| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
عَرضه اَعمال یا عرض اعمال به ارائه‌شدن اعمال انسان‌ها توسط فرشتگان به پیامبر(ص) و ائمه اطهار گفته می‌شود. بر اساس آیات قرآن و روایات، این افراد، شاهدان اعمال انسان‌ها بوده و در زمان‌های مشخصی مانند دوشنبه و پنجشنبه نیز اعمال انسان‌ها بر آنها عرضه می‌شود. به‌هنگام مرگ و در قیامت نیز مجموع اعمال، به آنها عرضه می‌گردد. این عرضه به منظور هدایت تکوینی انسان صورت گرفته و عبادتی برای فرشتگان است.
برخی اهل سنت مانند ابن تیمیه نیز معتقد به عرضه اعمال بر پیامبر(ص) هستند.
چیستی عرضه
عرضه به معنای ارائه شدن است. منظور از «عرض اعمال» یا «عرضه اعمال» این است که بر اساس اراده خداوند گروهی از فرشتگان مأمور ثبت و ضبط اعمال انسان‌ها بوده و در زمان‌های مشخصی این اعمال را به خداوند،[۱] پیامبر و ائمه ارائه می‌کنند.
دلایل عرضه اعمال
شیعیان و برخی از اهل سنت از آیات رؤیت و شهادت و برخی روایات برای اثبات عرضه اعمال استفاده کرده‌اند.
آیات قرآن
آیات ۹۵ و ۱۰۵ سوره توبه از دیده شدن اعمال توسط خداوند، رسول خدا(ص) و گروهی از مؤمنان حکایت می‌کند: «فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» و «وَ سَیرَی اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ». آیاتی از قرآن نیز از شهادت دادن برخی افراد در قیامت بر اعمال انسان‌ها خبر می‌دهند و با توجه به اینکه شهادت در جایی است که فرد شاهد عمل باشد روشن می‌شود که این افراد قبلا شاهد اعمال بوده و در قیامت به آن شهادت می‌دهند: «فَكَیفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً»[۲].[۳]
روایات
در جوامع حدیثی شیعه احادیث متعددی در این زمینه وجود دارد که محمد بن حسن صفار(متوفای ۲۹۰ق) حدود ۸۶ روایت از آنها را در کتاب «بصائر الدرجات» جمع‌آوری کرده است.[۴] این روایات به بررسی چیستی عرضه، دلایل عرضه، زمان‌های عرضه و مباحث اخلاقی پیرامون آن می‌پردازند.
در منابع اهل سنت نیز احادیثی از عرضه اعمال بر پیامبر اکرم(ص) و اقوام نزدیک وجود دارد، از مهم‌ترین احادیث، حدیث «حیاتی خیرٌ لَکم» است.[یادداشت ۱]
زمان‌های عرضه
در احادیث زمان‌های متفاوتی برای عرضه اعمال ذکر شده است: هر صبح،[۵] هر شب،[۶] هر دوشنبه و پنجشنبه،[۷] شب‌های جمعه،[۸] ابتدای هر ماه[۹]، نیمه شعبان[۱۰] و هنگام مرگ و گذاردن در قبر.[۱۱] بر اساس این روایات، اعمال همه انسان‌ها در این زمان‌ها بر اهل بیت(ع) عرضه می‌گردد[۱۲] و اعمال شیعیان به طور ویژه در جمعه‌ها نیز بر ایشان عرضه می‌شود.[یادداشت ۲]
در جمع‌بندی اختلاف زمان‌های عرض اعمال در این روایات چند وجه بیان شده است:
- اعمال صبح تا شب در هر شب، اعمال شب تا صبح در هر صبح، مجموع اعمال روزهای آغاز هفته تا دوشنبه در هر دوشنبه، مجموع اعمال هر هفته در پنجشنبه، مجموع اعمال ماه در پنجشنبه آخر ماه یا نخستین روز ماه بعد، مجموع اعمال سال در نیمه شعبان و مجموع اعمال عمر در شب اول قبر بر اهل‌بیت(ع) عرضه می‌گردد.[۱۳]
- کیفیت عرضه در زمان‌های مختلف متفاوت است، در برخی زمان‌ها به صورت اجمالی عرضه می‌گردد و در برخی با جزئیات.[۱۴]
- امامان دارای درجات وجودی متفاوتی بوده و در هر زمان، عرضه بر یکی از این رتبه‌ها صورت می‌گیرد.[۱۵]
عرضه در برزخ
بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، هر علمی که به امام زنده از سوی خداوند اعطا می‌شود پیش از آن بر پیامبر(ص) و امامان قبلی در برزخ اعطا می‌شود، و اموری که از زمین به سوی خداوند بالا برده می‌شود ابتدا بر امام آن زمان و سپس به ترتیب بر امام پیشین در برزخ تا پیامبر(ص) و سپس بر خداوند عرضه می‌گردد.[یادداشت ۳]
علت‌های عرضه اعمال
در چرایی عرضه اعمال دلایل متعددی بیان شده است:
- نیاز به دانستن جزئیات اعمال برای هدایت تکوینی انسان‌ها توسط اهل‌بیت(ع).[۱۶]
- تحریک حس حیا و دوری از گناهان.[یادداشت ۴]
- استغفار پیامبر برای گناهان امت.[۱۷]
- احتجاج در قیامت.[۱۸]
- نشان عظمت خداوند.[۱۹]
- عبادتی برای تقرب فرشتگان.[۲۰]
دیدگاه اهل سنت
در بین اهل سنت در زمینه عرض اعمال بر پیامبر اکرم(ص) سه دیدگاه وجود دارد و هریک از آنان دیدگاه خود را منتسب به آیات و روایات می‌کنند:
سلفیان قدیم مانند ابن تیمیه[یادداشت ۵] و ابن قیم[۲۴] قائل به عرضه اجمالی اعمال بوده‌اند ولی بیشتر سلفیان جدید منکر عرضه اعمال شده‌اند.[۲۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «یوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لاتَخْفی مِنْكُمْ خافِیةٌ».
- ↑ سوره نحل: ۱۶، آیه ۸۴: و [یاد كن] روزی را كه از هر امتی گواهی برمی‌انگیزیم، سپس به كسانی كه كافر شده‌اند رخصت داده نمی‌شود و آنان مورد بخشش قرار نخواهند گرفت.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳۲۱-۳۲۰
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، صص ۴۲۴-۴۴۵.
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۲۵: «عَنْ أبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) تُعْرَضُ عَلَیهِ أعْمَالُ أُمَّتِهِ كُلَّ صَبَاحٍ أبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوا».
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۲۹.
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۴، ۱۴۰۳ق، ص۳۷، ح۲۵.
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۱۲۸.
- ↑ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۲.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۳۳۹.
- ↑ سید بن طاووس، الدروع الواقیه، ۱۴۱۵ق، صص۲۶۸-۲۶۹؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۴۲۰، پاورقی۲
- ↑ احمد آل طوق، رسائل آل طوق القطیفی، ۱۴۲۲ق، ج۳، صص۱۲۸-۱۲۷.
- ↑ نورالهی، مقاله «قرآن؛ مسئله شهادت شاهدان و هدایت برگزیدگان»، صص۱۷۱-۱۶۹.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۳۲.
- ↑ حافظ برسی، مشارق أنوار الیقین، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۴-۲۱۵
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۴۸: «عن ابی عبدالله(ع): اسْتَعْبَدَهُمْ بِذَلِكَ وَ جَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلَی خَلْقِهِ».
- ↑ ألبانی، سلسله احادیث ضعیفه و موضوعه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ غماری، نهایة الآمال، ۱۴۲۷ق، ص۲۵-۲۶.
- ↑ اندلسی، المحرر الوجیز، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۵۵.
- ↑ ابن قیم جوزیه، شرح القصیدة النونیة (شرح از محمد خلیل هراس)، ۱۴۱۵ق، صص۱۹-۱۸.
- ↑ محمد خلیل هراس، شرح القصیدة النونیة لإبن قیم، ج۲، صص۲۰-۱۹.
یادداشت
- ↑ مخَلِّص، المخلصیات، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۲۳۷: قالَ رسولُ اللهِ(ص): «حَیاتی خَیرٌ لَكُم - ثَلاثَ مَراتٍ – وَ وَفاتی خَیرٌ لَكُم» ثَلاثَ مَراتٍ، فَسَكَتَ الْقَومُ، فَقالَ عُمَرُ بنُ الْخَطّابِ: بِأبی أنتَ و أُمّی، كَیفَ یكونُ هذا؟ قُلْتَ: حَیاتی خَیرٌ لَكُم ثَلاثَ مَراتٍ، ثُمَّ قُلْتَ: مَوتی خیرٌ لكم ثلاثَ مراتٍ، قالَ: «حَیاتی خیرٌ لكم: ینزلُ علی الوحی مِن السماءِ فأُخبرُكم بما یحِلُّ لكم وما یحْرُمُ علیكم، ومَوتی خیرٌ لكم: تُعْرَضُ علی أعمالُكم كلَّ خمیسٍ، فما كانَ مِن حسنٍ حمدتُّ اللهَ علیهِ، وما كانَ مِن ذنبٍ استَوهبتُ لكم ذُنوبَكم». «پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: زندگی و حیات من برای شما خیر است، و این کلام را سه بار تکرار نموده و فرمودند: وفات من نیز برای شما خیر است، این جمله را نیز سه بار تکرار فرمودند. عمر بن خطاب گفت: پدر و مادرم به فدایت، چطور ممکن است؟ فرمودید: حیات من برای شما خیر است و آنرا سه بار تکرار کردید سپس گفتید: وفات من نیز برای شما خیر است و آنرا نیز سه بار تکرار نمودید. پیامبر فرمود: حیات من برای شما خیر است، چرا که بر من وحی نازل شده و شما را از حلال و حرام آگاه می‌سازم و وفات من نیز برای شما خیر است؛ چراکه اعمال شما هر پنجشنبه بر من عرضه می‌گردد؛ پس در مقابل هر عمل نیکی از شما خداوند را سپاس می‌گویم و در برابر هر گناهی که از شما می‌بینم برایتان از خداوند طلب آمرزش می‌کنم».
- ↑ شیخ صدوق، فضائل الشیعه، بی‌تا، ص۱۸: قال رَسولُ الله(ص): یا عَلِی إِنَّ أَعْمَالَ شِیعَتِكَ تُعْرَضُ عَلَی كُلَّ یوْمِ جُمُعَةٍ فَأَفْرَحُ بِصَالِحِ مَا یبْلُغُنِی مِنْ أَعْمَالِهِمْ وَ أَسْتَغْفِرُ لِسَیئَاتِهِم: ای علی، اعمال شیعیان تو هر جمعه به من عرضه می‌گردد، از کارهای شایسته‌ای که از آنها به من می‌رسد شاد می‌شوم و برای بدی‌هایشان استغفار می‌کنم.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۸۷: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَمْراً عَرَضَهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ(ص) ثُمَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(ع) وَ سَائِرِ الْأَئِمَّةِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ إِلَی أَنْ ینْتَهِی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ ثُمَّ یخْرُجُ إِلَی الدُّنْیا وَ إِذَا أَرَادَ الْمَلَائِكَةُ أَنْ یرْفَعُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَمَلًا عُرِضَ عَلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ ثُمَّ یخْرُجُ عَلَی وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ إِلَی أَنْ یعْرَضَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ(ص) ثُمَّ یعْرَضُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا نَزَلَ مِنَ اللَّهِ فَعَلَی أَیدِیهِمْ وَ مَا عُرِجَ إِلَی اللَّهِ فَعَلَی أَیدِیهِمْ وَ مَا اسْتَغْنَوْا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَرْفَةَ عَینٍ.» اگر خدا امری را برای زمینیان اراده کند ابتدا آن را بر رسول خدا(ص)، سپس امیرالمؤمنین علی(ع) و سایر ائمه: یکی پس از دیگری عرضه می‌کند تا بر امام آن زمان عرضه شود سپس در دنیا ظهور پیدا می‌کند، و هنگامی که ملائکه بخواهند عملی را به سوی خداوند عزوجل بالا ببرند ابتدا آن را بر امام آن زمان عرضه می‌دارند سپس بر یک‌یک امامان قبلی عرضه می‌شود تا به رسول خدا(ص) برسد و پس از آن بر خدا عرضه می‌گردد. آنچه از خدا نازل می‌گردد به دست آنها نازل می‌گردد و آنچه به سوی خدا بالا می‌رود به دست آنان بالا برده می‌شود، و آنها لحظه‌ای بی‌نیاز از خدا نیستند.
- ↑ طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۴۸: شخصی از امام صادق(ع) سؤال کرد با اینکه خداوند عالم به اسرار و نهان هاست چه دلیلی برای وجود فرشتگان نویسنده اعمال وجود دارد، حضرت فرمود: خداوند این کار را عبادت فرشتگان قرار داد و آنها را شاهدانی بر آفریدگانش گرفت تا بندگان با احساس حضور این فرشتگان بر عبادت خدا مواظبت بیشتری داشته و از گناهان بیشتر دوری کنند. چه بسا بنده‌ای که قصد گناه می‌کند ولی با یادآوری این فرشتگان خودداری می‌کند و می‌گوید پروردگارم مرا می‌بیند و مراقبانم در قیامت بر علیه من گواه خواهند بود.
- ↑ ابن تیمیه، جامع المسائل، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۹۲: «وأما عرضُ الأعمالِ علیه فإنها تُعْرَضُ علیه، وهو حق».
منابع
- ابن تیمیه، أحمد بن عبد الحلیم، جامع المسائل، محقق: عزیر شمس، جده، دار عالم الفوائد للنشر والتوزیع، الطبعة الاولی، ۱۴۲۲ق.
- ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دارالكتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ألبانی، أبو عبد الرحمن محمد، سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة وأثرها السیئ فی الأمة، الریاض، دار المعارف، الطبعة الاولی، ۱۴۱۲ق.
- آل طوق، شیخ احمد قطیفی، رسائل آل طوق القطیفی، چاپ اول، شركة دار المصطفی لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- حافظ برسی، رجب بن محمد(متوفای ۸۱۳ق)، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین علیه‌السلام، محقق: عاشور، علی، چاپ اول، انتشارات اعلمی، بیروت، ۱۴۲۲ق.
- سند، محمد، الإمامة الإلهیة، گردآورنده: بحر العلوم، محمد علی، قم، منشورات الإجتهاد، ۱۴۲۷ق.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الدروع الواقیة، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن علی، فضائل الشیعة، چاپ اول، تهران، أعلمی، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، كتاب الغیبة للحجة، چاپ اول، دار المعارف الإسلامیة، قم، ۱۴۱۱ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد، چاپ دوم، قم، مكتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، چاپ اول، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق
- غماری، محمد بن صدیق، نهایة الآمال فی شرح وتصحیح حدیث عرض الأعمال، قاهره، مصر، مکتبة القاهره، ۱۴۲۷ق.
- كلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الكتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الكافی- الأصول و الروضة (للمولی صالح المازندرانی)، محقق: ابوالحسن شعرانی، تهران، المكتبة الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محمد خلیل هراس، شرح القصیدة النونیة لابن قیم، بیروت، دار الكتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- مخَلِّص، محمد بن عبد الرحمن، المخلصیات، المحقق: نبیل سعد الدین جرار، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة لدولة قطر، الطبعة الولی، ۱۴۲۹ق.
- نورالهی، سید محمد، و محمدتقی شاکر، مقاله «قرآن، مسأله شهادت شاهدان و هدایت برگزیدگان»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی کلامی، سال اول، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۰ش.