پرش به محتوا

حج بذلی

افزودن پیوند
از ویکی شیعه
فروع دین
بخشی از احکام عملی و فقهی

نماز
دیگر عبادت‌ها
احکام طهارت
احکام مدنی
احکام خانواده
احکام قضائی
احکام اقتصادی
عقود
محرمات
احکام وابسته
احکام دیگر

حجّ بَذلی حَجی است که هزینهٔ آن از سوی فردی دیگر تأمین می‌شود. این موضوع در منابع فقهی و روایات معصومان(ع) مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. فقیهان با استناد به روایات، بذل و تأمین هزینهٔ حج دیگران - به‌ویژه اعضای خانواده - را مستحب دانسته‌اند.

بر اساس دیدگاه مشهورِ فقیهان شیعه، حج بذلی موجب تحقق استطاعت شرعی است و با انجام آن، حَجةالاسلام از ذمّهٔ مکلف ساقط می‌شود. به باور آنان، در صورت بذل حج، قبول آن بر مکلّف واجب است، مگر آنکه این پذیرش، با منت‌گذاری یا اخلال در زندگی همراه باشد، و یا باذل بر مصرف مال بخشیده شده برای حج تصریح نکند.

در منابع فقهی، احکامِ متعددی دربارهٔ حج بذلی مطرح شده است؛ از جمله اینکه داشتن بدهی مانع وجوبِ آن نیست و حتی در صورت نداشتن درآمد پس از بازگشت نیز، حج بر فرد واجب خواهد بود. با این حال، اگر مال بذل‌شده غصبی باشد، آن حج از حَجةالاسلام کفایت نمی‌کند. همچنین، تأمین هزینهٔ قربانی بر عهدهٔ باذل است، اما پرداخت کفارات بر او واجب نیست. افزون بر این، باذل می‌تواند از بذل خود منصرف شود.

مفهوم و جایگاه

حجّ بَذلی حجّی است که هزینهٔ آن را شخصی دیگر پرداخت کند.[۱] «بَذْل» به معنی بخشش،[۲] به فردی که هزینه را می‌پردازد «باذل» و به کسی که هزینه به او پرداخت می‌شود «مَبذولٌ‌لَه» گفته می‌شود.[۳] تأمین هزینهٔ حج از سوی دولت و اعزام توسط ارگان‌ها، در صورتی که مشروط به انجام وظیفه‌ای خاص نباشد، از مصادیق حجّ بذلی به‌شمار می‌رود.[۴]

در منابع روایی، بخش‌هایی به موضوع حج بذلی اختصاص یافته[۵] و احادیثی از معصومان(ع) در این زمینه نقل گردیده است.[۶] در متون فقهی نیز مسئلهٔ حجّ بذلی در ضمن مباحث باب حج، مورد بررسی قرار گرفته[۷] و عناوینی چون «استطاعت بذلی»[۸] و «اِحجاج»[۹] (به حج فرستادن شخصی دیگر) نیز دربارهٔ آن به کار رفته است.

تحقق استطاعت با حجّ بذلی

بر اساس نظر مشهور،[۱۰] بلکه اجماع فقیهان شیعه،[۱۱] حج بذلی موجب تحقق استطاعت شرعی است[۱۲] و با انجام آن، حَجةالاسلام از عُهدهٔ انسان برداشته می‌شود؛[۱۳] بنابراین، اگر کسی پس از بجا آوردن حج بذلی، خودش به استطاعت مالی برسد، دوباره حج را بر او واجب ندانسته‌اند.[۱۴]

در منابع فقهی، توانایی مالی برای انجام حج، از شرایط وجوب آن شمرده شده است.[۱۵] حال اگر کسی این شرط را نداشت، ولی شخصی دیگر هزینه سفر حج وی را به او بخشید، چنانچه شرایط دیگر (مانند سلامت جسمی) برایش فراهم باشد، پذیرفتن این بذل و انجام حج بر او واجب خواهد بود.[۱۶] همچنین اگر فردی بخشی از هزینه‌های حج را داشته باشد و شخص دیگری باقی‌ماندهٔ آن را به او ببخشد، باز هم حج بر او واجب می‌گردد.[۱۷] در مقابل، بیشتر فقیهان اهل‌سنت (غیر از شافعیه)[۱۸] بذل مال را موجب استطاعت ندانسته و درنتیجه، حج بذلی را واجب نمی‌دانند.[۱۹]

فقهای شیعه معتقدند که با وجود بذل حج، اگر فرد از قبول آن خودداری کند، تکلیف حج همچنان بر عُهده‌اش باقی می‌ماند و باید آن را در آینده به‌جا آورد؛[۲۰] مگر آنکه پذیرش بذل با منت‌گذاری همراه باشد و موجب بی‌احترامی به او گردد،[۲۱] یا آنکه انجام این حج، سبب اخلال در جریان زندگی وی شود.[۲۲] همچنین اگر مالی به انسان بخشیده شود، اما این بخشش به‌طور مشخص برای حج نباشد، پذیرفتن آن بر او واجب نیست.[۲۳]

احکام حج بذلی

در منابع فقهی، برخی از احکام مربوط به حجّ بذلی، به‌شرح زیر بیان شده‌اند:

  • مانع نبودن بِدهکاری: در حج بذلی، داشتن بِدهی مانع استطاعت و وجوب حج نیست،[۲۴] مگر آنکه موعد پرداخت آن رسیده و طلبکار آن را مطالبه کند، و پرداخت آن نیز با ترک حج ممکن باشد.[۲۵]
  • شرطْ نبودنِ رجوع به کفایت: در حج بذلی «رجوع به کفایت» شرط نیست؛[۲۶] یعنی اگر مکلف پس از بازگشت از حج، شغل و درآمد کافی برای ادارهٔ زندگی را نداشته باشد، باز هم حج بر او واجب است.[۲۷]
  • بُطلان حج با بذل مال غصبی: اگر پس از انجام حج، روشن شود که مال بخشیده شده غَصبی بوده است، آن حج از حَجّةالاسلام کفایت نمی‌کند و در صورت استطاعت دوباره، فرد باید حجِّ واجب را مجدداً به‌جا آورد.[۲۸]
  • هزینهٔ قربانی: در حجّ بذلی، تأمین هزینهٔ قربانی بر عهدهٔ باذل است؛[۲۹] پس اگر وی این هزینه را نپردازد و خودِ مکلف نیز توانایی تأمین آن را نداشته باشد، حج بر او واجب نیست.[۳۰] اما پرداخت کفّارات از تعهدات باذل شمرده نمی‌شود،[۳۱] مگر در کفاره غیر عمدی که برخی فقیهان قائلند که بر عهده باذل می‌باشد.[۳۲]
  • انصراف از بذل: بیشتر فقیهان معتقدند که باذل می‌تواند از تصمیم خود برای پرداخت هزینهٔ حج منصرف شود،[۳۳] ولی اگر مکلف، مُحرم شده و یا در مسیر حج باشد، دربارهٔ اینکه تامین هزینه اتمام حج و بازگشت از سفر، بر عهده باذل است یا خیر، میان فقیهان اختلاف نظر وجود دارد.[۳۴]

استحباب و فضیلت بذل حج

فقیهان، با استناد به برخی روایات[۳۵] معتقدند، در مواردی که انجام حج بر انسان مستحب است، بذل هزینه حج به شخصی دیگری نیز استحباب دارد و از آن با عنوان اِحجاج یاد نموده‌اند.[۳۶] همچنین، بذل هزینهٔ حج نسبت به اعضای خانواده و همراه بردن آنها - حتی اگر با صرفه‌جویی در هزینه‌های زندگی یا از طریق دریافت وام صورت گیرد - مستحب شمرده می‌شود.[۳۷]

در روایتی به نقل از امام رضا(ع) پاداش فرستادن سه نفر از مؤمنان به حج، معادل خریدن خویشتن از خدا (یعنی رهایی از دوزخ) توصیف شده است.[۳۸] در سیره امام صادق(ع) نیز مواردی از اعزام بستگان و دوستان به حج گزارش شده است.[۳۹]

پانویس

  1. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۴۴۵، مسئلهٔ ۳۴؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  2. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل واژه «بذل»؛ مروج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
  3. ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  4. ↑ لنگرودی، توضیح المناسک، ۱۴۲۳ق، ص۴۴، مسأله ۱۰۹؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۵۱، مسألهٔ ۷۳ و ص۵۲، مسألهٔ ۷۵.
  5. ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۹، «بَابُ وُجُوبِ الْحَجِ عَلَی مَنْ بُذِل..»؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۶، ص۱۱۲، «باب ثَوابُ بَذل الحَج».
  6. ↑ برای نمونه رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۳، حدیث ۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۸؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، حدیث ۲۲۱۵؛ ج۱۱، ص۴۰، حدیث ۱۴۱۸۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۶، ص۱۱۲، حدیث ۱.
  7. ↑ برای نمونه رجوع کنید به بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۱۴۰؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵، مسئلهٔ ۳۴؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  8. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۶، مسئلهٔ ۳۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۸، مسئلهٔ ۳۱؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۸.
  9. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۱۰؛ اشتهاردی، مدارک العروة، ۱۴۱۷ق، ج۲۴، ص۱۶۶؛ سند، سند العروة الوثقی (کتاب الحج)، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۱۷.
  10. ↑ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۵؛ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۱۰۷، مسألهٔ ۸.
  11. ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۹۹؛ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۱۰۷، مسألهٔ ۸.
  12. ↑ برای نمونه رجوع کنید به بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۹۹؛ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۱۰۷، مسألهٔ ۸؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۸، مسألهٔ ۶۸.
  13. ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص۲۶۷؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۶، مسئلهٔ ۴۰؛ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۵.
  14. ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص۲۶۷؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۷، مسئلهٔ ۴۰؛ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۵.
  15. ↑ برای نمونه رجوع کنید به نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۲۵؛ عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۱۱ق، ج۷، ص۳۴؛ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۱۶، مسألهٔ ۶۵.
  16. ↑ برای نمونه رجوع کنید به ٰبحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۱۰۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص۲۶۳؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۵۰، مسألهٔ ۷۱.
  17. ↑ برای نمونه رجوع کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵، مسئلهٔ ۳۴؛ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱۰، ص۱۳۱؛ آملی، مصباح الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۱۱، ص۳۹۹-۴۰۰.
  18. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۹۶؛ شافعی الصغیر، نهایة المحتاج، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۵۳.
  19. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۹۶؛ ابن‌قدامه، المغنی، دارالکتاب العربی، ج۳، ص۱۷۰؛ کاشانی، بدائع الصنائع، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۲.
  20. ↑ یزدی، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۳۵۴؛ خوئی، موسوعة الإمام الخوئی، ۱۴۱۸ق، ج۲۸، ص۵۳؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  21. ↑ کاشف الغطاء، أنوار الفقاهة، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۲؛ تبریزی، استفتائات جدید حج، ۱۳۸۴ش، ص۴۹؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  22. ↑ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۹، مسألهٔ ۶۸؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۲۰.
  23. ↑ کاشف الغطاء، أنوار الفقاهة، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۲؛ مرتضوی، مشکاة الشریعة، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۹؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۵۰، مسألهٔ ۷۱.
  24. ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص۲۶۶؛ محقق سبزواری، کفایة الاحکام، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۸۳.
  25. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵، مسئلهٔ ۳۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۷، مسئلهٔ ۳۰.
  26. ↑ شوشتری، النجعة فی شرح اللمعة، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۲۱-۲۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۷، ص۳۰۸-۳۰۹؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۶، مسئلهٔ ۳۶؛
  27. ↑ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۸، مسألهٔ ۶۸ و ص۵۲، مسألهٔ ۷۶.
  28. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۵۰، مسئلهٔ ۵۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۸، مسئلهٔ ۳۵؛ افتخاری گلپایگانی، آراء المراجع فی الحج، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۶۹.
  29. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۷، مسئلهٔ ۴۴؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۸، مسئلهٔ ۳۳؛ افتخاری گلپایگانی، آراء المراجع فی الحج، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۶۶.
  30. ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی، ۱۴۲۸ق، ص۳۷، مسألهٔ ۵۳؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۹، مسألهٔ ۶۹.
  31. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۸، مسئلهٔ ۳۳؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۹، مسألهٔ ۶۹.
  32. ↑ آملی، مصباح الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۱۱، ص۴۲۰؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۴۹، مسألهٔ ۶۹.
  33. ↑ برای نمونه رجوع کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۷، مسئلهٔ ۴۱؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۷۸، مسئلهٔ ۳۲؛ افتخاری گلپایگانی، آراء المراجع فی الحج، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۶۴-۶۵؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۵۰، مسألهٔ ۷۲.
  34. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۷، مسئلهٔ ۴۱ و ۴۲؛ خویی، معتمد العروة الوثقی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹؛ محمودی، مناسک حج (محشّی)، ۱۴۲۹ق، ص۵۰، مسألهٔ ۷۲.
  35. ↑ کوفی، الجعفریات، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۶۶؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۳، حدیث ۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۸.
  36. ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۱۰؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۴۰۲، مسئلهٔ ۲؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (الحج)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۱۰؛ لنگرودی، توضیح المناسک، ۱۴۲۳ ق، ص۶۱، مسألهٔ ۱۷۲.
  37. ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۳، ص۲.
  38. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۸؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۵۷، حدیث ۱۲.
  39. ↑ کوفی، الجعفریات، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۶۶؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۵۰، حدیث ۹۰۴۷.

منابع

  • آملی، میرزا محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، مؤلف، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
  • ابن‌قدامه، ابوعبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، بی‌تا.
  • اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، تهران، دار الأسوة للطباعة و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
  • افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج (بالعربیة)، قم، نشر مشعر، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق.
  • امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • بَحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق و مصحح: ایروانی، محمدتقی، مقرم، سید عبد الرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
  • تبریزی، جواد، استفتائات جدید حج، قم، دار الصدیقة الشهیدة(س)، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • خوئی، سید ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
  • خویی، سید ابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، مقرر: موسوی خلخالی، سید رضا، قم، منشورات مدرسة دار العلم، لطفی، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
  • روحانی سید صادق، فقه الصادق(ع)، قم، دار الکتاب - مدرسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
  • سند، شیخ محمد، سند العروة الوثقی (کتاب الحج)، بیروت، مؤسسة أم القری للتحقیق و النشر، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
  • شافعی الصغیر، شمس الدین محمد بن عباس، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج فی الفقه علی مذهب الإمام الشافعی، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
  • شوشتری، محمدتقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
  • شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شارح: کلانتر، سید محمد، قم کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
  • شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، مصحح: خراسانی، علی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
  • طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
  • عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
  • فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (الحج)، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
  • کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، مکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق.
  • کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة (کتاب الحج)، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • کوفی، محمد بن محمد اشعث، الجعفریات (الأشعثیات)، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، چاپ اول، بی تا.
  • لنگرودی، سید محمدحسن، توضیح المناسک، قم، دفتر حضرت آیة الله، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق.
  • مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • محقق سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
  • محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشّی)، تهران، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق.
  • مرتضوی، ضیاء، مشکاة الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
  • مروّج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
  • موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی (مناسک حج)، تهران، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۴۲۸ق.
  • نجفی، محمدحسن، جَواهر الکلام فی شرحِ شرائعِ الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دارُ اِحیاء التُّراثِ العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
  • نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
  • یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، قم، مؤسسة السبطین علیهما السلام العالمیة، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=حج_بذلی&oldid=1447775»