سوگواری محرم

سوگواری محرم
تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان
رویدادها
نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا
افراد
امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا
جای‌ها
حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه
مناسبت‌ها
تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر
مراسم
مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت

این مقاله دربارهٔ عزاداری محرم است. برای آشنایی با عزاداری ، مدخل سوگواری را ببینید.

سوگواری محرم عزاداری و آیین‌های شیعیان در ماه محرم و ماه صفر در سوگ شهیدان کربلا است. امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س)، ام البنین و رباب را اولین کسانی دانسته‌اند که به سوگواری برای امام حسین(ع) پرداختند. امامان شیعه(ع) نیز ضمن عزاداری برای امام حسین(ع)، شیعیان را به سوگواری برای امام حسین(ع) ترغیب می‌کردند. روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین(ع) نقل شده است. گزارش‌هایی نیز از سوگواری اهل سنت به ویژه علمای آنان در ایام محرم نقل شده است.

سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ ولی به تدریج مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه، پیاده‌روی اربعین و ... به آن افزوده‌ شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجاریه شکل گرفتند. گسترش عزاداری برای امام حسین(ع)، مربوط به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران دانسته شده است؛ اگرچه برخی شاهان ایران از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، به محدود کردن عزاداری پرداختند. با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند و در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت.

خرافه‌زدایی، اصلاح آیین‌های عزاداری و جلوگیری از ورود بدعت در سوگواری، تلاشی است که برخی از علمای شیعه برای حفظ حرمت دین انجام داده‌اند. برای نمونه مراجعی مانند سید علی خامنه‌ای، ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی و میرزا جواد تبریزی قمه‌زنی را حرام اعلام کردند. محدث نوری و مرتضی مطهری نیز در این زمینه به تدوین کتاب پرداختند. درباره سوگواری محرم آثاری منتشر شده است از جمله: «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» نوشته گروهی از نویسندگان و دانشنامه «فرهنگ سوگ شیعی» اثر جمعی از نویسندگان.

جایگاه و اهمیت

عزاداری برای امام حسین(ع) و یارانش اظهار محبت به آنان، ابراز همدردی در مصیبت‌های آنها، از مهم‌ترین مصداق‌های تعظیم شعائر و نشانه تقوی دانسته شده است.

روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین(ع) نقل شده است و طبق روایات، سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش به ویژه در دهه اول محرم و روز عاشورا مورد تأکید اهل بیت(ع) بوده است. در روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود: «... روز حسین(ع) پلک‌های ما را زخمی کرد و اشکمان را جاری ساخت و اندوه و گرفتاری برای ما به ارمغان آورد. پس گریه کنندگان باید بر کسی مانند حسین(ع) تا قیامت گریه کنند ... هنگامی که محرم فرا می‌رسید، پدرم خندان دیده نمی‌شد و اندوه بر او چیره می‌شد تا این ده روز به پایان برسد. روز دهم، روز حزن و عزا و گریه او بود...»

مقالهٔ اصلی: حدیث ریان بن شبیب

ریان بن شبیب می‌گوید: روز اول محرم نزد امام رضا(ع) رفتم، حضرت فرمود:

ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه می‌کنی، برای حسین بن علی(ع) گریه کن. پس همانا او را مانند گوسفند ذبح کردند و هجده مرد از خاندانش را که در زمین مانندی نداشتند، کشتند. آسمان‌های هفتگانه و زمین برای او گریستند... ای پسر شبیب! اگر چنان بر حسین(ع) گریه کنی که اشک‌هایت بر گونه‌ات جاری شود، خداوند همه گناهان کوچک و بزرگت را می‌بخشد... .

در روایات متعددی، ثواب گریه بر امام حسین(ع) بهشت دانسته شده است. در برخی روایات ثواب گریاندن دیگران برای امام حسین و اهل‌بیت(ع) با شعر و غیر آن و تباکی نیز بهشت معرفی شده است.

تشویق و ترغیب ائمه(ع) به سوگواری

امامان شیعه شیعیان را به سوگواری و عزاداری برای امام حسین(ع) و مادحین و شاعران را به مرثیه‌گوئی و گریاندن مردم تشویق می‌کردند؛ چنان‌که امام صادق(ع) سرودن شعر برای امام حسین(ع) و گریاندن مردم را باعث ورود به بهشت دانسته است. آن حضرت در روز عاشورا در منزل خود مراسم عزا برپا می‌کرد و بستگان و اصحاب خود را بدان دعوت می‌نمود. هارون مكفوف (يكى از ياران امام صادق عليه السلام) مى‌گويد: به محضر آن حضرت شرفياب شدم، فرمود: «برايم مرثيه بخوان. برايش خواندم. فرمود:

«لا، كَما تَنْشِدُونَ وَ كَما تَرْثِيهِ عِنْدَ قَبْرِهِ‌

؛ اين گونه نمى‌خواهم، آن گونه كه در كنار قبر آن حضرت عليه السلام مرثيه مى‌خوانيد، بخوان» و من خواندم:

أُمْرُرُ عَلى‌ جَدَثِ الْحُسَيْنِ‌

فَقُلْ لَأَعْظُمِهِ الزَّكِيَّةِ

«از كنار قبر حسين عليه السلام گذر كن و به آن استخوان‌هاى پاك او بگو ...»

ديدم آن حضرت به گريه افتاد، سكوت كردم، ولى فرمود: ادامه بده.

طبق برخی نقل‌ها، امام رضا(ع) از دِعْبِل خُزاعی می‌خواست برای امام حسین(ع) مرثیه‌سرایی کند و در این امر کوتاهی نکند.

پیشینه و تحولات

سوگواری و عزاداری برای شهیدان واقعه عاشورا، از اولین روزهای پس از عاشورای سال ۶۱ق آغاز شده و همچنان ادامه دارد؛ اما شیوه‌های عزاداری در طول تاریخ تغییرات فراوانی کرده و بسیاری از آیین‌ها و سنت‌ها به آن اضافه شده است.

نخستین سوگواری‌ها بر امام حسین(ع)

براساس برخی روایات، پیش از واقعه کربلا، خداوند پیامبران از جمله حضرت آدم، نوح(ع)، ابراهیم موسی(ع)، و عیسی(ع) را از مصیبت‌های امام حسین(ع) آگاه کرده و آنان بر این مصیبت گریه کرده‌اند. همچنین پیامبر(ص) و امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پیش از واقعه کربلا بارها به حوادث کربلا اشاره کرده و بر آن گریستند.

پس از واقعه عاشورا، اولین مرثیه‌خوانان بر حسین بن علی(ع)، امام سجاد(ع) و زینب(س) و دختران امام حسین(ع) و رباب، همسر امام حسین(ع)، دانسته شدند که در کربلا، کوفه و شام با مرثیه‌سرایی‌های خود راه امام را ادامه دادند. زینب(س) هنگام گذر از کنار تن برادرش با خواندن اشعاری، حتی دشمنان را متأثر کرد. با ورود اسیران کربلا به شام، زنان بنی‌امیه بر آنان گریستند، و به گفته‌ای سه روز یا هفت روز عزا به پا کردند.

شیخ مفید و دیگران نقل کردند اولین کسی که در رثای امام حسین(ع) شعر سرود، عُقْبَة بن عمرو سَهمی بود که دو بیت نخست آن چنین است:

(إِذَا الْعَيْنُ قَرَّتْ فِي الْحَيَاةِ وَ أَنْتُم‏)

(تَخَافُونَ فِي الدُّنْيَا فَأَظْلَمَ نُورُهَا)

( مَرَرْتُ عَلَى قَبْرِ الْحُسَيْنِ بِكَرْبَلَاء)

(فَفَاضَ عَلَيْهِ مِنْ دُمُوعِي غَزِيرُهَا)

ام‌سلمه، همسر پیامبر(ص)، را نخستین مرثیه‌سرا در مدینه دانسته‌اند. گفته شده ام‌سلمه به همراه زنان بنی‌هاشم، نخستین کسانی بودند که در عزای امام حسین(ع) لباس سیاه پوشیدند. جابر بن عبدالله انصاری،‌ نخستین زیارت کننده قبر امام(ع)، در نخستین اربعین امام حسین(ع) به کربلا رفت و در آنجا به نوحه و عزاداری پرداخت. عبیدالله بن حر جعفی، به نقلی نخستین زائر قبر امام(ع)، نیز پس از شهادت امام حسین(ع)، به کربلا رفت و گریست و قصیده بلندی در رثای امام حسین(ع) سرود.

بَشَر بن جَذلَم، به دستور امام سجاد(ع)، ورود اهل بیت به مدینه را با سرودن اشعاری به مردم اعلام کرد و آنان را گریاند. همچنین زنانی از اهل بیت(ع) همچون ام البنین، رباب‌ و زینب دختر عقیل. به سوگواری پرداختند و مردم مدینه را به سوگ نشاندند. توابین که پس از شهادت امام حسین(ع) توبه کرده و بر ضد امویان قیام کردند، نیز ابتدا به کربلا رفتند و در آن جا به عزاداری پرداختند و برای خونخواهی امام(ع) هم قسم شدند.

دسته عزاداری طویریج در روز عاشورا در بین الحرمین.

شاعران بزرگ شیعی هم‌عصر ائمه(ع) نیز همچون کُمَیْت اَسَدی، سید اسماعیل حمیری و دِعْبِل خُزاعی، برای امام حسین(ع) شعر سروده و مرثیه خوانده‌اند.

رشد و گسترش عزاداری

با روی کار آمدن آل‌بویه فشارها از شیعیان برداشته شد و در سال ۳۵۲ق، برای نخستین بار روز عاشورا توسط حکومت وقت تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام شد؛ خرید و فروش ممنوع شد؛ به قصابان دستور داده شد به احترام این روز ذبح نکنند؛ آشپزان غذا نپزند و در بازارها خیمه عزا برپا شد. مردم با لباس سیاه و حالتی پریشان به کوچه‌ها می‌آمدند و بر سر و روی خود کاه می‌ریختند و بر سر و سینه می‌زدند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین(ع) در خیابان‌ها می‌گشتند. شیعیان دوران آل‌بویه، مراسم عزاداری را با عنوان مجالس «النياحه» یا «الرثا» برگزار می‌کردند.

در دوره تیموریان مداحان با آزادی و آشکارا به منقبت‌خوانی ائمه می‌پرداختند و اصطلاح مداحی از این زمان رواج یافت. اصطلاح روضه‌خوان نیز از این دوره به بعد رایج شد و علت آن نگارش کتاب روضة الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی و رواج آن میان مردم دانسته شده است. به خوانندگان این کتاب روضه‌خوان می‌گفتند. به‌مرور زمان این اصطلاح به هر کسی که مصیبت امام حسین(ع) را می‌خواند، اطلاق شد و جای منقبت‌خوانی را گرفت.

بیشترین گسترش عزاداری‌ برای امام حسین(ع)، در زمان صفویه (زمان شاه اسماعیل صفوی) و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران صورت گرفت. در این دوره با پشتیانی دولت و حضور شاهان صفوی مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و سوگواری برگزار می‌شد. از این دوره به بعد، تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین(ع) در ایران شکل گرفت. در دوره افشاریه، نادرشاه عزاداری را محدود کرد؛ ولی در دوران زندیه این محدویت‌ها برداشته شده و اولین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی شکل گرفت.

رواج تعزیه‌خوانی در دوران قاجار

دوره قاجار، دوران رونق مجالس عزاداری، به‌ویژه آئین تعزیه است. نقل شده ناصرالدین‌شاه موجب رواج تجمل و اشرافی‌گری در مجالس روضه شد؛ به‌طوری‌که شاه گاه در شب‌های دهه اول محرم برای واعظان و پامنبری‌های آنان مشت‌مشت سکه پرتاب می‌کرد. قمه‌زنی، شمایل‌کشی، زنجیرزنی و رسم ۴۱ منبر، رسومی بود که در دوره ناصرالدین‌شاه تأسیس شد یا رواج یافت.

عمومیت یافتن مراسم شام غریبان از ویژگی‌های عزاداری دوران مظفرالدین شاه دانسته شده است. همچنین سوگواری امام حسین(ع) در دوران قاجار علاوه بر ماه محرم به ماه صفر نیز تعمیم یافت. از دیگر ویژگی‌های سوگواری محرم در دوران قاجار، انتقادات برخی روشنفکران مانند میرزا ملکم خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده از عزاداری بود.

محدودیت‌های سوگواری در دوران پهلوی

رضاخان در سال‌های نخست حکومتش مقید به شرکت در مجالس عزاداری بود؛ اما با اجرای برنامه‌های تجددخواهی رفته‌رفته از مجالس سوگواری فاصله گرفت و محدودیت‌هایی نیز برای سوگواران وضع کرد. از سال ۱۳۱۴ش و به‌موازات اجرای قانون کشف حجاب، به حاکمان مناطق مختلف دستور داده شد از راه انداختن دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر جلوگیری کنند و مردم را تشویق کنند تا در مجالس روضه بر روی صندلی و نیمکت بنشینند. پس از واقعه گوهرشاد، سختگیری درباره برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند که از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند؛ حتی کار به‌جایی رسید که در بعضی شهرها واعظان و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند. تخریب بنای تکیه دولت در ۱۳۱۷ش که باعث انزوای بیش از پیش مراسم تعزیه شد، از دیگر اقدامات رضاخان بود.

در مقابل حکومت پهلوی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای برپا ماندن مجالس عزاداری کوشید. او طلاب را برای تبلیغ و منبر در ایام سوگواری به مناطق مختلف می‌فرستاد. وی همچنین گام‌هایی هم برای اصلاح مجالس سوگواری برداشت؛ از جمله شبیه‌خوانی را در قم ممنوع و مجالس بزرگ تعزیه را به مجلس روضه‌خوانی تبدیل کرد.

با سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ش و ورود نیروهای متفقین به ایران، ممنوعیت برگزاری مجالس سوگواری رنگ باخت و قمه‌زنی، قفل‌بندی، زنجیرزنی، شاه حسینی و... احیاء شد.

در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضه خانگی و زنانه رشد داشت و مجالس زنانه بزرگ تشکیل می‌شد. پس از به چالش کشیده شدن ارتباط شاه با علما و روشن شدن جرقه‌های نخست مبارزه علیه رژیم پهلوی، روحانیون از مراسمات عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده کردند. وقایع محرم ۱۳۴۲ش باعث شد در محرم آن سال، برگزاری هر نوع عزاداری منوط به گرفتن مجوز شود.

دوره جمهوری اسلامی، اصلاح عزاداری و ظهور سبک‌ها

با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند. با به وجود آمدن جریان‌های مربوط به مداحی عامه‌پسند و رواج برخی آئین‌ها مثل قمه‌زنی و قفل‌زنی در هیئت‌های سنتی، اصلاحات در هیئت‌های مذهبی آغاز شد. روندی که مرتضی مطهری و علی شریعتی آن را با خرافه‌زدایی و پیراستن از نگرش‌های خاص به واقعه عاشورا آغاز کرده بودند، به شکل اِعمال اصلاح در آئین‌های عزاداری اجرا شد. بعدها سید علی خامنه‌ای،‌ رهبر جمهوری اسلامی ایران، حکم به حرمت قمه‌زنی داد و سپس مراجعی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، میرزا جواد تبریزی و مظاهری فتواهای مشابهی صادر کردند.

از اواخر دهه هفتاد،‌ در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت. جرقه‌های جریان جدید مداحی با نریمان پناهی و حاج قربان (علی قربانی) زده شد. سید جواد ذاکر این مسیر را با سرعت بیشتری ادامه داد. در جلسات هیئت او گاه عباراتی کفرآمیز چون «لا اله الا علی» «لا اله الا الزهرا» و... گفته می‌شده و کارهایی چون قلاده و زنجیر به گردن انداختن رواج داشته است. رواج چنین اموری در مجالس، موجب مخالفت و واکنش مراجع به این نوع عزاداری شد. همچنین برخی مراجع در اوایل دهه ۸۰ شمسی، استفاده از مفاهیم غلوآمیز درباره اهل بیت و به‌کارگیری واژگان نامناسب و دور از‌ شأن آنان را مورد انتقاد قرار دادند.

آیین‌های عزاداری

سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش، آیین‌ها، سبک‌ها و قالب‌های مختلف و متعددی در مناطق مختلف شیعه‌نشین یافته و در طول تاریخ نیز تحولاتی را از سر گذرانده است. قدمت برخی از این آیین‌ها به عصر امامان شیعه می‌رسد؛ اما برخی از آنها در سده‌های گذشته به وجود آمدند. برخی از این آیین‌های سوگواری عبارتند از:

• مرثیه‌سرایی: سرودن و خواندن شعر درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش. مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی در دوره‌های مختلف در بین شیعیان رواج داشته است.
• سیاه‌پوشی: پوشیدن لباس سیاه به عنوان نماد عزاداری یکی از رسوم عزاداری برای امام حسین(ع) و بزرگان دین است. به گزارش علی ابوالحسنی این رسم از زمان پیامبر(ص) و امامان(ع) در میان شیعیان متداول بوده است.
• سینه‌زنی: متداول‌ترین گونه عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف است که در عزاداری محرم هم دیده می‌شود. سینه‌زنی، مکان خاصی ندارد و در همه مجالس عزاداری در مسجد، حسینیه و مراسم‌های خانگی انجام می‌شود.
• روضه‌خوانی: روضه‌خوانی، بیان وقایع عاشورا همراه با غم و اندوه است که ذکر مصیبت سید الشهدا هم خوانده می‌شود و معمولا همراه با مرثیه‌خوانی و اشک ریختن برای امام حسین و یاران اوست.
• تعزیه‌خوانی: تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است برای بازسازی وقایع کربلا که لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی، در آن به کار گرفته می‌شود. تعزیه در کشورهای اسلامی و شیعی از جمله ایران، افغانستان، هند و پاکستان به شیوه‌های مختلف اجرا می‌شود.
• زنجیرزنی: زنجیرزنی، از آیین‌های رایج عزاداری شیعیان که بیشتر در دهه اول محرم و دهه آخر صفر در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند دیده می‌شود. زنجیرزنان، زنجیر را به صورت گروهی و هماهنگ و با ریتمی مشخص، بالا می‌برند و بر کتف و پشت و گاه بر سر خود می‌زنند.
• عَلَم‌گردانی: علم‌گردانی، علم‌کشی یا علم‌برداری، آیین حمل علم در دسته‌های عزاداری محرم که از آیین‌های رایج عزاداری در ایران است. شیعیان افغانستان نیز، در شب ۷ محرم علم مخصوصی را بنام و یاد حضرت عباس(ع) به مجلس عزاداری آورده و نصب می‌کنند.
• دسته عزاداری: دسته عزاداری، گروه سازمان‌یافته عزاداران و جمعیتی که با آیین‌ها و تشریفات خاص، در معابر عمومی حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. این آیین معمولا همراه با حمل نمادهایی مانند علم، بیرق، نخل و... است.
• شام غریبان: مراسم شام غریبان، آیینی در شب یازدهم محرم، با هدف سوگواری برای رنج‌ها و مصائب فرزندان و خاندان امام حسین(ع) که حضور کودکان و زنان در آن چشمگیر است و روشن کردن شمع، از رسوم آن است.
• نخل‌گردانی: از آیین‌های عزاداری در روز عاشورا که عده‌ای از مردان جوان و نیرومند، نخل سیاه‌پوش آذین‌بسته را با آدابی خاص در مسیر مشخصی می‌گردانند.
• قمه‌زنی: یکی از آیین‌ها و رسوم عزاداری برخی شیعیان در صبح روز عاشورا است که عزاداران با ابزار بُرنده مانند تیغ و قمه، سر یا پیشانی خود را زخمی می‌کنند. موافقان قمه‌زنی آن را از جمله شعائر عاشورا و ابزار تقویت مذهب می‌دانند و مخالفان، آن را رسمی خرافی و موجب وهن مذهب تشیع قلمداد می‌کنند.
• تابوت‌گردانی: از آیین‌های عزاداری عاشوراست که عزاداران تابوت‌واره‌ای را بر دوش گرفته و در معابر عمومی می‌گردانند. این آیین، تشییع نمادین امام حسین(ع) و برخی دیگر از امامان شیعه است. تابوت‌گردانی علاوه بر ایران، در عراق، هند، آسیای شرقی و اندونزی نیز برگزار می‌شود.
• پیاده‌روی اربعین: پیاده‌روی شیعیان از نقاط مختلف کشور عراق به طرف کربلا به مناسبت اربعین حسینی. در سال‌های اخیر، شیعیان از کشورهای مختلف مانند ایران خود را برای روز اربعین به این مراسم می‌رسانند. جمعیت حاضر در این راهپیمایی، میلیون‌ها نفر تخمین زده می‌شود.

بدعت‌های سوگواری

سید محسن امین در رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، رفتارهای زیر در سوگواری را بدعت و منکَر دانسته است:

• نقل و گفتن اموری که در منابع نیست در منابر و محافل.
• غناء در لحن.
• ضرر رساندن به بدن؛ مانند اینکه با قمه و شمشیر به سر بزنند تا خون جاری شود.
• استفاده از آلات لهو مانند طبل و دمام و سنج.
• تشبیه مردان به زنان.
• سوار کردن زنان بر هودج در حالی که رویشان باز است و آنان را به دختران رسول خدا تشبیه می‌کنند.
• فریاد زنان که به گوش مردان می‌رسد.
• داد و فریاد زدن با نعره‌های منکر.
• هر آنچه که به نام دین در مجالس عزاداری وارد شده و موجب هتک حرمت دین گردد.

همچنین سید عبدالحسین لاری فقیه شیعه در دوره قاجار، در کتاب «اکسیر السعادة فی اسرار الشهادة»، گفته است که در گریاندن مردم در عزاداری امام حسین(ع)، نباید به محرمات، بدعتها و منکراتی همچون دروغ، غنا، شبیه‌خوانی متوسل شد و از ابزارهایی مانند طبل، رقص، شیپور، ناقوس، نی و دف که شعار کفار و فاسقان است، استفاده کرد. گفته شده علمایی همچون شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی با مسائل خلاف شرع در آیین‌های عزاداری مخالفت کرده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای، نسبت به روش‌های غیرمتعارف عزاداری در فتوایی، آنچه را موجب وهن گردد، دارای اشکال دانسته است.

اهل سنت و عزای امام حسین(ع)

گزارش‌هایی از سوگواری اهل سنت به ویژه علمای آنان در ایام محرم نقل شده است. برای نمونه حسن بصری با شنیدن خبر شهادت امام حسین(ع) به شدت گریست و گفت: امت ذلیل، امتی است که پسر دختر پیامبرش را می‌کشد. امام شافعی برای حضرت سید الشهداء، مرثیه‌های متعددی سروده است. خالد بن معدان (م۱۰۲ق)، یکی از تابعین در رثای شهدای کربلا شعر گفته است. یحیی بن سلامه حفصکی نیز قصیده‌ای در رثای امام حسین(ع) سروده است.

برخی از علمای اهل سنت چون امام نجم الدین بلمعانی حنفی، دستار از سر باز می‌کرد و خاک بر سر می‌فشاند و نوحه می‌خواند. هم‌چنان که خواجه علی غزنوی آشکارا معاویه و سفیانیان را لعن می‌کرد. عبدالجلیل قزوینی رازی، فقیه و متکلم شیعی قرن ششم قمری، نقل کرده است برپا داشتن عزاداری رسم معمول بزرگان و اصحاب ابوحنیفه و امام شافعی بوده است.

تک‌نگاری

کتاب فرهنگ سوگ شیعی اثر جمعی از نویسندگان

درباره سوگواری محرم آثاری نوشته شده است برخی از آنها عبارتند از:

• محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، نوشته گروهی از نویسندگان که از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. این کتاب در شش فصل، به مسائلی همچون پیشینه عزاداری امام حسین(ع)، آیین‌ها و آواهای پیشواز ماه محرم، آیین‌ها و آواهای سوگواری محرم و صفر، بررسی نمادپردازی و نمایش آیینی در فرهنگ عاشورا در ایران پرداخته است.
• فرهنگ سوگ شیعی، اثری دانشنامه‌ای نوشته جمعی از نویسندگان و به سرویراستاری محسن‌حسام مظاهری که از سوی نشر خیمه چاپ شده است. این دانشنامه تلاشی در راستای شناخت و معرفی آیین‌ها و رسوم عزاداری و مسائل مرتبط با آن بوده و تمرکز اصلی آن بر عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف با تکیه بر ایران است.

مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم اثر جبار رحمانی، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری سیدالشهدا اثر محمد محمدی ری‌شهری، عزاداری امام حسین(ع) در جهان نوشته صفیه رضایی،‌ تاریخ و جلوه‌های عزاداری امام حسین(ع) در ایران؛ با تکیه بر دوره صفویه نوشته اصغر حیدری از دیگر کتاب‌هایی است که درباره سوگواری بر امام حسین(ع) نوشته و منتشر شده است.

جستارهای وابسته

• دهه صفر
• دهه محرم
• ایام فاطمیه
• ما ملت امام حسینیم
• پیاده‌روی اربعین

نگارخانه

• 

  مراسم تابوت و تابوت گردانی در دهه اول محرم در اندونزی

• 

  مراسم مشعل‌گردانی نجفی‌ها در قم.

• 

  دسته زنجیرزنی مردم شهرستان ابرکوه یزد که با شماره ۱۱۱۳ در ایران ثبت ملی شده است.

• 

  قمه‌زنی ظهر عاشورا در تهران مربوط به دوران قاجار

• 

  سینه‌زنی سنتی مردم بوشهر

پیوند به بیرون

• «تاریخ عزاداری برای امام حسین(ع)»، غلامحسن محرمی.