طواف: تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح نویسه‌های عربی |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
==واژه‌شناسی== | ==واژه‌شناسی== | ||
طواف در لغت به معنای احاطه کردن،<ref>فراهیدی، | طواف در لغت به معنای احاطه کردن،<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۴۵۸.</ref> و دور چیزی چرخیدن<ref>جوهری، الصحاح، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۳۹۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۹، ص۲۲۵.</ref> با پای پیاده را گویند و طائف به کسی گویند که دور خانه می‌گردد؛<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۲۶ق، ص۵۳۱.</ref> در اصطلاح فقه، "طواف" به معنای دور کعبه چرخیدن است.<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۹، ص۲۲۵.</ref> | ||
در احکام اسلام، "طواف کعبه" از جمله واجبات [[حج]] به شمار می‌رود که فرد با شرایط خاصی باید هفت مرتبه دور خانۀ خدا ([[کعبه]]) بگردد؛<ref>فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۱۳؛ شیخ صدوق، الهدایه، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۵.</ref> بدین صورت که در هر شوط باید از [[حجرالاسود]] شروع و به همان ختم شود.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۴۰۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۷.</ref> نام دیگر طواف در فقه، شوط است<ref>شیخ صدوق، الهدایۀ، ص۲۲۵.</ref> با این تفاوت که طواف به مجموع انجام هفت شوط اطلاق می‌گردد.<ref>نجفی،جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۶.</ref> | در احکام اسلام، "طواف کعبه" از جمله واجبات [[حج]] به شمار می‌رود که فرد با شرایط خاصی باید هفت مرتبه دور خانۀ خدا ([[کعبه]]) بگردد؛<ref>فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۱۳؛ شیخ صدوق، الهدایه، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۵.</ref> بدین صورت که در هر شوط باید از [[حجرالاسود]] شروع و به همان ختم شود.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۴۰۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۷.</ref> نام دیگر طواف در فقه، شوط است<ref>شیخ صدوق، الهدایۀ، ص۲۲۵.</ref> با این تفاوت که طواف به مجموع انجام هفت شوط اطلاق می‌گردد.<ref>نجفی،جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۶.</ref> | ||
{{احکام}} | {{احکام}} | ||
==پیشینه تاریخی== | ==پیشینه تاریخی== | ||
سابقه تاریخی طواف به زمان [[حضرت آدم]] باز می‌گردد، زمانی که وی از [[بهشت]] رانده شد نزد [[کعبه]] آمده و آن را همانند طواف [[ملائکه]] در [[عرش]]، طواف نمود.<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الحیدریۀ، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۰۷.</ref> طواف بیت الله الحرام، در طول تاریخ استمرار داشت و رکنی از ارکان حج به شمار می‌رفت و حتی در زمان [[جاهلیت]] قبل از اسلام هر موقع فردی وارد [[حرم مکه|حرم]] می‌شد یا قصد مسافرت داشت، اولین عملی که انجام می‌داد طواف بیت بود و این عمل از مهمترین راه‌های [[تقرب]] به خدایان به حساب می‌آمد. انجام این کار زمان و مکان خاصی نداشت و آنها هر موقع داخل معبدی می‌شدند که بت در آنجا بود هفت مرتبه به دور آن می‌چرخیدند؛ فقرا با پای برهنه و افراد ثروتمند با کفش.<ref>جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۶، ص۳۵۵.</ref> | سابقه تاریخی طواف به زمان [[حضرت آدم]] باز می‌گردد، زمانی که وی از [[بهشت]] رانده شد نزد [[کعبه]] آمده و آن را همانند طواف [[ملائکه]] در [[عرش]]، طواف نمود.<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الحیدریۀ، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۰۷.</ref> طواف بیت الله الحرام، در طول تاریخ استمرار داشت و رکنی از ارکان حج به شمار می‌رفت و حتی در زمان [[جاهلیت]] قبل از اسلام هر موقع فردی وارد [[حرم مکه|حرم]] می‌شد یا قصد مسافرت داشت، اولین عملی که انجام می‌داد طواف بیت بود و این عمل از مهمترین راه‌های [[تقرب]] به خدایان به حساب می‌آمد. انجام این کار زمان و مکان خاصی نداشت و آنها هر موقع داخل معبدی می‌شدند که بت در آنجا بود هفت مرتبه به دور آن می‌چرخیدند؛ فقرا با پای برهنه و افراد ثروتمند با کفش.<ref>جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۶، ص۳۵۵.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۰:۴۷
طَواف به معنای هفت بار چرخیدن به دور کعبه، یکی از اعمال واجب حج و عمره است. هر دور از این چرخیدن «شَوط» نام دارد. تمام اقسام حج و عمره دارای دو طواف زیارت و طواف نساء هستند به جز عمره تمتع که طواف نساء ندارد. در غیر حالت احرام نیز می‌توان طواف مستحبی انجام داد. پس از هر طواف، دو رکعت نماز طواف پشت مقام ابراهیم خوانده می‌شود.
در فقه اهل سنت طواف نساء وجود ندارد.
واژه‌شناسی
طواف در لغت به معنای احاطه کردن،[۱] و دور چیزی چرخیدن[۲] با پای پیاده را گویند و طائف به کسی گویند که دور خانه می‌گردد؛[۳] در اصطلاح فقه، "طواف" به معنای دور کعبه چرخیدن است.[۴]
در احکام اسلام، "طواف کعبه" از جمله واجبات حج به شمار می‌رود که فرد با شرایط خاصی باید هفت مرتبه دور خانۀ خدا (کعبه) بگردد؛[۵] بدین صورت که در هر شوط باید از حجرالاسود شروع و به همان ختم شود.[۶] نام دیگر طواف در فقه، شوط است[۷] با این تفاوت که طواف به مجموع انجام هفت شوط اطلاق می‌گردد.[۸]
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
پیشینه تاریخی
سابقه تاریخی طواف به زمان حضرت آدم باز می‌گردد، زمانی که وی از بهشت رانده شد نزد کعبه آمده و آن را همانند طواف ملائکه در عرش، طواف نمود.[۹] طواف بیت الله الحرام، در طول تاریخ استمرار داشت و رکنی از ارکان حج به شمار می‌رفت و حتی در زمان جاهلیت قبل از اسلام هر موقع فردی وارد حرم می‌شد یا قصد مسافرت داشت، اولین عملی که انجام می‌داد طواف بیت بود و این عمل از مهمترین راه‌های تقرب به خدایان به حساب می‌آمد. انجام این کار زمان و مکان خاصی نداشت و آنها هر موقع داخل معبدی می‌شدند که بت در آنجا بود هفت مرتبه به دور آن می‌چرخیدند؛ فقرا با پای برهنه و افراد ثروتمند با کفش.[۱۰]
برهنه طواف کردن
در زمان جاهلیت برخی افراد خانه کعبه را برهنه و بدون لباس طواف می‌کردند. علت این کار در منابع تاریخی مختلف نقل شده است:
- می‌خواستند در لباسی که گناه در آن صورت گرفته طواف نکنند،[۱۱]
- هر کس که اول بار به حج یا عمره می‌آمد می‌بایست اولین طواف خود رادر جامه‌ای انجام دهد که از «حمس» (قریش یا سایر قبایل ساکن حرم) عاریه و یا اجاره کرده باشد واگر در لباس غیر حمس طواف می‌کرد می‌بایست آن را به دور اندازد و اگر نمی‌خواست لباسش را از دست دهد می‌بایست برهنه طواف کند. این طواف به «طواف عربان» مشهور بود.[۱۲]
- در روایتی از امام صادق(ع) آمده است در آن زمان تصور می‌کردند اگر کسی در لباس خودش طواف کند باید آن را صدقه بدهد، لذا لباسی قرض یا اجاره می‌کردند و اگر چیزی پیدا نمی‌شد و تنها یک لباس داشتند برهنه طواف می‌کردند، حتی زنان.[۱۳]
طواف در آیات قرآن
قرآن کریم در آیات ۱۲۵ سوره بقره، ۲۶ و ۲۹ سوره حج به طواف و برخی احکام آن اشاره می‌کند.[یادداشت ۱][یادداشت ۲][یادداشت ۳] از این آیات روشن می‌شود که "طواف" یک عبادت قدیمی است که در زمان حضرت ابراهیم نیز رایج بوده است.[۱۴]
در آیه ۱۵۸ سوره بقره، سعی بین صفا و مروه نیز طواف خوانده شده است: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیهِ أَنْ یطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلیمٌ، و در برخی آیات دیگر ریشه «ط‌وف» در معنای لغوی آن استفاده شده است: فَطافَ عَلَیها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ (ترجمه:پس در حالی که آنان آرمیده بودند، بلایی از جانب پروردگارت آن [باغ] را احاطه کرد.)[قلم–۱۹]
فضیلت طواف در روایات
در روایات فضائل فراوانی برای طواف بیان شده است. امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: خداوند اطراف کعبه یکصد و بیست رحمت قرار داده، که شصت رحمت آن مخصوص طواف کنندگان، چهل رحمت برای نمازگزاران و بیست رحمت برای نگاه کنندگان به کعبه است.[۱۵] همین روایت را اهل سنت به نقل از رسول خدا(ص) آورده‌اند[۱۶] برخی دیگر از فضائل طواف عبارتند از:
- طواف زینت کعبه است.[۱۷]
- خداوند به طواف کنندگان افتخار می‌کند[۱۸]
- طواف عهدی است با خداوند[۱۹]
- مایۀ برطرف شدن عذاب[۲۰]
- آمرزش گناهان[یادداشت ۴]
- بالا رفتن درجات[یادداشت ۵]
- ثواب آزاد کردن یک بنده[۲۱] تا هفتاد هزار بنده[۲۲]
- برآورده شدن حاجات[۲۳]
مستحب است کسانی که به مکه می‌آیند سیصد و شصت طواف، و اگر مقدورشان نیست، سیصد و شصت شوط طواف کنند، و اگر نمی‌توانند تا زمانی که در مکه هستند، هر چه می‌توانند طواف نمایند.[۲۴]
در برخی روایات، علت هفت دور بودن طواف، هفت هزار سال توبه و عبادت فرشتگان در ماجرای خلقت حضرت آدم دانسته شده است، هر شوطی در مقابل هزار سال.[یادداشت ۶]
در کتاب وسائل الشیعه ۴۴۵ حدیث بیانگر جزئیات احکام طواف هستند.[۲۵]
| قال امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام: |
| إِنَّ لِلَّهِ مِائَةً وَ عِشْرِینَ رَحْمَةً عِنْدَ بَیتِهِ الْحَرَامِ سِتُّونَ لِلطَّائِفِینَ وَ أَرْبَعُونَ لِلْمُصَلِّینَ وَ عِشْرُونَ لِلنَّاظِرِین. |
| امام علی(ع) فرمود: خداوند اطراف کعبه یکصد و بیست رحمت قرار داده، که شصت رحمت آن مخصوص طواف کنندگان، چهل رحمت برای نمازگزاران و بیست رحمت برای نگاه کنندگان به کعبه است. |
| محاسن برقی، ج۱، ص۶۹. |
اقسام طواف
طواف واجب دو نوع است: طواف زیارت و طواف نساء؛ این دو طواف در تمام اقسام حج و عمره انجام می‌شوند به جز عمره تمتع که طواف نساء ندارد. این طواف‌ها تنها در نیت با هم تفاوت دارند.
طواف زیارت از ارکان حج و عمره است ولی طواف نساء هرچند واجب است، ولی بدون انجام آن حج یا عمره باطل نمی‌شود؛ هرچند استمتاع از همسر برای او ممنوع باقی خواهد ماند تا اینکه خودش یا اگر امکان ندارد نایبش از طرف او طواف نساء و نماز آن را انجام دهند.[۲۶]
علاوه بر طواف‌های واجب، می‌توان در مسجد الحرام طواف مستحبی نیز انجام داد. پس از انجام هر طواف دو رکعت نماز طواف خوانده می‌شود که برای طواف‌های واجب پشت مقام ابراهیم و در طواف‌های مستحبی در هرکجای مسجدالحرام می‌توان آن را به جا آورد. طواف به هنگام ورود به مکه(طواف ورود) و وداع با مسجدالحرام(طواف وداع) نیز مستحب است.[۲۷]
به اولین طواف واجب یا مستحبی که زائر پس از ورود به مکه انجام می‌دهد، طواف قُدوم گفته می‌شود.[۲۸]
طواف زیارت
منظور از طواف زیارت، طواف واجب رکنی است که در مراسم حج و عمره به جا آورده می‌شود. از این طواف به نام‌های «طواف اول»، «طواف فَرض»، «طواف فَریضه» و «طواف رُکن» نیز یاد شده است. این طواف:
- در عمره مفرده دومین عمل است که پس از احرام و در لباس احرام صورت می‌گیرد و زمان انجام آن طول ایام سال است،به جز ایام اختصاصی حج.
- در عمره تمتع دومین عمل است که بعد از احرام و در لباس احرام صورت می‌گیرد و زمان انجام آن از اول ماه شوال است تا قبل از روز ۹ ذی‌الحجه(روز عرفه).
- در حج، هفتمین عمل حج(تمتع و قران) است که بعد از حلق یا تقصیر در روز دهم ذی حجه با کوچ از منا به مکه صورت می‌گیرد و می‌توان آن را پس از مراجعت از منا (در روز دوازدهم ذی حجه) نیز می‌توان انجام داد،ولی مستحب است که در همان روز عید صورت گیرد. این طواف در غیر لباس احرام صورت می‌گیرد چرا که با انجام حلق یا تقصیر،حاجی از لباس احرام بیرون می‌آید.[۲۹] علت نام‌گذاری این طواف به طواف زیارت آن است که حاجی پس از فراغت از اعمال منا در روز عید قربان، برای زیارت خانه خدا به مکّه باز می‌گردد و طواف می‌کند و سپس برای به جا آوردن باقی مانده مناسک به منا باز می‌گردد.[۳۰] پس از این طواف، عطر بر حج‌گزار حلال می‌شود.
طواف نساء
طواف نساء و نماز آن آخرین عمل عمره مفرده و آخرین عمل از اعمال مکه در حج است. این طواف بر همه حج یا عمره‌گزاران واجب است و پس از انجام آن استمتاع از همسر برای فرد حلال می‌شود. طواف نساء مانند ازدواج موقت از اختصاصات شیعه است و در فقه اهل سنت طواف نساء وجود ندارد، نه در حج و نه در عمره.[۳۱]
کیفیت طواف
برای انجام طواف لازم است به نیت طواف (طواف زیارت، طواف نساء، طواف نیابتی، طواف مستحبی) هفت بار (هفت شوط) دور کعبه خلاف جهت عقربه‌های ساعت چرخید. آغاز و پایان طواف حجر الاسود است که اکنون با مرمرهای سیاه از این رکن تا انتهای مسجدالحرام مشخص شده است. به هنگام طواف باید مانند حالت نماز طهارت داشته و غسلی بر شخص واجب نباشد. لباس‌های او نیز باید از نجاست پاک باشند. به هنگام طواف شانه چپ به سمت کعبه قرار می‌گیرد و حجر اسماعیل نیز داخل محدوده‌ای قرار می‌گیرد که طواف به دورِ آن صورت می‌گیرد. مردان بایستی قبل از طواف ختنه کرده باشند.
طواف را می‌توان سواره نیز انجام داد و نقل شده برخی به هنگام سیل و آب گرفتگی مسجدالحرام، طواف را شناکنان انجام داده‌اند.[۳۲]
محدوده طواف
محدوده‌ای که لازم است طواف واجب در آن صورت گیرد مورد اختلاف بین فقیهان است. برخی این محدوده را تا مقام ابراهیم می‌دانند که ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد[۳۳] و برخی همه مسجدالحرام را مَطاف می‌دانند. در دیدگاه فقیهان دسته اول محدوده طواف در اطراف حجر اسماعیل به حدود ۳ متر می‌رسد. به هنگام ازدحام و شلوغی جمعیت که امکان طواف در این ناحیه کوچک برای همه وجود ندارد این فقیهان رعایت عُرفی نزدیک‌ترین فاصله را لازم می‌دانند.[۳۴]
اهل سنت رعایت فاصله خاصی در طواف خانه خدا را لازم نمی‌دانند.[۳۵]
طواف در سازه‌های جدید مسجدالحرام
چنانچه محدوده طواف را همه مسجدالحرام دانستیم یا به دلیل ازدحام چاره‌ای جز طواف در فاصله‌های دورتر از مقام ابراهیم نبود این سؤال پیش می‌آید که آیا طواف در طبقه دوم مسجدالحرام یا سازه‌های فلزی موقتی که در دو طبقه در داخل صحن مسجد ساخته شده‌اند صحیح است یا خیر. برخی فقیهان شیعه و اهل سنت این طواف را صحیح می‌دانند و برخی معتقدند اگر ارتفاع سازه‌ها از سقف کعبه بالاتر باشد طواف باطل است.[۳۶][۳۷] در سال ۱۳۹۴ شمسی طبقه دوم مسجد الحرام و طبقه دوم سازه فلزی صحن مسجد بالاتر از سقف کعبه و طبقه اول سازه فلزی پایین‌تر از سقف گزارش شده است.[۳۸]
پانویس
منابع
- مجله میقات حج، شماره ۷، ص۲۰ تا ۴۰.
- «طواف از طبقه دوم مسجدالحرام»، مجله میقات حج، تابستان ۸۹، شماره ۷۲.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، شرح من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه فارسی، زیر نظر آیت الله سید محمود شاهرودی، قم، انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع).
- حریری، محمدیوسف، فرهنگ اصطلاحات حج، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۸۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- محمودی، محمدرضا، مناسک حج مطابق فتاوای امام خمینی و مراجع معظم تقلید، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
| اقسام |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| محرمات احرام | |||||||
| مراحل اعمال |
| ||||||
| زمانها | |||||||
| مکانها |
| ||||||
| مرتبط | حج ناتمام امام حسین(ع) • فاجعه منا (۱۳۹۴) • سوره حج • فهرست کتابهای درباره حج • سقایة الحاج • عمرة القضاء • حج خونین • استلام حجر • آیه سقایة الحاج • دانشنامه حج و حرمین شریفین • متعة الحج • روحانی کاروان • امیر الحاج • مراسم برائت از مشرکین • حجة الوداع • تعظیم شعائر • بعثه حج • آیه حج • آیه ۲ سوره مائده | ||||||
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۴۵۸.
- ↑ جوهری، الصحاح، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۳۹۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۹، ص۲۲۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۲۶ق، ص۵۳۱.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۹، ص۲۲۵.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۱۳؛ شیخ صدوق، الهدایه، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۵.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۴۰۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۷.
- ↑ شیخ صدوق، الهدایۀ، ص۲۲۵.
- ↑ نجفی،جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۹، ص۲۸۶.
- ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الحیدریۀ، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۶، ص۳۵۵.
- ↑ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص۷۸، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج،حریری، ص۱۱۱
- ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی
- ↑ ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، ۱۴۲۰ق، چاپ اول، ج۱۷، ص۱۷۴.
- ↑ محاسن برقی، ج۱، ص۶۹
- ↑ اخبار مکه: ج۲، ص۸، دار الثقافه
- ↑ المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳۷۵
- ↑ الشفاء الغرام: ج۱، ص۲۹۲
- ↑ شرح من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۳، ح۲۱۳۸
- ↑ شرح من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۳، ح۲۱۳۸
- ↑ المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳۷۶
- ↑ کافی، چاپ اسلامیه، ج۴، ص۴۱۱
- ↑ کافی، چاپ اسلامیه، ج۴، ص۴۱۱
- ↑ المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳۷۷ و ۳۷۸
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۳، ابواب الطواف
- ↑ مناسک حج، م۵۵۱ و م۱۱۸۸
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص۲۳۰.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص۲۲۷.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج،حریری، ص۱۱۰
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۴۷
- ↑ بدایه المجتهد و نهایه المقصد. قرطبی، ابن رشد. منشورات الشریف الرضی، قم، ۱۴۰۶ ه.ق ج۱ ص۳۵۷
- ↑ رساله مفرحة الأنام فی تأسیس بیت اللّه الحرام رسول جعفریان میقات حج: ش۵، ص۱۶۳
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۸۷
- ↑ طواف و محدوده آن از دیدگاه فقیهان مسلمان
- ↑ الفقه علی المذاهب الاربعه، عبدالرحمن جزیری، ج۱، صص۸۵۹-۸۶۰
- ↑ مجله میقات حج، تابستان ۸۹،شماره ۷۲، مقاله طواف از طبقه دوم مسجدالحرام
- ↑ پژوهشی فقهی درباره طواف از طبقه اوّل مسجدالحرام
- ↑ حج و زیارت
خطای یادکرد: برچسب
<ref> برای گروهی به نام «یادداشت» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="یادداشت"/> یافت نشد.