روضة الشهداء (کتاب)
 تصحیح انتقادی کتاب روضة الشهداء | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ملاحسین واعظ کاشفی(۹۱۰ق) |
| تاریخ نگارش | ۹۰۸ قمری |
| موضوع | مصائب پیامبران و اهل بیت(ع) |
| سبک | تاریخی، داستانی |
| زبان | فارسی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | ترکی، دکنی، هندی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نوید اسلام، اسلامیه، علمی و فرهنگی و .... |
| محل نشر | لاهور، قم، تهران، تبریز |
| تاریخ نشر | ۱۲۸۷ق برای نخستین بار |
رَوْضَةُ الشُّهَداء، مشهورترین کتاب فارسی درباره شهادت امام حسین(ع) و مصائب واقعه کربلا، اثر ملاحسین واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق) است.
این کتاب که از نخستین نمونه‌های مقتل‌نگاری به زبان فارسی است. روضة الشهداء به‌گونه‌ای مورد توجه مخاطبان قرار گرفت که فراگیر شدن مراجعه به آن و خواندن آن در مجالس عزاداری امام حسین در ایران موجب شد تا اصطلاحات روضه و روضه‌خوانی وارد ادبیات فارسی شوند. برخی این کتاب را دارای رویکرد تسنن دوازده‌امامی و یکی از عوامل رشد و توسعه تشیع در ایران دانسته‌اند. روضة الشهداء سبب شد تا مقتل‌هایی از این دست در عصر صفویه و قاجاریه به نگارش درآید.
روش نگارش کتاب روضة الشهداء را نه تحقیقی و تاریخی، بلکه داستان‌سرایانه دانسته‌اند. برخی محققان، از جمله مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی، به رویکرد نویسنده و مطالب کتاب روضة الشهداء انتقاداتی وارد کرده‌‌اند و آن را از منابع تحریف‌گستر در واقعه عاشورا دانسته‌اند.
اهمیت روضة الشهداء
روضة الشهدا کتابی فارسی، تألیف مولی واعظ حسین بن علی کاشفی بیهقی (۸۴۰-۹۱۰ق) است که موضوع آن نقل مصیبت‌ها و ابتلاهای اهل بیت(ع) به ویژه امام حسین(ع) است که در واقع هدف اصلی کتاب نیز همین بخش دانسته شده است.[۱]
به گفته مظاهری پژوهشگر آیین‌های شیعی، روضة الشهداء بدون اغراق مهم‌ترین کتاب تاریخ عاشورا از حیث تأثیرگذاری و شهرت است.[۲] رسول جعفریان تاریخ‌پژوه برای این کتاب نقشی مهم در گسترش تشیع در ایران قائل است و آن را سند مهمی براین مطلب دانسته که مجالس سالانه سوگواری عاشورا به شکل بسیار حادّ در زمان کاشفی رایج بوده است..[۳] چلکوفسکی ایران‌شناس آمریکایی، روضة الشهدا را سرآمد ادبیات شیعی[۴] دانسته که منبع تغذیه شاعران، نویسندگان و داستان‌سرایان متعددی شده و هیچ کتاب دیگری تا این حد تأثیر غیرمستقیم بر توده‌های ایران نگذاشته است. او حتی با تکیه بر سخنی از آیت‌الله خمینی، انقلاب سال ۱۹۷۹م در ایران را ناشی از تأثیرات این کتاب می‌داند.[۵] او در مقاله خود همه آیین‌های تعزیه، دسته عزاداری، پرده‌خوانی را تحت تأثیر روضة الشهدا می‌داند.[۶] همچنین، این کتاب از متون تأثیرگذار در آیین مناقب‌خوانی و عاملی برای تلفیق آن با روضه‌خوانی تلقی شده است.[۷]
به گفته آقابزرگ تهرانی کتاب‌شناس معروف برخی احتمال داده‌اند این کتاب، نخستین مقتل فارسی بوده که در میان فارسی‌زبانان انتشار یافته؛ به حدی که به خواننده آن «روضهخوان» می‌گفتند و این نام گسترش یافته است و به هر خواننده مصائب نیز «روضهخوان» می‌گفتند.[۸] مطهری نیز در کتاب حماسه حسینی روضة الشهدا را اولین مقتل فارسی دانسته است. [۹] با این حال آقابزرگ تهرانی خودش بر این باور است که کتاب مقتل فارسی تألیف ابو المفاخر رازی پیش‌تر از روضة الشهدا نگاشته شده و روضة الشهداء نیز از آن مطالبی نقل کرده است.[۱۰]پژوهش‌گران دیگری نیز نشان داده‌اند که روضة الشهدا نخستین مقتل فارسی نیست.[۱۱]
درباره مؤلف
نویسنده کتاب روضة الشهداء کمال الدّین حسین بن علی واعظ کاشفی (۸۴۰-۹۱۰ق)، عالم قرن نهم و دهم قمری است. کاشفی کتاب روضة الشهدا را در اواخر عمر خود در هرات نگاشته. او واعظ بوده و شعر نیز می‌گفته است. لقب واعظ و تخلّص وی به کاشفی نیز به همین جهت است. مجالس وعظ و سخنرانی‌های وی در آن دوره شهرت داشته و معاصران وی از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته‌اند.[۱۲] درباره شیعه یا سنی بودن او نقل‌های سخنان مختلفی گفته شده است.[۱۳] بنا به تحلیل جعفریان می‌توان او را جزو جریان تسنن دوازده‌امامی دانست.[۱۴] او توانست مردم خراسان خصوصاً شهر هرات را مجذوب خود کند، به نحوی که طلاب فراوانی اعم از تسنن و تشیع در کلاس درس وی حاضر می‌شدند.[۱۵]
ویژگی‌های کتاب
به گفته جعفریان علاوه بر اهمیت موضوع کتاب آنچه باعث شهرت و ماندگاری کتاب روضة الشهدا شده است نثر شیوا و گیرای آن است.[۱۶] آمیخته بودن مطالب کتاب با شعر، تاریخ، آیات و روایات، کثرت معلومات کلامی، تاریخی و فقهی، استفاده از منابع متنوع خصوصا منابع غیرشیعی، و جامع بودن، از دیگر ویژگی‌های این کتاب است.[۱۷]
در کتاب کاشفی اظهار شدید نسبت به تولای اهل‌بیت دیده می‌شود، اما از تبری دشمنان اهل‌بیت خبری نیست، لذا این کتاب تأثیر زیادی در روند تسنن دوازده‌امامی بیشتر مردمان خراسان شرقی و اندکی بعد گرایش به تشیع در تمامی ایران داشته است.[۱۸]
کتاب کاشفی نگرشی صوفیانه به ماجرای عاشورا دارد و بیشتر در پی آموزه‌های معنوی آن است[۱۹] و نگاه سیاسی به این واقعه ندارد[۲۰] با این حال با برجسته کردن عنصر شهادت و تکرار آن زبان فارسی را از این مفهوم اشباع کرد.[۲۱] مفهوم محوری کتاب روضة الشهدا را بلا و ابتلا دانسته‌اند.[۲۲]
محمد اسفندیاری عاشوراپژوه نوشته است که روضة الشهداء پیش از آنکه کتابی تاریخی باشد، داستانپردازی تاریخی است و چون داستانپردازی است، تخیلی هم هست و چون نویسنده آن ادیب و انشاءنویس است، داستان‌آفرینی هم در آن مشاهده می‌شود.[۲۳] چنان که می‌توان آن را یک اثر ادبی و رمان تاریخی دانست.[۲۴]
انگیزه نگارش
مؤلف به درخواست یکی از بزرگان هرات و به دلیل آنکه متنی جامع برای ذکر مصائب امام حسین(ع) و واقعه کربلا وجود نداشته، چنین ضرورت دیده که در این باره قلم زند و سعی کرده حتی اشعار عربی را ترجمه کند.[۲۵] و به دنبال آن بوده است که این کتاب در مجالس مرثیه‌خوانی خوانده شود.[۲۶]
- «...آخر نظری کن به حسرت آدم صفی و نوحه نوح نجی و در آتش انداختن ابراهیم خلیل و قربانی کردن یعقوب در بیت الاحزان و بلیت یوسف در چاه و زندان و شبانی و سرگردانی موسی کلیم و بیماری و بی‌تیماری ایوب و اره شکافنده بر فرق زکریای مظلوم و تیغ زهر آبداده بر حلق یحیی معصوم و الم لب و دندان سرور انبیاء و جگر پاره‌پاره حمزه سیدالشهدا و محنت اهل بیت رسالت و مصیبت خانواده عصمت و سرشک دردآلود بتول عذرا و فرق خون‌آلوده علی مرتضی علیه‌السلام و لب زهرچشیده نور دیده زهرا و رخ به خون آغشته شهید کربلا و دیگر احوال بلاکشان این امت و محنت‌رسیدگان عالی‌همت همه با جان غم اندوخته در کانون غم و الم سر تا پای سوخته. نظم: ز اندوه این ماتم جان گسل روان گردد از دیده‌ها خون دل»
تاریخ بایگانی، روضة الشهداء، ص۲۰-۲۱
ساختار کتاب
کتاب شامل ۱۰ باب و یک خاتمه است که به اجمال زندگی دوازده امام را دربردارد، ولی هدف اصلی نویسنده، پرداختن به مصائب امام حسین(ع) است[۲۷] و ابتلای انبیاء و ستمهای قریش به پیامبر(ص) را مقدمه بحث اصلی قرار داده است و در هر بخش گریزی به مصیبت‌های امام حسین(ع) می‌زند.[۲۸] بنابر این نیمی از کتاب به زندگی انبیا از حضرت آدم تا پیامبر اسلام و نیز زندگی حضرت فاطمه(س)، امیرالمؤمنین و دیگر ائمه شیعه پرداخته است و مطالبی در باره برخی از سادات نیز در آن مطرح شده است.[۲۹]
ابواب کتاب
- باب اول: در ابتلای جمعی از انبیاء علیهم التحیة و الثناء
- باب دوم: در جفای قریش و سایر کفّار با حضرت سید ابرار
- باب سوم: در رحلت حضرت سید المرسلین
- باب چهارم: در بعضی از احوال سیدة النّساء فاطمه زهرا(س)
- باب پنجم: در بعضی از اخبار و حالات علی(ع) از ولادت تا هنگام شهادت
- باب ششم: در بیان فضایل و حالات امام حسن (ع) از ولادت تا شهادت
- باب هفتم: در مناقب و فضایل امام حسین(ع) از ولادت تا شهادت
- باب هشتم: در شهادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب و بعضی از فرزندان او
- باب نهم: در رسیدن امام حسین (ع) به کربلا و محاربه شدید او با اعداء
- باب دهم: در وقایعی که به اهل بیت بعد از واقعه کربلا پیش آمده است.
- خاتمه: پیرامون اعقاب و اخلاف پیشوایان معصوم (ع).[۳۰]
منابع کتاب
اگرچه کاشفی به منابع نقل‌های خود در روضه الشهدا تصریح نکرده، اما با تحلیل کتاب می‌توان دریافت کتاب‌هایی که او از آنها نقل کرده، عبارتند از الفتوح ابن اعثم کوفی، روضة الاحباب، شواهد النبوة، عیون اخبار الرضا، کنز الغرائب، مصابیح القلوب، مقتل الشهداء و نور الأئمه. او از بسیاری منابع شناخته نشده، مجهول و غیرمعتبر دیگر هم استفاده کرده است. کاشفی درباره این منابع هم مقید به نقل دقیق نبوده است. گرایش به داستان‌سرایی و قصه‌گویی وی، بیش از وفاداری به لزوم نقل صحیح بوده است.[۳۱]
نگاه‌های انتقادی به روضة الشهدا
روضة الشهدا به‌رغم شهرت فراوان، در دورههای بعد به علت نااستواری منابعش مورد انتقاد محققان از جمله محدث نوری، افندی صاحب ریاض العلما، مرتضی مطهری و دیگران قرار گرفت.[۳۲] عاشوراپژوهانی چون صحتی سردرودی کتاب را جزو منابع تحریف‌ساز[۳۳] یا تحریف‌گستر[۳۴] واقعه عاشورا دانستند. مطهری حتی برخی داستان‌های نقل شده در این کتاب را حاصل جعل نویسنده دانسته[۳۵] و کتابش را با عنوان کتاب دروغ توصیف کرده است.[۳۶] او مشخصا داستان عروسی قاسم و زعفر جنی را به نقل از محدث نوری ساخته و پرداخته کاشفی معرفی می‌کند.[۳۷] ولی پژوهشگر دیگری نشان داده است که هر دو داستان پیش از دوران کاشفی در برخی کتاب‌ها وجود داشته است و اگر هم این داستان‌ها ساختگی باشند، ساخته کاشفی نیستند.[۳۸]
ابوالحسن شعرانی کتاب را دارای نقل‌های ضعیف می‌داند ولی آن را اشکالی جدی نمی‌داند، چون در ادایِ مقصودِ واعظ، قوی است؛ اگر چه برای مقصودِ مورخ کافی نیست.[۳۹] عبدالله افندی نیز اکثر روایات و بلکه همه آنها را ماخوذ از کتب غیرمشهور و غیرقابل اعتماد ارزیابی کرده است.[۴۰] و به گفته سید محسن امین روایات او غیرمستند است و با واقعیات تاریخی تطبیق ندارد.[۴۱] محدث نوری فقط برخی از گزارش‌های کتاب را بدون پشتوانه تاریخی دانسته است.[۴۲] ولی قاضی طباطبایی مجموعه مطالب آن را بی‌ارزش و فاقد اعتبار توصیف می‌کند.[۴۳] البته آیت الله جوادی آملی از مراجع تقلید از کتاب روضه به کتاب شریف روضة الشهداء تعبیر کرده است که مبلّغان برابر آن می‌خواندند و می‌گفتند روضه‌خوانی. [۴۴]
نشر و ترجمه‌ها
روضة الشهدا از همان ابتدا در ایران انتشار یافت.[۴۵] و نسخه‌های متعددی از آن در کتاب‌خانه‌های گوناگون موجود است.[۴۶] همچنین چندین بار تلخیص شده و نیز به زبا‌ن‌های متعدد از جمله ترکی، هندی و دکنی[۴۷] ترجمه شده است.[۴۸] نخستین بار ۲۰ سال بعد از تأیف به نظم درآمد و چندین ترجمه ترکی دارد.[۴۹]
این کتاب نخستین بار سال ۱۲۸۷ش در لاهور و سال ۱۳۳۱ش در بمبئی و سپس سال ۱۳۳۳ش در تهران به چاپ رسیده است.[۵۰] این کتاب با تصحیح و مقدمه ابوالحسن شعرانی عالم مشهور شیعی قرن چهاردهم[۵۱] در چاپ‌های متعدد[۵۲] منتشر شده است. در سال ۱۳۹۹ش، چاپ انتقادی این کتاب با تصحیح حسن ذوالفقاری، ادیب و پژوهشگر ادبیات عامه، و همکارانش به‌همت انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسید.[۵۳]
پانویس
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۶۰.
- ↑ مظاهری، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۶۲.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۰؛ جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص ۳۵۷.
- ↑ چلکووسکی، «روضة الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران»، ص۹۹.
- ↑ چلکووسکی، «روضة الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران»، ص۹۹.
- ↑ چلکووسکی، «روضة الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران».
- ↑ افشاری، «جست‌وجویی در تاریخ مناقب‌خوانی و اشاره‌هایی به منظومه علی‌نامه»، ص۱۲.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ برای نمونه رک:جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۰؛ موحدی، «روضة الشهدای کاشفی و قضاوت‌های برخی معاصران، ص۲۰۶.
- ↑ ناصری داوودی، تشیع در خراسان عهد تیموری٬ ۱۳۷۸ش، ص۱۷۷
- ↑ دبیران و تسنیمی، کاشفی و نقد و بررسی روضة الشهدا،، ص۲۸-۳۰.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۵۹.
- ↑ ناصری داوودی، تشیع در خراسان عهد تیموری٬ ۱۳۷۸ش، ص۱۷۷
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۷.
- ↑ کاشفی، روضة‌الشهداء، ۱۳۸۲ش، ص۱۴ و ۱۵.
- ↑ گوهری، «روضه‌الشهدا از روایات مجعول تا تأثیرگذاری» ۱۳۹۰ش، ص۱۱۶
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۱.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۹.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۹.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۸۹-۹۰.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۹۲.
- ↑ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۵۴.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۲.
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۶۲.
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۶۳.
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۶۲.
- ↑ جوادی، بررسی کتاب روضة الشهداء، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ کاشفی، روضة‌الشهداء، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۶۳-۲۶۶.
- ↑ جعفریان، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، ص۲۵۴.
- ↑ صحتی سردرودی، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع)، ص۱۷۳.
- ↑ برای نمونه:رنجبر، سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا، ص۸۹؛ فاطمی‌موحد، منابع تحریف‌پراکن در حادثه عاشورا، ص۲۴۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج۱۷، ص۹۴.
- ↑ موحدی، «روضة الشهدای کاشفی و قضاوت‌های برخی معاصران، ص۲۰۳-۲۰۵.
- ↑ شعرانی، دمع السجوم، ص۱۷۱.
- ↑ کاشفی، روضه الشهداء، ۱۳۸۲ش، ص۶، مقدمه مصحح.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ ق، ج۶، ص۱۲۲.
- ↑ نوری، لولو و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ قاضی طباطبائی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.
- ↑ https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-عبس-جلسه-2-1398/09/10-
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۳.
- ↑ ذوالفقاری، مقدمه روضة الشهداء، ص۱۱.
- ↑ ذوالفقاری، مقدمه روضة الشهداء، ص۱۱.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۶۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ کاشفی، حسین بن علی، روضة الشهدا، ۱۳۹۴ش.
- ↑ انتشارات صدای معاصر(۱۳۹۱ش)، ادیبان(۱۳۹۴ش)، علمی و فرهنگی(۱۳۹۹ش)، نوید اسلام(۱۳۷۹ش)، اسلامیه(۱۳۶۴ش)
- ↑ «انتشار متن کامل کتاب «روضه الشهدا» با تصحیح حسن ذوالفقاری»، خبرگزاری کتاب ایران.
منابع
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.
- جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۳۳، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش.
- جوادی، قاسم، بررسی کتاب روضة الشهداء اثر مرحوم ملا حسین کاشفی، مجموعه مقالات کنگره ملی حماسه حسینی، درالعرفان، ۱۳۸۹ش.
- چلکووسکی، پیتر، روضة الشهدا و هنرهای نمایشی در ایران، فصلنامه تئاتر، شماره ۲۲-۲۳، ۱۳۷۹ش.
- دبیران، حکیمه؛ تسنیمی، علی، کاشفی و نقد و بررسی روضه الشهدا، پژوهش‌های ادبی، تابستان ۱۳۸۷ - شماره ۲۰.
- ذوالفقاری، حسن، مقدمه روضة الشهدا، در کاشفی، ملاحسین، روضة الشهداء، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۹۹ش.
- صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع)، در عاشورانامه، به‌کوشش مرکز مطالعات راهبردی خیمه، ج۴، انتشارات خیمه، قم، ۱۳۸۸ش.
- فاطمی‌موحد، سید حسن، منابع تحریف‌پراکن در حادثه عاشورا، در عاشورانامه، به‌کوشش مرکز مطالعات راهبردی خیمه، ج۴، انتشارات خیمه، قم، ۱۳۸۸ش.
- قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش.
- کاشفی، حسین بن علی، روضة الشهدا، تصحیح: ابوالحسن شعرانی، تحقیق: علی یزدی، ادیبان، تبریز، ۱۳۹۴ش.
- کاشفی، ملاحسین، روضة الشهداء، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش.
- کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- گوهری، مصطفی، «روضه‌الشهدا از روایات مجعول تا تأثیرگذاری» در فصلنامه مطالعات اسلامی، مشهد٬ دانشگاه فردوسی، شماره ۴۳، سال ۱۳۹۰ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۷، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷.
- مظاهری، محسن‌حسام، تراژدی جهان اسلام: عزاداری شیعیان ایران به روایت سفر‌نامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان (از صفویه تا جمهوری اسلامی)، نشر آرما، اصفهان، ۱۳۹۷ش.
- موحدی، محمدرضا، روضة الشهدای کاشفی و قضاوت‌های برخی معاصران، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۹۱، آذر و دی ۱۴۰۰ش.
- ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان عهد تیموری،مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس، ۱۳۷۸ش.
- نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران ۱۳۸۸.