِراشِ صَدْرِی، وَ مَسْاَلَتِی اَنْ لا تَکُونُوا لَنا وَ لاعَلَیْنا.

علی بن الحسین (ع) فرمود: هیهات. ای بی وفایان مکار! میان شما و شهوات حایل آمد، می‌خواهید همان اعانت که پدران مرا کردید همان گونه مرا هم اعانت کنید؟ هرگز چنین نخواهد شد. سوگند به پروردگار «راقصات» آن زخم که دیروز از کشتن پدرم و اهل بیت وی بر دل من رسید هنوز بهتر نشده و التیام نیافته است، و هنوز داغ پیغمبر (ص) فراموش نگشته و داغ پدرم و فرزندان پدر و جدم موی رخسار مرا سپید کرده است و تلخی آن میان حلقوم و حنجرهٔ من است و اندوه آن در سینهٔ من مانده است، و خواهش من این است نه با ما باشید و نه بر ما!

ثم قال ع:

لا غَرْوَ اِنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ وَ شَیْخُهُ

قَدْ کانَ خَیْراً مِنْ حُسَیْن وَ اَکْرَما

فَلا تَفْرَحُوا یا اَهْلَ کُوفَهَ بِالَّذِی

اُصیبَ حُسَیْنٌ کانَ ذلِکَ اَعْظَما

قَتیلٌ بِشَطِّ النَّهْرِ نَفْسی فِداوُهُ

جَزاءُ الَّذِی اَرْداهُ نارُ جَهَنَّمـا

آنگاه فرمود:

ترجمه:

• شگفت‌آور نیست اگر حسین کشته شد و پدر بزرگوارش علی، که بهتر از حسین بود، او نیز کشته شد؛
• ای اهل کوفه! شادمان نباشید به این مصیبت که بر حسین وارد شد که این مصیبتی است بزرگ؛
• جانم فدای آن که در کنار نهر فرات شهید شد، و کیفر آنکس که او را کشت آتش جهنم است.

جستارهای وابسته

• خطبه امام سجاد(ع) در شام
• خطبه حضرت زینب در شام
• خطبه حضرت زینب در کوفه
• خطبه فاطمه صغری در کوفه