حدیث غدیر

حدیث غدیر

خوشنویسی حدیث غدیر به خط ثلث به سفارش حرم امام علی(ع)
اطلاعات روایت
موضوع	ولایت و امامت امام علی(ع)
صادره از	پیامبر اکرم(ص)
راویان	امام علی(ع)، امام باقر(ع)، ابوبکر، عمر، عثمان، عایشه، ام‌سلمه، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله انصاری و...
اعتبار سند	متواتر و صحیح
منابع شیعه	الکافی، تهذیب الاحکام، تفسیر فرات کوفی، تفسیر قمی، عیون اخبار الرضا(ع) و...
منابع سنی	سنن ترمذی، سنن ابن ماجة، سنن النسائی، مسند احمد بن حنبل و...
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

حدیث غدیر از مشهورترین احادیث منقول از پیامبر اکرم(ص) که با عبارت «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ؛ هر کس من مولای او هستم، پس علی(ع) مولای اوست» در اثبات امامت و خلافت امام علی(ع) در منابع معتبر شیعی و اهل‌سنت نقل شده است.

متکلمان شیعه و گروهی از عالمان اهل‌سنت لفظ «مولی» در این حدیث را با توجه به موقعیت صدور حدیث و شواهد متعدد، به معنای اولویت در تصرف و تدبیر امور دانسته و از این طریق برای اثبات خلافت و امامت امام علی(ع) به آن استناد کرده‌اند. ازجمله شواهد عبارت «أَ لَسْتُ‏ أَوْلى‏ بِکُم مِنْ أَنْفُسِکُم‏» است که پیامبر با آن از مردم اقرار گرفت که نسبت به آنها اولویت و سزاوارتر از خودشان است و بلافاصله جمله «من کنت مولاه فعلی مولاه» را به زبان آورد. ازاین‌رو، مولی در «من کنت مولاه...» نیز به همان معنای اولویت در جمله اول است. اهل‌بیت(ع)، برخی از خلفا مانند عمر بن عبدالعزیز و مأمون عباسی و افراد برجسته‌ای همچون عبدالله بن جعفر و عمار یاسر برای اثبات امامت امام علی(ع) به حدیث غدیر احتجاج و مُناشَدَه کرده‌اند.

برخی از متکلمان شیعه با استناد به این حدیث به اثبات ویژگی‌های امامت همچون عصمت و مفترض الطاعة پرداخته‌اند.

بسیاری از عالمان شیعه و اهل‌سنت حدیث غدیر را متواتر و صحیح دانسته‌اند. شیخ طوسی گفته است که امت مسلمان بر صحت این حدیث اجماع دارند؛ هرچند در معنای آن اختلاف‌نظر وجود دارد. به باور او، در شریعت اسلام هیچ حدیثی مانند حدیث غدیر به صورت متواتر و با سندهای متعدد نقل نشده است. علامه امینی در کتاب الغدیر، ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علمای اهل‌سنت از ابتدای قرن دوم تا قرن چهاردهم را نام می‌برد که حدیث غدیر را نقل کرده‌اند.

متن حدیث

عبارت «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ (هرکه من مولای او هستم، پس علی مولای اوست.)» که بخشی از خطبه غدیر است، با عنوان حدیث غدیر معروف شده است. این حدیث از مشهورترین احادیث نبوی شمرده شده است. در برخی از نقل‌ها عبارت «اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ» و در برخی دیگر افزون بر آن عبارت «وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَه‏» نیز به همراه جمله «من کنت مولاه...» ذکر شده است. حدیث غدیر در برخی از منابع به صورت «مَنْ کُنْتُ وَلِیَّهُ فَعَلِیٌّ وَلِیُّهُ» نقل شده است.

تابلوی غدیر اثر محمود فرشچیان

دلالت حدیث بر امامت امام علی(ع)

متکلمان شیعه برای اثبات خلافت و امامت امام علی(ع) به حدیث غدیر استناد کرده‌اند. از نظر ایشان، لفظ «مولی» در این حدیث با توجه به موقعیت صدور حدیث و شواهد متعدد، به معنای اولویت در تصرف و تدبیر امور است و از این طریق بر امامت امام علی(ع) دلالت دارد؛ زیرا هیچ کس غیر از امامِ واجب الطاعة، بر تدبیر امور مردم اولویت ندارد. به باور شیخ صدوق، هنگامی که اطاعت و فرمانبری از علی(ع) بر همه واجب شد، او مستحق امامت خواهد بود؛ زیرا امامت به معناى پيروى و اطاعت كردن و مطابق رفتار امام عمل كردن و سخن گفتن‏ است. شیخ طوسی گفته است مفسران بدون اختلاف معتقدند که مراد از اولی و سزاوار بودن پیامبر(ص) به مؤمنین نسبت به خودشان، اولویت در تدبیر امور آنها و وجوب اطاعت از پیامبر است. هیچ کس جز پیامبر و امام نسبت به تدبیر امور مردم سزاوارتر نیست. بنابراین در زمان حضور و وجود پیامبر(ص)، خود پیامبر و در نبود پیامبر، امام سزاوار و اولی به تدبیر امور آنهاست.

برای اثبات اینکه مولا به معنای اولویت است، به شواهدی همچون مقدمه حدیث (مانند جمله «أَ لَسْتُ‏ أَوْلى‏ بِکُم مِنْ أَنْفُسِکُم‏»)، عُرف، قول لغت‌شناسان و استعمال واژه مولی در معنای اولویت در تدبیر و تصرفات استناد شده است. پیامبر(ص) با جمله «أَ لَسْتُ‏ أَوْلى‏ بِکُم مِنْ أَنْفُسِکُم‏» از مردم اقرار گرفت که نسبت به آنها اولویت و سزاوارتر از خودشان است. سپس بلافاصله جمله «من کنت مولاه فعلی مولاه» را به زبان آورد. ازاین‌رو، مولی در «من کنت مولاه...» به همان معنای اولویت در جمله اول است و غیر از این معنا صحیح نیست. همانطور که پیامبر(ص) نسبت به امور مسلمانان از خودشان سزاوارتر بود، امام علی(ع) نیز دارای چنین اولویتی است. بنابراین حدیث غدیر را به معنای «من کنت أولى به من نفسه فعلی أولى به؛ هر کس که من اولویت در تدبیر و تصرف نسبت به او دارم، پس علی(ع) نسبت به امور او اولویت دارد» دانسته و آن را صریح در اثبات امامت شمرده‌اند.

نزول آیه تبلیغ و آیه اکمال در واقعه غدیر، عبارت‌های دیگر خطبه و حدیث غدیر مانند «اللّهمّ والِ من والاه، و عادِ من عاداه» و «و انصُر من نصره، و اخذُلْ من خذله»، مناشده و احتجاج اهل‌بیت به حدیث غدیر، نزول آیات ابتدایی سوره معارج درباره نزول عذاب بر منکر ولایت امام علی(ع) پس از واقعه غدیر، ماجرای تهنیت و تبریک خلیفه اول و دوم به امام علی(ع) پس از پایان خطبه و حدیث غدیر، شعر شاعران صدر اسلام همچون حسان بن ثابت درباره واقعه غدیر و منصوب شدن حضرت علی(ع) به عنوان امام و هادی امت، ازجمله شواهدی شمرده شده که نشان می‌دهند حدیث غدیر بر امامت و جانشینی امام علی(ع) دلالت دارد.

احادیث مؤید و مبیّن حدیث غدیر

در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که از پیامبر(ص) درباره معنای «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» سؤال شد، رسول خدا در پاسخ فرمود: خداوند مولای من و اولی از من بر خودم است و با امر او برای من امر و اختیاری نیست؛ و من مولای مؤمنین و اولی از آنها بر خودشان هستم و با امر من برای آنها امر و اختیاری نیست؛ و هر کس من مولای او و اولی بر او از خودش هستم، پس علی بن ابی‌طالب مولای او و اولی بر او از خودش است. از امام سجاد(ع) درباره معنای «من کنت مولاه فعلی مولاه» سؤال شد، امام فرمود: پیامبر(ص) به مردم اعلام کرد که علی(ع) امام بعد از او خواهد بود.

مناشده‌ها و احتجاج‌ها به حدیث غدیر

مقاله‌های اصلی: مناشده امام علی(ع) به واقعه غدیر و ماجرای رحبه

خوشنویسی حدیث غدیر به خط ثلث اثر مسعود نجابتی.

علامه امینی در کتاب الغدیر ۲۲ مورد از احتجاج‌ها و مناشده‌های اهل‌بیت به حدیث غدیر مانند امام علی(ع)، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و برخی از خلفا و افراد برجسته همچون عمر بن عبدالعزیز، مأمون عباسی، عبدالله بن جعفر و عمار یاسر را گردآورده است. امام علی(ع) برای اثبات حقانیت خویش در خلافت بلافصل و امامت پس از پیامبر(ص)، بارها به حدیث غدیر استناد و احتجاج کرده است؛ ازجمله: در جریان شورای شش‌نفره در سال ۲۳ق یا ۲۴ق، در حضور جمعی از انصار و مهاجرین در زمان خلافت عثمان، در ماجرای رُحْبَه و احتجاج با طلحه در جنگ جمل.

در سال ۳۵ق، امام علی(ع)، در رُحبَه (جایی در مسجد کوفه)، حاضران را به خداوند، سوگند داد و از آنان خواست تا صحت حدیث غدیر را تأیید کنند و شهادت دهند. بسیاری از حاضران گفتار امام را تأیید کردند و به صحت آن شهادت دادند. تعداد این افراد ۱۲ تا ۳۰ نفر گزارش شده است.

استناد به حدیث برای اثبات برخی از ویژگی‌های امامت

متکلمان شیعه افزون بر اثبات امامت از طریق حدیث غدیر، برای اثبات برخی از ویژگی‌های امامت همچون عصمت و مفترض‌ الطاعه بودن نیز به این حدیث استناد کرده‌اند.

عصمت امام

به حدیث غدیر برای اثبات عصمت امام علی(ع) استناد شده است. از نظر ابن‌شهرآشوب مازندرانی، ظاهر حدیث بر وجوب موالات و نصرت و حرمت دشمنی با امام به صورت مطلق دلالت دارد. همچنین طبق این حدیث، موالات و نصرت و نیز دشمنی با امام علی(ع)، موالات و نصرت و دشمنی با خدا و رسول خداست و این دلالت بر عصمت امام دارد؛ زیرا اگر امر قبیحی از امام سر زند، خلاف آنچه خواهد بود که پیامبر به آن حکم و الزام کرده است.

مفترض الطاعه بودن امام

تابلوی نقاشی دیجیتال «بَلِّغ» با موضوع حدیث غدیر اثر حسن روح‌الامین.

شیخ طوسی براین باور است که پیامبر(ص) با واژه «اولی» در جمله «أ لست اولی بکم...»، از مردم بر اطاعت خود اقرار گرفت و سپس «من کنت مولاه ....» را بر آن عطف کرده است. ازاین‌رو، جمله دوم با توجه به جمله اولی معنا می‌شود و امام علی(ع) نیز مانند پیامبر(ص) واجب الطاعه است. وی معتقد است از یک سو، پیامبر(ص) در وجوب اطاعت از دیگران سزاوارتر است. ازاین‌رو، پیامبر مفترض الطاعه است. از سوی دیگر، پیامبر(ص) در حدیث غدیر، علی(ع) را در مقام و جایگاه خود قرار داد. پس وجوب اطاعت برای علی(ع) نیز ثابت می‌شود و همانطور که پیامبر در همه امور و برای همه مردم وجوب اطاعت دارد، امام علی(ع) نیز در همه امور و برای همه مردم وجوب اطاعت خواهد داشت.

اعتبار و منابع حدیث

بسیاری از عالمان شیعه و اهل‌سنت حدیث غدیر را متواتر دانسته‌اند؛ چنانکه علامه طباطبایی گفته است بسیاری از علمای شیعه و سنی به تواتر حدیث غدیر اعتراف کرده‌اند. به گفته علامه حلی در کشف المراد، تمام مسلمانان این حدیث را به صورت متواتر نقل کرده‌اند. شیخ طوسی گفته است که امت مسلمان بر صحت این حدیث اجماع دارند؛ هرچند در معنای آن اختلاف‌نظر وجود دارد. به باور او، در شریعت اسلام هیچ حدیثی مانند حدیث غدیر به صورت متواتر و با سندهای متعدد نقل نشده است؛ اگر صحت این حدیث اثبات نشود، هیچ حدیث صحیحی وجود نخواهد داشت.

گفته شده این حدیث را محمد بن جریر طبری از بیش از هفتاد طریق، ابن عُقْده از بیش از صد طریق، احمد بن حَنْبَل از چهل طریق، ابوبکر جِعابی از ۱۲۵ طریق، ابن‌مغازلی از ۱۲ طریق، و ابوالعلاء العطار هَمَدانی از ۲۵۰ طریق نقل کرده‌اند.

راویان

علامه امینی در کتاب الغدیر، ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علمای اهل‌سنت از ابتدای قرن دوم تا قرن چهاردهم را نام می‌برد که حدیث غدیر را نقل کرده‌اند. سید بن طاووس نام ۹۸ صحابهٔ راوی این حدیث را از کتاب ابن عقده ذکر کرده است. برخی از مهم‌ترین صحابی راوی این حدیث عبارتند از: امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، ابوبکر، عمر، عثمان، عایشه، ام سلمه، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله انصاری، عباس بن عبدالمطلب، عبدالله بن عباس، ابوسعید خُدْری، سلمان فارسی، عمار یاسر، ابوذر غفاری، حذیفة بن یمان، خزیمة بن ثابت، طلحه،‌ زبیر، اَنَس بن مالک و ابوهُرَیْره. ابن‌مغازلی از ابوالقاسم فضل بن محمد نقل کرده که این حدیث را صد نفر که عشره مبشره هم جزو آنان بوده، ذکر کرده‌اند.

منابع

خوشنویسی حدیث غدیر به خط ثلث اثر علی الحسانی اهل عراق.

حدیث غدیر در بسیاری از منابع معتبر شیعه ازجمله منابع شیعی عبارتند از: الکافی، تهذیب الاحکام، تفسیر فرات کوفی، تفسیر قمی، تفسیر عیاشی، عیون اخبار الرضا(ع)، امالی شیخ طوسی، دلائل الامامة و العمدة نقل شده است. این حدیث در صحاح سته اهل‌سنت مانند سنن النسائی، سنن ترمذی سنن ابن ماجة، و بسیاری از کتاب‌های معتبر اهل‌سنت همچون مسند احمد بن حنبل، خصائص امیرالمؤمنین(نسائی) مصنف ابن‌أبی‌شیبه، المستدرک علی الصحیحین، انساب الاشراف، المعجم الکبیر المناقب ابن مَغازِلی، و تذکرة الخواص نیز ذکر شده است.

دیدگاه اهل‌سنت

عالمان اهل‌سنت با وجود پذیرش حدیث غدیر، در معنای آن با شیعه اختلاف‌نظر دارند و دیدگاه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند.

• معنای مولی و ولی

گروهی از عالمان اهل‌سنت مولی را به اولویت و ولایت معنا کرده و دلالت حدیث غدیر بر خلافت امام علی را پذیرفته‌‌اند. علامه امینی در الغدیر، چهارده مورد از سخنان عالمان اهل‌سنت را نقل کرده است. سبط ابن جوزی، از علمای اهل‌سنت قرن هفتم قمری، با رد معانی احتمالی مولی از جمله معنای ناصر، آن را به اولویت معنا کرده و گفته معنای حدیث غدیر «من کنت اولی به من نفسه فَعَلیٌّ اولیٰ به» است. وی جمله «أ لست أولى بالمؤمنين من أنفسهم» و شعرهایی همچون شعر حسان بن ثابت را دلیل و گواهی بر معنای اولویت شمرده است. از نظر ابن‌جوزی، این حدیث به صراحت به امامت امام علی(ع) و پذیرش اطاعت از او دلالت دارد. درمقابل، برخی از عالمان اهل‌سنت کلمه «مولی» در خطبه غدیر را به معنای دوست و یاری کردن دانسته و دلالت آن بر امامت امام علی(ع) را انکار کرده‌اند. ازجمله ابن‌تیمیه، با اینکه اولویت در تصرف و تدبیر را در جمله «الست اولی بکم...» برای پیامبر(ص) پذیرفته، ولی مولی در جمله «من کنت مولاه...» را به یاری کردن معنا کرده است.

• اعتبار حدیث

بسیاری از عالمان برجسته اهل‌سنت حدیث غدیر را متواتر یا صحیح شمرده‌اند. برای نمونه شمس‌الدین ذهبی و ابن‌کثیر دمشقی، از عالمان برجسته اهل‌سنت در قرن هفتم و هشتم، ضمن متواتر شمردن حدیث غدیر، صدور آن از پیامبر(ص) را قطعی دانسته‌اند. بسیاری از عالمان برجسته اهل‌سنت همچون ترمذی صاحب سنن ترمذی از صحاح شش‌گانه اهل‌سنت، آن را حسن یا صحیح شمرده‌اند. ابن‌حَجَر عَسْقلانی و ابن‌حجر هَیْتَمی، از علمای برجسته اهل‌سنت، گفته‌اند این حدیث از طریق‌های فراوانی نقل شده که بیشتر آنها صحیح یا حسن هستند. حاکم نیشابوری در المستدرک این حدیث را طبق شرایط بخاری و مسلم صحیح دانسته است؛ هرچند، این حدیث در صحیح بخاری و مسلم نقل نشده است. البانی، از محدثان برجسته سلفی و وهابی، نیز این حدیث را براساس معیارهای بخاری صحیح شمرده است. ابن‌حجر هیتمی، با اذعان به صحت حدیث و عدم تردید در آن، معتقد است به افرادی که در صحت این حدیث خدشه وارد کرده‌اند، توجهی نمی‌شود.

بعضی از عالمان اهل‌سنت، عدم نقل حدیث غدیر در صحیح بخاری و مسلم و خدشه بعضی از محدثان همچون ابوداوود سجستانی صاحب کتاب «سنن ابی‌داوود» و ابوحاتم رازی در صحت این حدیث را دلیلی بر عدم تواتر و معتبر نبودن حدیث غدیر شمرده‌اند. شیخ طوسی گفته است که ابوداوود سجستانی، حدیث غدیر را رد نکرده، بلکه مسجد غدیر را منکر شده است.

• حضور یا عدم حضور علی(ع) در غدیر

برخی از اهل‌سنت همچون قاضی ایجی گفته‌اند که علی(ع) در واقعه غدیر حضور نداشت و آن زمان در یمن بود. اما در منابع متعدد اهل‌سنت، حضور علی(ع) در غدیر و بالابردن دست او توسط پیامبر(ص) نقل شده است. ابوجعفر طحاوی، محدث و فقیه اهل‌سنت (درگذشت ۳۲۱ق)، درباره عدم حضور علی در واقعه غدیر گفته است طبق احادیث صحیح، صدور حدیث غدیر از پیامبر هنگام بازگشت از حج بود که علی هم همراه پیامبر بود؛ البته اگر واقعه و حدیث غدیر هنگام رفتن به سوی حج بوده باشد، علی همراه پیامبر نبود. به گفته علامه طباطبایی و سبط ابن جوزی، واقعه غدیر در بازگشت پیامبر(ص) از مکه به مدینه اتفاق افتاده و این مطلب مورد اتفاق‌نظر و اجماعی است. ابن‌حجر هیتمی نیز با اذعان به صحیح بودن حدیث غدیر و عدم شک و تردید در آن، بازگشت علی(ع) از یمن به مکه و حج‌گذاری او به همراه پیامبر را ثابت شده دانسته است.

کتاب‌شناسی

کتاب‌های متعددی درباره اسناد و معنای حدیث غدیر نگارش و منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

کتاب الغدیر اثر عبدالحسین امینی

• حدیث الولایة و من روی غدیر خم من الصحابة اثر ابن‌عقده. در این اثر طریق‌ها و راویان حدیث غدیر گردآورده شده است.
• الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب تألیف علامه امینی. جلد نخست این کتاب، به بررسی سند حدیث غدیر اختصاص دارد.
• فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر اثر شیخ عباس قمی. این کتاب که خلاصه‌ای از کتاب عبقات الانوار اثر میر حامدحسین هندی است، در دو بخش به اثبات صحت و دلالت حدیث غدیر بر امامت امام علی(ع) پرداخته است.
• کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم نوشته سید هاشم بحرانی. مؤلف در این اثر درصدد اثبات تواتر و قطعی‌الصدور بودن حدیث و امامت امام علی(ع) است.

«حدیث غدیر سند گویای ولایت» اثر ناصر مکارم شیرازی، «حدیث غدیر» نوشته سید علی حسینی میلانی، «مفاد حدیث الغدیر» اثر عبدالحسین امینی، «أقوال العلماء فی صحة حدیث الغدیر وتواتره و محاکمة حول سند الحدیث» اثر عبدالحسین امینی، «المناشدة والاحتجاج بحدیث الغدیر» اثر عبدالحسین امینی، «حدیث غدیر و مسئله امامت نوشته مرتضی مطهری»، «حدیث غدیر و مسئله ولایت» اثر مرتضی خسروشاهی، «حدیث غدیر از زبان امیرالمؤمنین(ع)» از محمد محمدیان،‌ «حدیث غدیر خم» به قلم سید علی‌اکبر قرشی و «سیر تاریخی استنادات به حدیث غدیر در عصر ائمه» اثر محسن افشار از دیگر آثار پیرامون حدیث است.

پیوند به بیرون

• ‌ «تواتر حديث غدير از ديدگاه دانشمندان اهل سنت».