آخِرَت جهان پس از مرگ و عالَمی که پس از دنیا می‌آید. آخرت در برابر زندگی دنیا قرار دارد. باور به آخرت را از اصول دین اسلام می‌دانند و کسی را که به آن اعتقاد ندارد، مسلمان نمی‌شمارند. در قرآن بر اهمیت آخرت تأکید شده و ایمان به آن از اصول دعوت همه پیامبران بوده است. گفته‌اند بیش از یک‌سوم آیات قرآن به آخرت مربوط می‌شود.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
در کتاب‌های کلامی مسلمانان از آخرت با عنوان معاد یاد شده و دلایل نقلی و عقلی‌ای برای اثبات آن مطرح شده است. عالمان مسلمان بااستناد به آیات قرآن، آخرت را جهانی کاملاً متفاوت با دنیا می‌دانند و ویژگی‌هایی برای آن بیان می‌کنند؛ از جمله: جاودانگی، تفکیک نیکوکاران از بدکاران، دیدن نتیجه اعمال و بهره‌مندی از نعمت‌ها بر اساس شایستگی.
برخی از عالمان مسلمان بر این باورند که آخرت پس از پایان زندگی دنیوی آغاز می‌شود، اما گروهی نیز می‌گویند عالم آخرت هم‌اکنون نیز هست و بر دنیا احاطه دارد.
چیستی
آخِرت در لغت به‌معنای پایان، پسین و دیگر است[۱] و منظور از آن عالَم دیگری است که پس از دنیا می‌آید.[۲] در قرآن برای توصیف جهان پس از مرگ غالباً از واژه آخرت استفاده شده (۱۰۴ بار) و گاه تعبیرهایی چون «دارالآخره» (سرای دیگر= پس از دنیا) و «یوم‌الآخِر» (روز دیگر= روز قیامت ) به کار رفته است.[۳]
اهمیت باور به آخرت
اعتقاد به آخرت از اصول دین و شرط مسلمانی است؛ یعنی کسی که آن را نپذیرد، مسلمان به شمار نمی‌رود.[۴] از نظر مرتضی مطهری، مهم‌ترین آموزه‌ای که همه انبیا پس از توحید، مردم را به آن دعوت کرده‌اند، ایمان به عالم آخرت بوده است.[۵]
به‌گفته محمدتقی مصباح یزدی، بیش از یک‌سوم آیات قرآن به آخرت ارتباط دارد.[۶] در قرآن اعتقاد به جهان آخرت، از ارکان دعوت همه پیامبران، بیان شده است.[۷] طبق آیات قرآن، اعتقاد به آخرت در کنار ایمان به خدا و ایمان به نبوّت یکی از سه رکن دین اسلام است.[۸] به‌باور همه مذاهب اسلامی، ایمان به آخرت جزو ضروریات دین است و کسی که به آن ایمان نداشته باشد مسلمان نیست.[۹]
به گزارش مرتضی مطهری، در کتاب‌های کلامی مسلمانان از ایمان به عالم آخرت با عنوان «اصل معاد» یاد شده است.[۱۰] برزخ، قیامت، صراط، حساب، شفاعت، بهشت و دوزخ از امور مربوط به آخرت‌اند که در قرآن، احادیث و نوشته‌های عالمان مسلمان از آنها بحث می‌شود و طبق قرآن باید به آنها اعتقاد داشت.[۱۱]
دلایل وجود آخرت
عالمان مسلمان مهم‌ترین دلیل وجود جهان آخرت را دلیل نقلی ازجمله وحی می‌دانند؛ یعنی همین‌که پیامبرانِ معصوم، از وجود جهان آخرت خبر می‌دهند و مردم را به آن دعوت می‌کنند، دلیل وجود جهان آخرت است.[۱۲] از جمله دلایل نقلی در این زمینه آیه ۷ سوره تغابن است: «قُلْ بَلَىٰ وَرَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ...»«بگو: آرى، سوگند به پروردگارم، حتماً برانگيخته خواهيد شد.»[۱۳]
به‌گفته مرتضی مطهری به‌جز دلیل نقلی راه‌های دیگری هم برای اثبات عالم آخرت هست که دست‌کم «قرائن و علائم» وجود جهان آخرت‌اند. او سه راه را در این زمینه نام می‌برد: ۱. شناخت خدا، ۲. شناخت جهان ۳. شناخت روح و نفس انسان.[۱۴]
«برهان حکمت» و «برهان عدالت» از دلایل عقلی‌ای است که متکلمان برای اثبات وجود آخرت مطرح می‌کنند.[۱۵]
در برهان حکمت گفته می‌شود با حکمت خداوند سازگار نیست که حیات انسان را که امکان جاودانگی دارد، به زندگی دنیوی محدود کند؛ چون خدا انسان را آفریده است که او را به بیشترین کمال ممکن برساند و رسیدن به بیشترین کمال در دنیا محقق نمی‌شود؛ چراکه ارزش وجودی کمالات اخروی با کمالات دنیوی قابل‌مقایسه نیست.[۱۶]
برهان عدالت هم می‌گوید: از آنجا که در این دنیا نیکوکاران و بدکاران پاداش و کیفر کارهای خود را آن‌چنان که در خور آنها است، نمی‌بینند، عدالت خدا اقتضا می‌کند که جهان دیگری باشد که در آن هر فرد به آنچه شایسته آن است، برسد.[۱۷]
ویژگی‌های آخرت و تفاوت آن با دنیا
به‌گفته مرتضی مطهری در صدها آیه از قرآن موضوعات مرتبط با عالم آخرت، همچون عالم پس از مرگ، روز قیامت، چگونگی محشورشدن مردگان، میزان، حساب، ضبط اعمال، بهشت و جهنم و جاودانگی عالم آخرت مطرح شده است.[۱۸] عالمان مسلمان برپایه آیات قرآن آخرت را عالَمی کاملاً متفاوت با دنیا و نظام موجود در آن می‌دانند.[۱۹] ملاصدرا بر این اعتقاد است که چنان‌چه روح، باطنِ جسد است عالمِ آخرت نیز باطن عالم دنیاست.[۲۰]حکیم سبزواری نیز در توضیح این سخن عالم آخرت را در طول عالم دنیا دانسته و آن را در مقایسه با عالم دنیا مانند جوجه پرنده نسبت به تخم آن می‌داند.[۲۱] در آخرت همه انسان‌ها از آغاز آفرینش تا پایان آن، هم‌زمان زندگی می‌کنند.[۲۲] در آن، انسان‌ها یا در سعادت مطلق‌اند و هرچه بخواهند برایشان فراهم است یا در بدبختی مطلق‌اند که چیزی جز آنچه بد می‌پندارند، نصیبشان نمی‌شود؛ اما در دنیا زندگی و مرگ، بهره‌مندی و محرومیت، بدبختی و سعادت، رنج و راحت، و غم و شادی با هم آمیخته است.[۲۳]
برخی دیگر از ویژگی‌های آخرت بر اساس آیات قرآن و روایات به‌شرح زیر است:
- جاودانگی: طبق آیات قرآن آخرت پایان‌ناپذیر و ابدی است. برای مثال در آیه ۳۴ سوره ق بیان شده است که در آخرت به بهشتیان بشارت داده می‌شود: «امروز روز جاودانگی است.» همچنین در غررالحکم از امام علی(ع) نقل شده است: «دنیا تمام‌شدنی و آخرت ابدی است.»[۲۴]
- تفکیک نیکوکاران از بدکاران: بر پایه آیات قرآن، در آخرت نیکوکاران و بدکاران از هم جدا می‌شوند: «و اى گناهکاران، امروز [از بی‌گناهان] جدا شوید»؛[۲۵] «کسانى که کفر ورزیدند، به‌سوى دوزخ گرد آورده خواهند شد، تا خدا ناپاک را از پاک جدا کند.»[۲۶] مؤمنان خوشحال‌اند و به بهشت می‌روند و کافران غمگین‌اند و وارد جهنم می‌شوند:[۲۷] «کسانى که از پروردگارشان پروا داشته‌اند، گروه‌گروه به‌سوى بهشت سوق داده می‌شوند»؛[۲۸] «و مجرمان را با حال تشنگى به‌سوى دوزخ می‌رانیم.»[۲۹]
- دیدن نتیجه اعمال: برپایه آیات قرآن انسان نتیجه اعمال خود در دنیا را در آخرت خواهد دید: «و [نتیجه] کوشش او به‌زودى دیده خواهد شد. سپس هرچه تمام‌تر به وى پاداش می‌دهند»؛[۳۰] «پس هرکه هم‌وزن ذرّهاى نیکى کند، [نتیجه] آن را خواهد دید و هرکه هم‌وزن ذرّهاى بدى کند [نتیجه] آن را خواهد دید.»[۳۱]
- بهره‌مندی بر اساس شایستگی: برخلاف دنیا، در آخرت هرکس برپایه استحقاقش، بهره‌مند می‌شود. در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: «اوضاع دنیا تابعِ اتفاق است و اوضاع آخرت از استحقاق انسان‌ها پیروی می‌کند.»[۳۲][یادداشت ۱]
محدوده آخرت
در خصوص محدوده آخرت اختلاف‌نظر هست: برخی بر این باورند که آخرت با مرگ انسان و ورودش به عالم برزخ شروع می‌شود؛ اما کسانی عالم برزخ را جزو آخرت نمی‌دانند و می‌گویند: آخرت پس از پایان عالم برزخ آغاز می‌شود.[۳۴] همچنین متکلمان معتقدند آخرت در آینده زمانی دنیا است، یعنی پس از پایان زندگی دنیوی آغاز می‌شود؛ اما فیلسوفان بر این این باورند که آخرت هم‌اکنون وجود دارد، در طول دنیا است یعنی رتبه‌ی وجودی‌اش برتر است و بر آن احاطه دارد. یکی از آیات مورداستناد این گروه آیه ۴۹ سوره توبه است: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَفِرِين» (بیترديد جهنَّم بر كافران احاطه دارد).[۳۵]
توصیه‌های قرآنی و روایی درباره آخرت
در آیات قرآن و روایات سفارش‌هایی در خصوص آخرت شده که برخی از آنها به‌شرح زیر است:
- «زندگى دنیا، چیزى جز بازى و سرگرمى نیست و سراى آخرت، براى آنها که پرهیزگارند، بهتر است. آیا نمیاندیشید؟!»[۳۶]
- «آن سراى آخرت را براى کسانى قرار می‌دهیم که اراده برتریجویى در زمین و فساد ندارند.»[۳۷]
- «کسی که آخرت را بسیار یاد کند، گناهش کم می‌شود.»[۳۸]
- «دنیا مزرعه آخرت است.»[۳۹]
- «کسی که در طول شبانه‌روز مهم‌ترین همتش آخرت باشد، خدا بی‌نیازی را در دلش جای می‌دهد و کارش را سامان می‌دهد و از دنیا نمی‌رود، مگر آنکه روزی‌اش را کامل دریافت کرده باشد.»[۴۰]
تک‌نگاری
یکی از کتاب‌ها دربارهٔ آخرت، منازلالآخره، نوشته شیخ عباس قمی از عالمان قرن چهاردهم قمری است. او در این کتاب مراحل جهان آخرت را بیان کرده است که طبق آن به‌ترتیب این‌گونه است: مرگ، قبر، برزخ، قیامت و صراط. در این کتاب از میزان، حساب‌رسی و عذاب‌های جهنم هم سخن آمده و انجام‌دادن برخی اعمال عبادی و رعایت‌کردن برخی مسائل اخلاقی برای عبور آسان‌تر از مراحل آخرت سفارش شده است.
منازلالآخره به زبان‌های عربی، انگلیسی، ترکی و اردو ترجمه شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ شعرانی، نثر طوبی، ۱۳۸۹ش، ص۱۵.
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۴۱.
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ مجتهد شبستری، «آخرت»، ص۱۳۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۰۲و۵۰۳.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۸۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۶۴و۳۶۶.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۶۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۳۶۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ نگاه کنید به طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۱۴۸؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۴۱۱.
- ↑ ملاصدرا، الاسفار، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۱۵۷.
- ↑ ملاصدرا، الاسفار، ۱۹۸۱م، ج۹، پاورقی ص۱۵۷.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۴۱۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۱۴۸.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ۱۳۶۶ش، ص۱۳۴.
- ↑ سوره یس، آیه ۵۹.
- ↑ سوره انفال، آیه ۳۶و۳۷.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۴۱۵.
- ↑ سوره زمر، آیه ۷۳.
- ↑ سوره مریم، آیه ۸۶.
- ↑ سوره نجم، آیه ۴۰و۴۱.
- ↑ سوره زلزال، آیه ۷و۸.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ۱۳۶۶ش، ص۱۴۸.
- ↑ آقاجمال خوانساری، شرح غرر الحکم،۱۳۶۶ش، ج۱، ص۶۰
- ↑ خراسانی، «آخرت»، ص۹۸.
- ↑ خراسانی، «آخرت»، ص۹۸و۹۹؛ ملاصدرا، الاسفار، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۱۵۷، پاورقی سبزواری.
- ↑ سوره انعام، آیه ۳۲.
- ↑ سوره قصص، آیه ۸۳.
- ↑ آمدی، غررالحکم، ۱۳۶۶ش، ۱۴۶.
- ↑ ابن‌ابی‌جمهور، عوالی‌اللیالی، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۴۰۴ق/۱۳۶۳ش، ص۴۸.
یادداشت
- ↑ «الدنيا بالاتفاق، الآخرة بالاستحقاق» آقا جمال خوانساری در ترجمه وشرح این جمله می‌نویسد: دنيا به بخت و اتفاق حاصل شود و در آن رعايت استحقاقى نشده، و آخرت به استحقاق داده شود و از براى هر كس به قدر استحقاق او خواهد بود. [۳۳]
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق مجتبى عراقى، قم، دار سیدالشهدا للنشر، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف‌العقول عن آل‌الرسول، تحقیق على‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- خراسانی، علی، «آخرت»، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ پنجم،بی‌تا.
- خوانساری، آقا جمال، شرح برغرر الحگم و دررالکلم، ناشر: دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ش.
- شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی؛ لغتنامه قران کریم، تحقیق سیدمحمدرضا غیاثی کرمانی، قم، بنیاد فرهنگی مهدی موعود، چاپ اول، ۱۳۸۹ش
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- مجتهد شبستری، محمد، «آخرت»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، امیرکبیر، چاپ هجدهم، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۸ق.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الاسفار، ناشر: دار إحياء التراث العربي، با حواشی علامه طباطبایی، بیروت، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.