تشبه به کفار

تَشَبُّه به کُفّار پیروی مسلمانان از کافران در زندگی فردی یا اجتماعی است که فقیهان برخی از انواع آن را حرام می‌دانند. تقلید از کافران در مسائل علمی و صنعتی از موارد تشبه به کفار شمرده نمی‌شود. عده‌ای منع تشبه به کفار را قاعده‌ای فقهی دانسته‌اند که از طریق تطبیق آن، حکم موضوعات مختلف روشن می‌گردد.

در میان فقیهان، درباره حکم شرعی تشبه به کفار، نظرات مختلفی ابراز شده که حرمت مطلق، کراهت مطلق و حرمت مقید از جمله این احکام است. فقیهان شیعه بیشتر قائل به حرمت مقید تشبه به کفار هستند؛ آنان ضمن قبول ادله قرآنی، روایی و عقلیِ حرمت تشبه به کفار، اطلاق و عمومیت این ادله را نپذیرفته‌اند.

برای اثبات حکم تشبه به کفار به ادله اربعه استناد شده است؛ از میان آیات قرآن، به سه دسته آیات استناد می‌شود: آیاتی که تشبه به کفار را به‌طور مطلق نهی کرده‌، آیاتی که مسلمانان را از قرار گرفتن تحت ولایت کفار و دوستی با آنان بر حذر داشته، و آیاتی که از تشبه در یک موضوع خاص نهی کرده‌اند. علاوه بر این، پاره‌ای از روایات، به‌طور عام درباره تشبه به کفار بوده و برخی دیگر به تشبه به کفار در موضوعی خاص پرداخته‌اند. از نظر عقلی، تشبه به کفار موجب سلطه آنان بر مسلمانان در زمینه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی دانسته و نهی شده است.

مفهوم تشبه به کفار و اهمیت بحث از آن

تشبه به کفار به‌معنای پیروی مسلمانان از کافران در امور مختلف زندگیِ فردی و اجتماعی است. اصل تشبه به کفار از نظر شرعی امری ناپسند تلقی شده و در این باره، میان فقیهان شیعه و اهل‌سنت اختلافی نیست؛ اما در باب حکم تکلیفی و برخی دیگر از جزئیات آن، در میان فقیهان مسلمان اختلاف‌نظر وجود دارد.

گفته شده که تشبه به کفار مسئله‌ای فقهی نیست، بلکه قاعده‌ای فقهی است که مقلد از طریق تطبیق آن، حکم موضوعات مختلف در ابواب گوناگون فقهی را برای خود روشن می‌سازد.

فقیهان امامیه موضوع تشبه به کفار را بیشتر در حوزه عبادات، در مباحثی چون لباس نمازگزار، مبطلات نماز و طواف مطرح کرده‌اند و در سایر امور زندگی فردی و اجتماعی توجه چندانی به آن نکرده‌اند.

حکم شرعی تشبه به کفار

حکم فقهی تشبه به کفار، در میان شیعه و اهل‌سنت وجوه مختلفی از حرمت مطلق تا کراهت مطلق دارد؛

حرمت مطلق: این حکم به‌عنوان نظر مشهور اهل‌سنت و برخی فقیهان امامیه قلمداد شده است. از این منظر، هرگونه تشبه مسلمان به غیرمسلمان (کافر، مشرک، اهل کتاب و حتی غربیان) در سبک زندگی فردی و اجتماعی حرام است؛ گفته شده که از نظر قائلان به این نظر، در این حرمت فرقی میان مباح‌بودن یا حرام‌بودن اصل عمل، قصد و علم مکلف و اینکه این رفتار از فرد مسلمان یا دولت اسلامی سر بزند وجود ندارد.

کراهت مطلق: از میان اهل‌سنت شافعی و از میان شیعه شیخ مفید، محقق حلی، علامه حلی و شیخ بهائی از معتقدان به این قول شمرده شده‌اند. گفته شده که آنان قصد تشبه یا عدم آن را در این حکم مؤثر ندانسته‌اند.

حرمت مقید: معتقدان به این نظر عمدتاً فقیهان امامیه‌اند. این گروه، ضمن قبول ادله قرآنی، روایی و عقلی معتقدان به حرمت تشبه به کفار، اطلاق و عمومیت این ادله را قبول ندارند. شرایطی که احراز آنها، از نظر این گروه، موجب حرمت تشبه به کفار می‌شود را چنین برشمرده‌اند:

• تشبه به کفار از روی قصد و با انگیزه ترویج سبک زندگی کافران و اثبات عظمت آنان و تضعیف اسلام انجام گیرد.
• تشبه در سبک زندگی و رفتار ویژه کافران -مانند استفاده از صلیب- صورت گیرد، نه در امور مشترک بین کافران و مسلمانان.

زمینه‌های تشبه به کفار

موضوع تشبه به کفار در فقه، در دو حوزه مورد بررسی قرار گرفته است:

عبادات: اینکه شخص عبادت خدا را به‌شیوه کفار در آداب و پوشش انجام دهد؛ آنچنان که در روایاتی از امام علی(ع) و امام باقر(ع) از انجام اعمالی مانند اعمال مجوس در هنگام نماز نهی شده است.

سبک زندگی: برخی، زمینه تشبه به کفار در سبک زندگی را در سه دسته اصلی؛ تشبه در پوشش، آرایش و آداب و رسوم صورت‌بندی کرده‌اند. تشبه به کفار در پوشش، که برای نمونه، در روایتی از امام صادق(ع)، خداوند از مؤمنان خواسته که از پوشیدن لباس‌های دشمنانش اجتناب کنند. بر این اساس، از پوشیدن برخی پوشش‌های زینتی خاص غربی، مانند کراوات، نهی شده است.

تشبه به کفار در آرایش، که برای نمونه، در روایتی پیامبر(ص) مردان مسلمان را از تشبه به مجوس در نحوه آرایش سبیل منع کرده است. تشبه به کفار در آداب و رسوم، که برای نمونه، امام صادق(ع) به‌دلیل تشبه به مشرکانِ جاهلیت، مسلمانان را از خوردن غذا نزد صاحبان عزا منع کرده است. بر این اساس، از انجام‌دادن برخی آداب غربی، مانند جشن سال نو میلادی و روز وَلِنْتاین (روز عشاق)، نهی شده است.

گفته شده که با توجه به محدود بودن موضوعاتی که تشبه به کفار در منابع دینی ذکر شده، نمی‌توان ممنوعیتی برای تشبه به کفار در زمینه‌های علمی و صنعتی در نظر گرفت.

ملاک تشخیص مصداق تشبه

شناخت مصداق تشبه را تابع عُرف دانسته‌اند، از این‌رو ممکن است امری مختص غیرمسلمانان باشد؛ اما انجام آن عرفاً تشبه به کفار دانسته نشود. برای مثال، ادعا شده است که گرچه نوروز از شعائر زرتشتیان بوده است، هیچ فقیه شیعه‌ای در طول تاریخ جشن گرفتن آن را تشبه به کفار ندانسته است؛ اما تراشیدن ریش، استفاده از کراوات و میکروفون در دوره‌هایی از مصادیق تشبه به کفار به حساب آمده است. علاوه بر این فقیهان به راین باورند که بعضی از موارد تشبه به کفار به دلیل مرور زمان عرفاً دایرۀ مصادیق آن خارج شده، به رفتاری مشترک بین مسلمانان و غیرمسلمانان مبدل می‌گردد.

مستندات حکم تشبه به کفار

برای استنباط حکم تشبه به کفار به ادله اربعه استناد شده است:

قرآن و روایات

درباره تشبه به کفار سه دسته از آیات قرآن مورد استناد قرار گرفته است:

• آیاتی که از تشبه به کفار به‌طور مطلق نهی کرده‌اند؛ از جمله، آیه ۱۰۵ سوره آل‌عمران، آیه ۴۷ سوره انفال و آیه ۱۶ سوره حدید.
• آیاتی که از قرار گرفتن تحت ولایت کفار و دوستی با آنان نهی کرده‌اند؛ از جمله، آیه ۱۲۰ سوره بقره، آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران، آیه ۱۱۵ سوره نساء، آیه ۴۹ سوره مائده، آیات ۵۱ و ۵۲ سوره مائده و آیه ۱۵۳ سوره انعام.
• آیاتی که از تشبه به کفار در یک موضوع خاص نهی کرده‌اند؛ از جمله، آیات ۱۰۴ و ۱۰۵ سوره بقره، آیه ۳۱ سوره اعراف.

روایات مربوط به تشبه به کفار در دو دسته روایات عام و خاص صورت‌بندی شده است: روایات عام، مانند حدیثی از پیامبر(ص) و امام علی(ع)، که در آن به‌طور کلی گفته شده که هر کس خود را شبیه گروهی کند، از آنان شمرده خواهد شد؛ روایات خاص درباره شئون مختلف زندگی، از عبادت تا اخلاق فردی و اجتماعی، مانند روایتی از امام صادق(ع) که در آن به جاروکردن حیاط منازل برای دوری از تشبه به یهودیان امر شده است.

سایر مستندات

در میان اهل‌سنت، ابن‌تیمیه (وفات: ۷۲۸ق) ادعای اجماع بر حرمت تشبه به کفار کرده است. از نظر عقلی نیز، به دلایل زیر برای نفی تشبه به کفار استناد شده است:

• تشبه به کفار موجب سلطه آنان بر مسلمانان در زمینه سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی می‌شود.
• مسلمانان همیشه از طریق دشمنان ضربه خورده‌اند و عدم تشبه به آنان نوعی مخالفت با آنان است.

بعضی قواعد فقهی همچون قاعدهٔ نفی سبیل و سدّ ذرایع نیز در این زمینه مورد استناد قرار گرفته است. معنای سَبیل در قاعدهٔ نفی سبیل، عام دانسته شده و غلبهٔ فرهنگی کفار از مصادیق سبیل و سلطهٔ کافران برشمرده شده است. همچنین حرمت تشبّه به کفّار در راستای سدّ ذرایع و بستن راه‌های حرام؛ مثل وابستگی به کافران و ذلّت، تحقیر و از بین رفتن اعتماد به نفس مسلمانان قلمداد شده است.