سریه

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه

سَريَّه یا بَعْث، جنگ‌های مسلمانان در دوران زندگی پیامبر اکرم(ص) که بدون حضور شخص پیامبر(ص) و به فرماندهی يكى از صحابه انجام شده است. هدف اصلی از سریه‌ها اعلام آمادگی و قدرت مسلمانان بود و با اهداف فرعی دیگری چون تبلیغ، دفاع، تهاجم و جمع‌آوری اطلاعات از دشمن انجام می‌شد.

در روایتی از امام هادی(ع) تعداد سریه‌های پیامبر(ص) ۵۵ سریه دانسته شده است. با این حال، در کتاب‌های تاریخی، تعدادهای ۳۵، ۴۸ و ۶۶ سریه نیز نقل شده است. به گفته جعفر سبحانی، برخی سریه‌ها به سبب کمی افراد، به شمار نیامده‌اند و به همین دلیل در شمارش آن‌ها اختلاف پیش آمده است.

سریه حَمزة بن عَبدالمُطَّلِب به ساحل دریای سرخ در ناحیه عَیص، سریه عُبَیدَة بن حارث به صحرای رابِغ و سریه سَعد بن ابی‌وَقّاص به خَرّار، به عنوان اولین سریه‌ها گزارش شده‌اند. شمار نیروهای اسلام در سریه‌ها، متناسب با قدرت و شمار نیروهای دشمن و نیز با توجه به نوع مأموریت متفاوت بود و گاهی برای برخی سریه‌ها چند نفر و برای بعضی دیگر، بیش از هزار نیرو اعزام می‌شد.

تعریف و دلیل نامگذاری

در کتاب‌های تاریخ اسلام، جنگ‌های پیامبر(ص) به دو دسته غَزْوه و سَرِیّه تقسیم می‌شود.[۱] به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آن شرکت می‌کرد و فرماندهی آنها را به صورت مستقیم برعهده داشت، «غَزْوه» و به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آن‌ها شرکت نداشت، بلکه دسته‌ای را با تعیین فرمانده به منطقه‌ای اعزام می‌کرد، «سَرِیّه» یا «بَعْث» می‌گویند.[۲] با این حال، برخی محققان بر این باورند که تعریف ذکرشده برای غزوه و سریّه دقیق نیست؛ بلکه غزوه به جنگ‌های پیامبر گفته می‌شود که به صورت آشکار، با جنگجویان زیاد و با سازماندهی انجام شده است؛ ولی به جنگ‌های پیامبر که به صورت مخفیانه، با جنگجویان کم و بدون سازماندهی انجام شده باشد، سریّه می‌گویند.[۳] این دو تعریف، در مصداق غزوه‌ها و سریه‌ها اختلاف ندارند؛ زیرا طبق تعریف اخیر، پیامبر در عملیات‌هایی که با تعداد نفرات اندک انجام می‌شد و هدف از آنها، ایذائی یا شناسایی بود، شرکت نمی‌کرد.[۴] به گفته ابن‌اثیر، مؤلف کتاب النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، با توجه به اینکه تنها افراد برگزیده به این جنگ‌ها می‌رفتند، به این جنگ‌ها سریه گفته شده است؛ چرا که کلمه «سریّ» به معنای نفیس است.[۵]

هدف از سریه‌ها

می‌گویند هدف اصلی پیامبر در سریه‌ها نشان‌دادن آمادگی و قدرت مسلمانان بود.[۶] به گفته سید جعفر مرتضی عاملی مؤلف کتاب اَلصّحیح من سیرةِ النبیّ الاعظم، سریه‌های پیامبر تنها به دو علت انجام می‌گرفت: ۱. تبلیغ دین اسلام؛ ۲. بر هم زدن تجمع فتنه‌انگیزانی که در صدد حمله به مسلمان‌ها بودند.[۷] با این حال، برخی محققان، سریه‌های پیامبر را به چهار دسته تقسیم کرده‌اند:[۸]

  1. سریه‌های تبلیغی، مانند سریه رَجیع[۹] که با توجه به شرایط و محیط به صورت مخفیانه یا آشکار صورت می‌گرفت؛[۱۰]
  2. سریه‌های تدافعی که برای دفاع از منافع مسلمان‌ها یا برای مقابله با برخی حملات دشمن انجام می‌شد؛[۱۱]
  3. سریه‌های تهاجمی، مانند سریه حمزة بن عبدالمطّلب[۱۲] که به صورت پیش‌دستانه، قبل از اقدام دشمن و معمولاً در سرزمین‌های دوردست صورت می‌پذیرفت؛[۱۳]
  4. سریه‌های اطلاعاتی، مانند سریه عبدالله بن جَحْش[۱۴] که به صورت مخفیانه و با هدف جمع‌آوری اطلاعات از اشخاص یا موقعیت دشمن انجام می‌گرفت.[۱۵]

پیامبر(ص) دستور داده بود که در همه سریه‌ها، در صورتی که مسلمان‌ها پیروز شدند، هیچ‌گاه دشمن را تعقیب نکنند.[۱۶] فرایند تصمیم‌گیری و چگونگی انجام سریه‌ها زیر نظر پیامبر و یاران نزدیک او انجام می‌شد.[۱۷] پیامبر در انتخاب فرمانده سریه‌ها، به ویژگی‌هایی مانند شجاعت و آشنایی به فنون نظامی اهمیت می‌داد.[۱۸]

آمار

بر اساس روایتی که در کتاب تَذکِرةُ الخواص از امام هادی(ع) نقل شده، مجموع سریه‌های پیامبر(ص)، ۵۵ جنگ بوده است.[۱۹] تاریخ‌نگاران تعداد سریه‌ها را مختلف نقل کرده‌اند: محمدابراهیم آیتی در کتاب تاریخ پیامبر اسلام، ۸۲ سریه را شمارش کرده است.[۲۰] مسعودی در کتاب مُروج الذَّهَب از برخی مورخان ۳۵ سریه، از محمد بن جریر طبری ۴۸ و از برخی دیگر ۶۶ سریه نقل کرده است.[۲۱] فضل بن حسن طبرسی در اِعلامُ‌الوَری ۳۶ سریه می‌نویسد.[۲۲] به باور جعفر سبحانی مؤلف کتاب فروغ ابدیت برخی سریه‌ها به سبب کمی افراد به شمارش نیامده است و به همین دلیل، در شماره آن‌ها اختلاف پیش آمده است.[۲۳] به گزارش محمد بن عمر واقدی، تاریخ‌نگار قرن دوم، سریه‌های حمزة بن عبدالمطلب و عبیده بن حارث و سریه سعد بن ابی‌وقاص نخستین سریه‌هایی است که در سال اول هجرت به وقوع پیوسته است.[۲۴]

شمار نیروهای اسلام در سریه‌ها، متناسب با قدرت و شمار نیروهای دشمن و نیز با توجه به نوع مأموریت متفاوت بود و گاهی برای برخی سریه‌ها چند نفر و برای بعضی دیگر، سه هزار نیرو ( مثلاً در سریه اُسامة بن زید) اعزام می‌شدند.[۲۵] به گفته وَتر، نویسنده کتاب فَنُّ الحَربِ الاسلامی فی عهدِ الرَّسول(ص)، خسارت‌های واردشده به سپاه اسلام، در سریه‌های جنگی پیامبر، نسبت به دیگر جنگ‌ها بیشتر بوده است.[۲۶] علت این امر در بی‌احتیاطی برخی فرماندهان، برتری قدرت دشمن و محقق‌نشدن اصل غافلگیری دانسته شده است.[۲۷] همچنین در برخی سریه‌ها که با هدف دعوت اسلامی صورت می‌پذیرفت، به دلیل بی‌احتیاطی، خسارت‌ها بسیار بیشتر بود؛ به‌گونه‌ای که در بعضی از آنها همه افراد سپاه اسلام کشته شدند.[۲۸] بیشتر سریه‌های سال‌های نخست هجری در نزدیکی مدینه انجام شد.[۲۹] برخی از سریه‌ها به شرح ذیل است:

نام سریه نیروهای اسلام هدف نیروهای دشمن محل وقوع زمان وقوع نتیجه
۱ سریه حَمْزه ۳۰ نفر از مهاجرین به فرماندهی حَمْزة بن عبدالمُطَّلب ضربه اقتصادی به دشمن ۳۰۰ نفر سواره به فرماندهی ابوجَهل عیص (ساحل دریای سُرخ) رمضان،
۱ هجری
پایان جنگ بدون درگیری.[۳۰]
۲ سریه عبیدة بن حارث ۶۰ نفر از مهاجران به فرماندهی عُبَیدَة بن حارث گشت‌زنی و دفع خطرات احتمالی ۲۰۰ نفر به فرماندهی ابوسفیان صحرای رابغ شوال، ۱ هجری گریختن دشمن.[۳۱]
۳ سریه سعد بن ابی‌وقاص ۸ یا ۲۰ نفر از مهاجرین به فرماندهی سَعْد بن اَبی‌وَقّاص ضربه اقتصادی به دشمن کاروان تجاری قریش خَرّار ذی‌القعده،
۱ هجری
نرسیدن مسلمانان به کاروان تجاری.[۳۲]
۴ سریه عبدالله بن جحش ۸ یا ۱۲ نفر از مهاجرین به فرماندهی عبدالله بن جَحْش شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات ۴ (یا ۳۹) نفر به فرماندهی عمرو بن الحَضْرَمی نَخْله بین مکه و طائف رجب، ۲ هجری غنیمت بردن مسلمانان برای نخستین‌بار.[۳۳]
۵ سریه زید بن حارثه (سریه قَرَده) ۱۰۰ نفر به فرماندهی زید بن حارثه ضربه اقتصادی به مشرکان و ناامن کردن راه تجاری قریش از راه عراق به شام قافله تجاری قریش به فرماندهی صفوان بن اُمیّه قَرَده (۱۵۰ کیلومتری مدینه) جمادی‌الآخر،
۳ هجری
به غنیمت بردن ۱۰۰ هزار درهم.[۳۴]
۶ سریه ابی‌سَلَمه ۱۵۰ نفر پیاده و سواره به فرماندهی ابوسَلَمه دفع توطئه نظامی دشمن قبل از وقوع بنی‌اَسَد به فرماندهی طُلَیْحه قَطَن (۲۳۰ کیلومتری مدینه) محرم،
۴ هجری
فرار بنی‌اسد و بازگشت مسلمانان به مدینه با غنایم بسیار.[۳۵]
۷ سریه بِئر مَعُونَه ۴۰ معلم قرآن تبلیغ اسلام در نَجْد اهل نجد به فرماندهی عامر بن طفیل بئر معونه صفر، ۴ هجری به شهادت رسیدن همه معلمان به غیر از یک نفر.[۳۶]
۸ سریه رَجیع شش معلم قرآن به فرماندهی مرثد بن ابی‌مرثد غنوی تبلیغ اسلام در قبیله عضل و قاره گروهی از قبیله عضل و قاره رَجیع (۲۸۰ کیلومتری مدینه) صفر، ۴ هجری شهید شدن چهار نفر و اسیر شدن دو نفر از معلمان قرآن.[۳۷]
۹ سریه ابوعُبَیده جَرّاح ۴۰ نفر به فرماندهی ابن‌عبیده تنبیه قبایل بنی‌ثَعْلَبه، بنی‌مُحارب و بنی‌اَنمار که قصد حمله به مدینه داشتند طایفه‌های بنی‌ثعلبه، بنی‌اَنمار و بنی‌مُحارب ذوالقصه ربیع الثانی،
۶ هجری
گریختن دشمن به کوه‌ها و به غنیمت بردن تعدادی گوسفند.[۳۸]
۱۰ سریه عبدالرحمن بن عوف ۷۰۰ نفر به فرماندهی عبدالرحمن بن عوف دعوت قبیله بنی‌کلب به اسلام بنی‌کَلْب دومَة‌ُ الجَنْدَل شعبان،
۶ هجری
اسلام آوردن قبیله بنی‌کَلْب بدون خونریزی.[۳۹]
۱۱ سریه عبدالله بن رَواحَه ۳۰ نفر به فرماندهی عبدالله بن رواحه جمع‌آوری اطلاعات از دشمن ۳۰ نفر از قبیله غَطفان به فرماندهی اسیر بن زارم وادی القُری شوال، ۶ هجری ارائه گزارش به پیامبر(ص).[۴۰]
۱۲ جنگ موته سه هزار نفر به فرماندهی جعفر بن ابی طالب، سپس زید بن حارثه و سپس عبدالله بن رواحه تنبیه حاکم موته بیش از صد هزار نفر از سپاهیان روم موته جمادی الاول، سال ۸ هجری عقب‌نشینی مسلمانان به مدینه.[۴۱]
۱۳ سریه علی بن ابی‌طالب ۱۵۰ نفر به فرماندهی علی بن ابی‌طالب انهدام بت‌خانه مشرکان قبیله طَيِّئ منطقه خاندان حاتم طائی ربیع‌الثانی،
۹ هجری
نابودی بُت فُلْس و به دست آوردن غنایم بسیار.[۴۲]
۱۴ سریه امام علی در یمن ۳۰۰ نفر به فرماندهی علی(ع) گسترش اسلام در یمن مردم یمن یمن رمضان،
۱۰ هجری
اسلام آوردن قبیله‌های هَمْدان و مَذْحِج.[۴۳]

پانویس

  1. سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
  2. سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
  3. قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۹-۸۰.
  4. قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۰.
  5. ابن‌اثیر، النهایه، ۱۳۹۹ق، ج۲، ص۳۶۳.
  6. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۱۸۷.
  7. عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص) ۱۴۲۶ق،، ج۲۶، ص۱۹۲.
  8. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
  9. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۳۴.
  10. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
  11. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
  12. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۹.
  13. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
  14. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۵.
  15. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
  16. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۸۰.
  17. رضایی و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، ص۶۰.
  18. رضایی و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، ص۶۱.
  19. ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۲.
  20. آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۲۴۰-۲۴۷.
  21. مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۲.
  22. طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۹ق، ص ۶۹- ۷۰.
  23. سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۴۶۰.
  24. واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲.
  25. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۳۷.
  26. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
  27. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
  28. وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
  29. رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۳.
  30. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳-۴.
  31. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰-۱۱؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴.
  32. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰-۱۱؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۵۹۱-۵۹۲.
  33. نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۷؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۶۰۱-۶۰۴.
  34. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۷.
  35. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۳؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۸-۳۹.
  36. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۶-۳۴۹؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۱۸۳-۱۸۵.
  37. نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۲-۴۳؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۵۳۸.
  38. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۵۲؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۶۶.
  39. واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۶۰-۵۶۲.
  40. واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۶۶-۵۶۸.
  41. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۹۷-۹۹.
  42. نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۸۴؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۴.
  43. نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۸-۱۲۹؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۳۱-۱۳۲.

منابع

  • آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
  • ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاَثر، بیروت، المکتبة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
  • ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
  • ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
  • ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
  • رضایی، مینا و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۹۹ش.
  • رضایی، مینا و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، در مجله تاریخ ایران اسلامی، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
  • سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش،
  • سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۹ ق.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
  • عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
  • قائدان، اصغر، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۳، بهار ۱۳۹۷ش.
  • مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
  • واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
  • وَتَر، محمد ضاهر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دمشق، دار الفکر، بی‌تا.

پیوند به بیرون