سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (۱۳۱۵ق-۱۳۵۳ش)، از عالمان شیعه در قرن چهاردهم قمری که در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله فقه، اصول، فلسفه و عرفان به تحصیل و تدریس مشغول بود. شیخ عبدالکریم حائری و میرزا هاشم اشکوری از استادان و امام خمینی و حسن حسن‌زاده آملی هم از معروف‌ترین شاگردان او بودند.
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | سید ابوالحسن رفیعی قزوینی |
| لقب | آیت الله، علامه |
| زادروز | ۱۳۱۵ق/۱۲۶۸ش |
| شهر تولد | قزوین |
| تاریخ درگذشت | ۲۴ دی ۱۳۵۳ش ۱ محرم ۱۳۹۵ق |
| آرامگاه | حرم حضرت معصومه(س) قم |
| فرزندان | سید محسن |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | عبدالکریم حائری،میرزا هاشم اشکوری |
| شاگردان | امام خمینی،حسن حسن‌زاده آملی |
| تألیفات | مقاله‌ای در اراده و مشیت، مقاله اسفار اربعه، سخنی در معاد، رساله در وحدت وجود |
رفیعی قزوینی به‌دلیل بیان دقیق و جذابی که در طرح مباحث داشت، مورد توجه طلبه‌های علوم دینی قرار گرفت. از او آثاری در علوم مختلف بر جای مانده است. رفیعی قزوینی در سال ۱۳۵۳ش درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه
سید ابوالحسن رفیعی فرزند میرزا سید ابراهیم، معروف به سید خلیل[۱] از سادات حسینی در سال ۱۳۱۵ق(۱۲۶۸ش) در قزوین به‌دنیا آمد. جد او میرزا رفیع قزوینی از مجتهدان و حکیمان روزگار خود بود. خاندان وی که به آل رفیعی معروف بودند از خانواده‌های اهل علم و از نودگان میرزا محمد زمان طالقانی قزوینی بودند. مادر وی، دختر سید علی قزوینی نویسنده حاشیه بر قوانین الاصول است.[۲]
وفات
رفیعی قزوینی در ۲۴ دی ۱۳۵۳ش/۱ محرم ۱۳۹۵ق در سن ۸۵سالگی در تهران درگذشت و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
تحصیل و تدریس
رفیعی قزوینی از کودکی به همت پدرش به آموزش علوم اسلامی مشغول شد و در مدت زمانی کوتاه ادبیات عرب را در مدرسه صالحیه قزوین فرا گرفت. او فقه و اصول را نزد ملاعلی طارمی آموخت و مدتی در درس خارج ملا علی اکبر ایزدی تکستانی یا سیادهنی شرکت کرد.[۳]
رفیعی قزوین در سال ۱۲۹۴ش برای آموختن علوم عقلی و نقلی به تهران سفر کرد و پس از چندی به قم رفت. در این شهر، کتاب‌های شفا و بخش نفس اسفار و شرح اشارات را نزد میرزاحسن کرمانشاهی، منظومه و شوارق را نزد فاضل طهرانی و شرح مفتاح الغیب را نزد میرزا هاشم اشکوری، شوارق و فصوص را نزد میرزا محمود رضوانی قمی آموخت. همچنین وی از درس عالمانی چون میرزا ابراهیم زنجانی ریاضی، عبدالنبی نوری، سید محمد تنکابنی، محمدرضا علی رشتی و شیخ عبدالکریم حائری یزدی استفاده کرده است. وی پس از آموختن علوم نقلی و عقلی در سال ۱۳۳۸ق/۱۲۹۸ش به قزوین بازگشت. [۴]
پس از یک سال، بار دیگر برای تدریس به تهران سفر کرد. در تهران در مدرسه عبدالله خان به تدریس کتاب‌های فقهی و اصولی از قبیل شرح لمعه، قوانین و نیز کتاب‌های فلسفی شرح منظومه سبزواری و اشارات بوعلی سینا پرداخت.[۵]
در ۱۳۰۰ش پس از تشکیل حوزه علمیه قم جهت تحصیل و تدریس به این شهر رفت. در آنجا ضمن حضور در مجلس درس فقه و اصول شیخ عبدالکریم حائری یزدی، کتاب‌هایی چون کفایة آخوند خراسانی، رسائل و مکاسب شیخ انصاری، تفسیر قرآن و به ویژه اسفار اربعه ملاصدرا و شرح منظومه سبزواری را تدریس کرد. گفته شده در این دوره نیز در مدت اقامت در تهران و قم از محضر اساتید دیگری همچون محمدبن معصوم‌علی هیدجی زنجانی، فاضل رازی، ابوالقاسم کبیر قمی، محمد رضا مسجد شاهی اصفهانی نیز استفاده کرده است. حدود سال ۱۳۰۸ش از قم به زادگاه خود قزوین بازگشت و به مدت سی و چند سال، علاوه بر تدریس متون فقهی و فلسفی و دروس خارج به برپا کردن نماز جماعت در مسجد سلطانی قزوین و حل مشکلات مردم پرداخت.[۶] وی پس از مراجعت از قم در سال ۱۳۸۰ق/۱۳۳۹ش در تهران اقامت گزید و تا پایان عمر افزون بر اقامه نماز جماعت در مسجد جمعه(مسجد جامع در شبستان مشهور به رفیعی قزوینی در جنوب غربی مسجد) بازار نوروز خان تهران به تدریس اصول عقائد و خارج فقه و اصول و به طور خصوصی حکمت و عرفان نظری پرداخت. [۷]
اجازه اجتهاد و نقل روایت
حدود سال ۱۳۴۸ق شیخ عبدالکریم حائری به سید ابوالحسن اجازه اجتهاد می‌دهد. سید ابوالحسن اصفهانی(متوفای ۱۳۶۵ق) و محمدرضا مسجد شاهی دیگر علمائی هستند که به وی اجازه اجتهاد و نقل روایت داده‌اند.[۸] [۹]
اساتید
وی از درس اساتید زیادی در علوم مختلف عقلی و نقلی استفاده کرده است. این افراد عبارتند از:
- علی اکبر یزدی سیادهنی
- میرزاحسن کرمانشاهی
- فاضل طهرانی
- میرزا محمود رضوانی قمی
- عبدالنبی نوری
- میرزا مسیح طالقانی
- سیدمحمد تنکابنی
- محمدرضا نوری
- میرزا ابراهیم زنجانی
- محمدرضا علی رشتی
- شیخ عبدالکریم حائری یزدی
- محمدبن معصوم‌علی هیدجی زنجانی
- ابوالقاسم کبیر قمی
- محمدرضا مسجدشاهی
- میرزا هاشم اشکوری رشتی
آثار وتالیفات
الف) حاشیه‌ها: وی بر بیشتر کتاب‌های مطرح و مهم فلسفی و عرفانی، حاشیه نگاشته است. برخی از این حواشی عبارتند از:
- المنظومه
- الاسفار الاربعة
- الشوارق
- حاشیه بر شرح حکمة الاشراق [یادداشت ۱]
- حاشیه بر شرح الاشارات و التنبیهات
- المشاعر ملاصدرا
- العرشیه ملاصدرا
- گوهر مراد ملا عبدالرزاق لاهیجی
- اسرار الحکم ملا هادی سبزواری
- مفاتیح الغیب
- اسرار الایات ملا صدرا
- مقدمه فصوص الحکم قیصری
- شرح اصول کافی
- حاشیه بر القبسات میرداماد
- مصباح الانس ابن فناری
- حواشی بر شرح مطالع در منطق
ب) رسایل و مقالات: وی علاوه بر نگارش حواشی و تعلیقاتی بر کتاب‌های مهم فلسفی و عرفانی، بیست و یک مقاله در موضوعات مختلف دارد که همه آنها با تلاش شاگردش غلامحسین رضانژاد منتشر شده است. این مقالات عبارتند از:
- شرح دعای سحر
- رسالة فی الرجعة
- رساله معراج
- مقاله در حرکت جوهریه
- مقاله اسفار اربعه
- مقاله در اتحاد عاقل و معقول
- سخنی در معاد
- رسالة فی بیان قوّه مولّدة
- تخلیه و تجلیه و تحلیه
- حرکة جوهریه
- رساله در وحدت وجود
- رساله در حقیقت عقل
- رساله در شب قدر
- مقاله در وجود
- تفسیری بر دو آیه از سوره یونس
- مقاله در تشریح اجزاء حملیه و اجزاء حدّیه
- رساله در حدوث دهری
- حاشیه‌ای بر قضایای ضروریه ازلیه
- مقاله‌ای در اراده و مشیت
- مقاله‌ای در مسح رأس و وضوء
- مقاله در شرح زندگی ملاصدرا
ج) آثار در زمینه فقه استدلالی: وی در کنار تحقیقات فلسفی و عرفانی، تحقیقاتی نیز در زمینه فقه استدلالی داشته است. برخی از این آثار عبارتند از:
- کتاب صلوة
- کتاب حج
- کتاب نکاح
- کتاب مکاسب و بیع و تجارت
- کتاب خمس استدلالی
- توضیح المسایل (حواشی بر رساله عملیه آیت الله بروجردی)
- حاشیه بر عروه الوثقی سید محمد کاظم یزدی
- حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضی انصاری
د) تفسیر و آثار قرآنی:
- تفسیر شامل سوره‌هایی چون بقره، توحید، یاسین، جمعه، اعلی، حدید و زلزال.[۱۰]
- تفسیر حروف مقطعه قرآن[۱۱]
ه) آثار در زمینه ریاضیات و علم هیئت:
- تعلیقات بر تضاریس الارض شیخ بهایی
- تعلیقاتی بر المعطیات اُقلیدِس
- حواشی مختصر و مفیدی بر مقالات کتاب الاُکَر «لثاوذوسیوس»
- حواشی بر کتاب المناظر اقلیدس در کیفیت ابصار
- حواشی بر کتاب الکرة المتحرکة
- حواشی بر بسیاری از مباحث کتاب المساکن ثاوذوسیوس
- حواشی بر شرح چَغمینی
- حواشی بر سطوح دوایر و اقطاب و دوایر متداخله و متساویه و متقاطعه و مُماسّ در کره و مثلثات مندرج در آن
حکیم متاله صدرایی
سید ابوالحسن رفیعی مجدد مکتب فلسفی ملاصدرا شیرازی است. او در تهران و قم علاوه بر دروس فقه و اصول، دروس معقول چون شرح منظومه حکیم سبزواری و اشارات شیخ الرئیس ابو علی سینا تدریس می‌کرد.[۱۲] بر این باور بود که عرفان و قرآن و حدیث و حکمت از یکدیگر جدایی ندارند و اگر کتب حکمی و عرفانی به دست انسان زبان فهم بیفتد، آن را تفسیر انفسی قرآن مجید می‌بیند.[۱۳] او بر شیخ احمد احسائی که منتقد و مخالف سرسخت صدرالمتالهین بود، جواب‌های قاطعی دارد که بر حاشیه کتاب جوامع الکلم وی نگاشته است.[۱۴]
شاگردان
رفیعی قزوینی شاگردان زیادی داشته که سال‌ها با وی نشست و برخاست داشتند و ویژگی‌های زیادی برای او شمرده‌اند؛ از جمله: دقت علمى، داشتن اطلاعات گسترده درباره آثار حكما و متكلمان، تسلط بر ادبيات فارسى و عربى، برخوردارى از حافظه‌اى قوى، شيوايى در تدريس و تقرير مطالب علمى، توانايى علمى در علوم و فنون متعدد، صراحت در اظهارنظر و اهتمام به سير و سلوک و عرفان عملى.[۱۵]
برخی ازمهم‌ترین شاگردان وی عبارتند از:[۱۶]
- امام خمینی
- حسن حسن‌زاده آملی
- محی الدین انواری
- سید رضی شیرازی
- مصطفی امام‌جمعه‌ای
- محمد رضا مهدوی کنی
- عبدالحسین ابن‌الدین
- سید مهدی کشفی
- شعبان لنگرودی
- سید جلال‌الدین آشتیانی
- سید محمد یزدی
- سید مصطفی خوانساری
- محمد ابن‌الشیخ قمی
- سید مرتضی مبرقعی
- علاءالدین کرمانشاهی
- سید احمد قمی
- میرزا محمد ثقفی تهرانی
- میرزا حسین نوری
- سید محمد رضایی
- محمدرضا ربانی تربتی
- محمد حسین اویسی
- میرزا ابوالقاسم خرمشاهی
- مهدی باقری کنی
- غلامحسین دینانی
- محمد امامی کاشانی
- محمد تقی شریعتمداری
- نجم‌الدین اعتمادزاده
- نظام‌الدین قمشه‌ای
- سید حسین نصر
- سید محمدمهدی تقوی
- هادی سلمانی
- غلامرضا رضانژاد
- سید محسن رفیعی
- ذوالمجد طباطبایی
- احمد سیاح
- سید ابوترب ابوترابی قزوینی
فرزندان
سید ابوالحسن ۱۴ فرزند ذکور دارد. از بین آنها سید محسن رفیعی قزوینی از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه قم می‌باشد.[۱۷]
پانویس
- ↑ مستدرکات أعیان الشیعة، حسن، امین، ج۳، ص۸
- ↑ آیت الله سید ابوالحسن رفیعی، پایگاه تبیان.
- ↑ سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ج۱۴، ص۶۳۳.
- ↑ شهیدی، رفیعی قزوینی- سید ابوالحسن، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۲۰، ص۲۰۰.
- ↑ شهیدی، رفیعی قزوینی- سید ابوالحسن، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۲۰، ص۲۰۰.
- ↑ صدا و سیمای مرکز قزوین
- ↑ رفیعی قزوینی، مجموعه رسالات، چاپ احمد سیاح، ۱۳۷۶ش، ص ۲۰-۱۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ص۲۴۷.
- ↑ رفیعی قزوینی، مجموعه رسائل و مقالات فلسفی، ص۱۳.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ص۹۳۲.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ج۳، ص۹.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ج۳، ص۸
- ↑ حسن‌زاده آملی، در آسمان معرفت، ص۵۶.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ج۳، ص۸.
- ↑ آشتيانى، «زندگى نامه خودنوشت»، در جلال حكمت و عرفان: يادنامه استاد علامه سيدجلال الدين آشتيانى، ۱۳۹۲ش ب، ص ۱۷ـ۱۹؛ حسن زاده آملى، در آسمان معرفت: تذكره اوحدى از عالمان ربانى، ۱۳۷۵ش، ص ۲۷۹؛ شايگان، «ابوالحسن رفيعى قزوينى از آخرين حكيمان ايران سنتى»، آذر ـ اسفند ۱۳۸۶، ص۵۶۷.
- ↑ صدا و سیمای مرکز قزوین
- ↑ رفیعی قزوینی٬ مجموعه رسائل و مقالات فلسفی، ص۶۳
یادداشت
- ↑ حکمةالاشراق حکمةالاشراق نوشته شیخ شهاب الدین سهروردی است که قطب الدین شیرازی آن را شرح کرده است وحاشیه مرحوم قزوینی بر این شرح است. حسن زاده آملی، پیرامون حیات انسانی علامه رفیعی قزوینی، برگرفته از مقدمه کتاب مجموعه رسائل و مقالات فلسفی علامه آیة الله رفیعی قزوینی.
منابع
- آشتيانى، جلال الدین، «زندگى نامه خودنوشت»، در جلال حكمت و عرفان: يادنامه استاد علامه سيدجلال الدين آشتيانى، گردآورى محمدجواد صاحبى، قم، بوستان كتاب، ۱۳۹۲ش ب.
- آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی، پایگاه تبیان، تاریخ انتشار: ۱۳۸۸/۱۰/۲۰.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، طرح نو، تهران، ۱۳۷۹ش.
- امین، حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ ۱، ۱۴۰۸ق.
- حسن زاده آملى، حسن، در آسمان معرفت: تذكره اوحدى از عالمان ربانى، قم، ۱۳۷۵ش،
- رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن، مجموعه رسالات، تهران، چاپ احمد سیاح، ۱۳۷۶ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چ اول.
- شايگان، داریوش، «ابوالحسن رفيعى قزوينى از آخرين حكيمان ايران سنتى»، بخارا، شماره ۶۴، آذر ـ اسفند ۱۳۸۶.
- شهیدی، فاطمه، رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ ۴، ۱۳۸۷ش.
- نورمحمدی، مهدی، مشاهیر قزوین، سایه گستر، قزوین، ۱۳۸۱ش.