پاکستان

جمهوری اسلامی پاکستان

اطلاعات عمومی
دین رسمی	اسلام
جمعیت کل	۲۴۲٬۹۲۳٬۸۴۵ نفر (۲۰۲۲م)
مساحت	۷۹۶,۰۹۵ کیلومتر
حکومت	جمهوری پارلمانی فدرال
واحد پول	روپیه
پایتخت	اسلام‌آباد ۳۳°۴۱′۳۰″ شمالی ۷۳°۰۳′۰۰″ شرقی
شهرهای مهم	کراچی
ادیان(درصد)	اسلام (۹۶ درصد)، سایر (۴ درصد)
زبان رسمی	اردو، انگلیسی
اسلام
جمعیت مسلمانان	۱۸۸.۰۰۰.۰۰۰ نفر
اطلاعات شیعی
جمعیت	۴۶.۰۰۰.۰۰۰
درصد به جمعیت کشور	۱۹ درصد
درصد به جمعیت مسلمانان	۲۰ درصد
احزاب	تحریک جعفریه
فرق	امامیه، بهره، خوجه‌های اثناعشری
مراکز علمی	سازمان وفاق المدارس شیعه
مؤسسات اجتماعی	سازمان دانشجویان امامیه پاکستان، تنظیم المکاتب
مناطق شیعه‌نشین	بلوچستان، سند، پنجاب، بلتستان

پاکستان، کشوری است با نظام سیاسی جمهوری اسلامی و با جمعیت اکثریت مسلمان در جنوب آسیا که در سال ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷ میلادی، در پی استقلال طلبی مسلمانان و جدایی از کشور هند تشکیل شد. مردم این کشور از اقوام متعددی تشکیل شده‌اند.

شیعیان در کشور پاکستان، حدود ۲۰ درصد از کل جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. شیعیان در سراسر این سرزمین پراکنده‌اند و بسیاری از شهرها و روستاهای ایالات پاکستان دارای جمعیت شیعه است. با توجه به رویکرد غیر فرقه‌ای حکومت پاکستان، محدودیتی برای فعالیت شیعیان در سیاست وجود نداشته و بسیاری از سیاستمداران و سران نظامی این کشور از شیعیان بوده‌اند. علاوه بر این، فعالیت‌ سیاسی شیعیان در قالب سازمان‌های شیعی با هویت مذهبی نیز جریان داشته است. حوزه‌های علمیه و نهادهای آموزشی و دینی شیعی، آموزش شیعیان را بر عهده دارند. در دهه‌های اخیر خشونت‌های فرقه‌ای علیه شیعیان به کشتار و آزار آنان در پاکستان منجر شده است.

جغرافیای طبیعی و انسانی

مساحت پاکستان ۷۹۶,۰۹۵ کیلومتر مربع است و دارای ۶,۷۷۴ کیلومتر مرز از شمال و غرب با افغانستان، از جنوب غرب با ایران، از شمال شرقی با چین و از شرق و جنوب شرق با هند است و از جنوب به اقیانوس هند راه دارد.

جمعیت پاکستان بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۱-۲۰۱۲ میلادی در این کشور ۱۸۰/۷ میلیون تن بوده است و در سال ۲۰۲۲ میلادی، ۲۴۲٬۹۲۳٬۸۴۵ تن شده است و‌ از نظر جمعیت پنجمین کشور دنیا است. گروه‌های عمده قومی پاکستان عبارتند از پنجابی، سندی، پشتون،‌ بلوچی و مهاجر. زبان رسمی این کشور اردو است و انگلیسی کاربرد زیاد دارد. زبان‌های پنجابی، سندی، ساراکی، پشتو، بلوچی، هندکو و براهویی رایج‌ترین زبان‌های این کشوراند.

تاریخ سیاسی

نقشه سیاسی پاکستان

استقلال از هند

کشور پاکستان در سال ۱۹۴۷م./۱۳۲۷ش. با جدایی از هند موجودیت مستقلی یافت. استقلال پاکستان ریشه در مبارزات مسلمانان هند از دوران قیام سیداحمد خان در سال ۱۲۷۴ش/۱۸۵۷م داشت. مبارزات مسلمانان هند هنگامی گسترش بیشتری یافت که ملی‌گرایی هندی در اواخر سده هجدهم و اوایل سده نوزدهم میلادی با حمایت بریتانیا که مسلمانان را عامل اصلی شورش‌های آزادی‌خواهانه هندیان می‌دانست، شدت بیشتر یافت. در سال ۱۲۸۵ش/۱۹۰۶م حزب «مسلم لیگ سراسر هند» برای پی‌گیری خواسته‌های مسلمانان تشکیل شد و با برآورده نشدن این خواسته‌ها طرح استقلال مسلمانان از سوی این حزب مطرح شد. استقلال‌خواهی مسلمانان با ریاست محمد علی جناح بر مسلم لیگ وارد مرحله تازه‌ای شد، مرحله‌ای که به استقلال این کشور در سال ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷م انجامید. در این زمان پاکستان به صورت یکی از اعضای جامعه مشترک المنافع بریتانیا باقی ماند. در پی جدایی پاکستان و درگیری‌های شدید هندو‌ها و مسلمانان، حدود هشت میلیون مسلمان از هند به پاکستان مهاجرت کردند.

نخستین قانون اساسی این کشور در ۱۳۳۵ش/۱۹۵۶م نگاشته شد. بعد از این تاریخ نیز قانون اساسی این کشور چند بار دستخوش تغییر شد. با تصویب قانون اساسی پاکستان، ریاست عالیه انگلستان بر دولت لغو و نظام مستقل جمهوری تصویب شد.

اختلافات مرزی

در سال ۱۹۷۱م./۱۳۵۰ش. در پی اختلافاتی ایالت بنگال با عنوان بنگلادش از پاکستان جدا شد. کشمیر نیز به منطقه‌ مورد اختلاف هند و پاکستان تبدیل شد. از آن پس کشمیر میان هند و پاکستان تقسیم شد. در حالی‌که سرزمین کشمیر ۲۲۲ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد بیشتر از دو سوم مساحت آن با نام ایالت جمو و کشمیر، تحت سلطه هندوستان قرار گرفت و یک سوم آن بنام کشمیر آزاد با مساحت ۸۳۷۱۶ کیلو متر مربع تحت سلطه و حاکمیت پاکستان در آمد.

خط مرزی موسوم به خط دیورند که مرز پاکستان با افغانستان به طول ۱۶۰۰ مایل (۲۶۰۰ کیلومتر) را تشکیل می‌دهد و در ۱۸۹۳م از سوی حکومت بریتانیایی هند و امیر عبدالرحمن حاکم وقت افغانستان تعیین شده بود. پس از استقلال هند و تجزیه آن به دو کشور در ۱۹۴۷م دولت افغانستان این خط مرزی را ملغی اعلام کرده و از آن زمان تا کنون همواره محل اختلاف دو کشور بوده است.

نظام سیاسی و احزاب

پاکستان دارای نظام جمهوری فدرالی است که متشکل از چهار ایالت بلوچستان، خیبرپختون‌خواه، سند و پنجاب، منطقه مرکزی اسلام‌آباد و دو منطقه جامو و کشمیر و گیلگت-بلتستان است. هر ایالت دارای مجلس ایالتی است که اعضای آن از سوی مردم انتخاب می‌شوند. پس از برگزاری انتخابات، حزب برنده مجلس کابینه ایالتی را تشکیل می‌دهند. قوه قانونگذاری پاکستان متشکل از دو مجلس سنا و ملی است که اعضای مجلس ملی را مردم با انتخابات برای پنج سال تعیین می‌کنند.

طبق آخرین قانون اساسی پاکستان، رئیس جمهور بر اساس آراء مستقیم مردم انتخاب نمی‌شود. نمایندگان مجلس ایالتی در چهار ایالت پنجاب، خیبر پختون‌خواه، بلوچستان و سند همراه با نمایندگان مجالس شورای ملی و سنا در اجلاس مشترک رئیس جمهور را برای یک دوره پنج ساله انتخاب می‌کنند. رئیس جمهور نخست وزیر را از میان اعضای مجلس ملی انتخاب می‌کند. نخست وزیر به عنوان رئیس قوای اجرایی در دولت صلاحیت و اختیاراتی به مراتب بیشتر از رئیس جمهور دارد.

از زمان استقلال پاکستان تاکنون، سیاست و حکومت توسط احزاب سیاسی و ارتش رهبری شده است. از اواخر دهه ۱۹۵۰م به این طرف نقش احزاب سیاسی در مقایسه با نقش ارتش کمرنگ بوده است. ارتش پاکستان تا کنون سه بار در سال‌های ۱۹۵۸، ۱۹۷۷ و ۱۹۹۹م از طریق کودتا حکومت مُلکی را ساقط و قدرت را در دست گرفته است. سیاست‌خارجی و امنیتی پاکستان همواره تحت تأثیر اراده ارتش بوده است.

مهم‌ترین احزاب سیاسی

قدیمی ترین حزب سیاسی در پاکستان حزب مسلم لیگ است که در سال ۱۹۱۶م. در زمان حضور و سلطه استعمار بریتانیا بوجود آمد و در مبارزات استقلال طلبی به رهبری محمدعلی جناح نقش عمده‌ای داشت.

دومین حزب مهم در پاکستان حزب مردم است که ذوالفقار علی بوتو آن را در سال ۱۹۶۷م. تأسیس کرد. رهبری حزب مذکور پس از اعدام بنیانگذار آن توسط ژنرال ضیاءالحق به دخترش بی نظیر بوتو رسید. پس از کشته شدن بی‌نظیر بوتو رهبری حزب مردم پاکستان به عهده آصف‌علی زرداری شوهر خانم بوتو قرار گرفت.

سومین حزب مطرح تحریک انصاف پاکستان (PTI) است که در ۱۹۹۶م توسط عمران خان ستاره سابق کریکت پاکستان تأسیس و در انتخابات عمومی ۲۰۱۸م پیروز گردید. عمران خان رییس حزب از ۱۸ آگوست ۲۰۱۸م تا ۱۰ آوریل ۲۰۲۲م به عنوان نخست وزیر قدرت را در دست داشت.

پس از احزاب فوق الذکر، احزاب اسلامی و مذهبی در پاکستان از گروه‌های مهم سیاسی شمرده می شوند که دو حزب جماعت اسلامی و جمعیت العلمای اسلامی شهرت بیشتری دارند. جماعت اسلامی پاکستان در۱۹۴۱م توسط ابوالاعلی مودودی تأسیس شد. مودودی از تئوری پردازان نهضت اسلامی در شبه قاره هند بود که افکار وی در ایجاد حکومت و نظام اسلامی باافکار و دیدگاه‌های اخوان‌المسلمین مصر شباهت داشت.

جمعیت العلمای اسلام نخست درسال ۱۹۴۵م. توسط مولانا شبیراحمد عثمانی به منظور حمایت از تشکیل کشور مستقل برای مسلمانان شبه قاره هند تأسیس شد. این گروه دارای تفکرات دیوبندی است که از زمان تشکیل خود تا کنون دچار انشعاب گردیده و از آن، احزاب کوچک دیگر مثل سپاه صحابه با رهبری‌های جداگانه بوجود آمدند.

ادیان در پاکستان

ادیان در پاکستان
دین			نسبت
اسلام			۹۶٪
دیگر ادیان			۴٪

اهمیت دین اسلام در ساختار حکومتی این کشور نیز بازتاب یافته و نظام سیاسی آن در قانون اساسی که به سال ۱۹۷۳ میلادی به تصویب رسید، جمهوری اسلامی معرفی شده و برای تطبیق قوانین موضوعه با شریعت اسلامی، شورایی با نام «شورای عقاید و احکام اسلامی» تشکیل شد. با این حال بیشتر اقلیت‌های دینی در این کشور در مجلس شورای ملی پاکستان نماینده دارند و می‌توانند آزادانه آیین‌های دینی خود را اجرا کنند. ۹۶٪ از جمعیت پاکستان مسلمان هستند (۷۷٪ سنی و ۱۹٪ شیعه). به علاوه ۱٫۸۵٪ هندو، ۱٫۶٪ مسیحی و ۰٫۰۴٪ سیک نیز در کشور می‌زیند. اقلیتهای دیگری مانند پارسی (که بازماندگان زرتشتیان هستند)،احمدی و بودایی و قادیانی در پاکستان وجود دارند.

مذهب بیشتر مسلمانان این کشور سنی و پیرو مذهب حنفی‌اند و از نظر فکری به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• بریلویه: بزرگترین فرقه سنی مذهب در این کشور بریلوی‌ها هستند.این فرقه منسوب به «امام احمد رضاخان بریلوی» (۱۹۳۱-۱۸۷۶) است. بریلویه خود را در فقه حنفی و در مذهب کلامی پیرو ماتریدی دانسته‌اند. بریلویان در عین حال به تصوف نزدیک‌اند.
• فرقه دیوبندی:‌ این فرقه نام خود را از روستای دیوبند واقع در هند گرفته که بزرگان این فرقه در مدرسه معروف آن “دار العلوم دیوبند» تحصیل کرده‌اند. روحانیان مدرسه دارالعلوم دیوبند، در اعتقادات ماتریدی مذهب و در فقه حنفی مذهب اند. در این فرقه، اگرچه بیشتر گروه‌های صوفی و طرق آنها را احترام می‌کنند، ولی به طریقه چشتیه عمل می‌کنند. این گروه در زمره سلفیه به شمار می‌آیند.
• اهل حدیث: فرقه دیگری که شباهت‌های فراوان با دیوبندی‌ها دارند، اهل حدیث‌اند که گرایش به وهابیت دارند و مانند آنان تفسیری سخت‌گیرانه از توحید ارائه می‌دهند. اهل حدیث تنها قران و حدیث را منبع اعتقادات مسلمانان می‌دانند.

سابقه تشیع در جغرافیای تاریخی پاکستان

حوزه تمدنی رودخانه سند که بخش عمده ای از آن بر پاکستان امروزین منطبق است، در سده های بعد از ورود اسلام، سکونتگاه برخی گروه های شیعی بوده است.

• زیدیه: در دوره خلافت اموی و عباسی سند و مناطق دیگر شبه قاره هند شاهد حضور گروه‌های مخالف خلافت از جمله شیعیان بود. از جمله درباره حضور برخی از گروه های شیعه زیدی در سند، گزارش هایی در منابع تاریخی نقل شده است. یکی از همسران امام علی(ع) کنیزی سندی بود که محمد بن حنفیه فرزند اوست. برخی از منابع این موضوع را یکی از دلایل گسترش زیدیه در سند دانسته اند. عبدالله اشتر فرزند محمد نفس زکیه در زمان منصور عباسی به سند آمد تا مقدمات قیام علیه عباسیان را در این شهر فراهم آورد. حاکم این منطقه در آن زمان، عمرو بن حفص بود که از عبدالله اشتر حمایت کرد و عبدالله را در قلمرو یک راجه هندی پناه داد. عبدالله اشتر در ۱۵۱ق به دست سپاهیانی که از سوی منصور عباسی ارسال شده بودند، کشته شد.

پراکندگی ادیان و مذاهب در پاکستان      سنی (77٪)     شیعه (19٪)     هندو (1/85٪)     مسیحی (1/6٪)     سیک (0/04٪)     دیگر (۳٫۸۲٪)

• اسماعیلیه: اسماعیلیان و خلفای فاطمی نیز به تبلیغ آیین خود در نقاط دور از دسترس خلفای عباسی مانند سند اهمیت زیاد می‌دادند. از سوی دیگر منابع اقتصادی این منطقه از عوامل توجه اسماعیلیان به سند بود. از نخستین داعیان اسماعیلی که به تبلیغ آیین اسماعیلی در سند توجه کرد، ابوالقاسم بن حوشب، معروف به منصور الیمن بود که برادر زاده خود هیثم را به سند فرستاد.

مولتان از جمله شهرهایی بود که شاهد حضور عقاید اسماعیلیه بود. منابع اسماعیلی از فعالیت یکی از داعیان فاطمی در این شهر در سال های ۳۳۰ تا ۳۴۸ق خبر داده، که توانست حاکم مولتان را به عقیده اسماعیلی درآورد. العزیز خلیفه فاطمی مصر، در سال ۳۷۳ق در مخالفت باعقاید تبلیغ شده از سوی این داعی که معتقد به توفق امامت بعد از محمد بن اسماعیل بود، سپاهیانی به این شهر فرستاد و مولتان به تصرف فردی به نام جلم بن شیبان در آمد که برای خلیفه فاطمی خطبه می‌خواند و سکه می‌زد. حاکمان اسماعیلی مولتان به دست محمود غزنوی شکست خوردند و با اینکه در زمان محمود نشانه‌های تشیع در از این منطقه رخت بربست، عقاید اسماعیلی در قالب جذب در گرایش‌های صوفیانه به حیات خود ادامه داد.

حکومت دیگری در شهر منصوره(واقع در ایالت سند) وجود داشت که بر اساس گزارش‌های تاریخی در سال ۴۱۶ق شهری شیعی بوده، و با اینکه در زمان محمود تصرف شد، در زمان مسعود غزنوی بار دیگر شاهد قدرت یافتن اسماعیلیه بود.

• امامیه: از جمله مناطقی که سابقه تاریخی فراوان در تشیع دارد، کشمیر است. سابقه ورود تشیع به کشمیر را معمولا به مهاجرت میر سید علی همدانی همراه با تعداد زیاد از سادات ایرانی به این منطقه در سال ۷۷۴ق. باز می گردانند. با ورود میر سید علی، اسلام در سرزمین کشمیر منتشر شد؛ به دلیل نقش تاریخی او در گسترش اسلام در این منطقه مردم پاکستان او را شاه همدان می خوانند. با اینکه برخی درباره تشیع وی تردید کرده اند، بیشتر محققان وی را از شیعیان برشمرده و کتاب های باقی مانده از وی را شاهدی بر تشیع وی دانسته‌اند. برخی بعد از وی، سید شمس‌الدین عراقی از سادات موسوی را از جمله مروجان تشیع در کشمیر دانسته‌اند. در بخشی از سال های سده دهم قمری، حکومت چک‌ها (۹۶۲-۹۹۴ق.) که شیعه بودند بر این منطقه سلطه داشتند و در زمان حکومت آنان تشیع در کشمیر از رونق زیاد برخوردار بود.

• تصوف و گرایش‌های شیعی: از مهم‌ترین بستر‌های رشد عقاید و گرایش‌های شیعی در پاکستان، تصوف بوده است. با اینکه بیشتر فرق صوفیه در این منطقه مذهب اهل سنت داشتند، علاقه به امام علی(ع) و خاندان اهل‌بیت(ع) بخشی جدایی ناپذیر از اندیشه و تعالیم آنان بود.

شیعیان پاکستان

آمار دقیق جمعیت شیعیان در پاکستان مشخص نیست؛ مهم‌ترین دلیل این موضوع نادیده‌گرفتن مذهب در سرشماری‌های پاکستان است که خود ناشی از سیاست دولت پاکستان در عدم توجه به تفاوت فرقه‌ای با هدف حفظ وحدت دینی است. آنچه به عنوان آمار شیعیان این کشور در منابع مختلف ذکر شده بیشتر بر پایه تخمین و گمانه‌زنی است. منابع مختلف، نسبت شیعیان پاکستان به کل جمعیت این کشور را متفاوت و تا ۲۵ درصد ذکر کرده‌اند؛ آنچه از میان آمارهای مختلف صحیح‌تر به دست می‌آید رقم تقریبی ۲۰ درصد است.

مذاهب و گرایش‌های فکری

مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین گروه شیعیان پاکستان فرقه اثناعشری‌ و پیروان فقه جعفری‌اند که یکی از مذاهب رسمی در پاکستان شناخته می‌شود. دیگر فرق شیعه که در پاکستان پیروانی دارند از این قرارند:

• بُهره که اسماعیلیه مستعلیه هستند. بهره‌ها بیشتر در شهر کراچی و حیدرآباد زندگی می‌کنند.
• خوجه‌های اثناعشری، پس از جدایی پاکستان و هند در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷م، شماری از خوجه‌های اثناعشری به همراه دیگر مسلمانان، هند را به مقصد پاکستان ترک کردند. آنان از همان آغاز در کراچی سپس حیدرآباد ساکن شدند و بعدها در شهرهای دیگر این کشور نیز اقامت گزیدند. جمعیت خوجه‌های اثناعشری پاکستان حدود ۴۲،۰۰۰ تن است که بیشتر آنان در کراچی زندگی می‌کنند. این گروه سازمانی به نام«جماعت خوجه پیرهای اثنا عشری کراچی» دارند.

• آغاخانی این گروه نیز از اسماعیلیان نزاری هستند که منسوب به آغا خان اول(۱۸۰۰-۱۸۸۱م.) هستند. آغاخانیه پاکستان بیشتر در کراچی، حیدرآباد، ملتان، گلگت و هنزه ساکن‌اند. اکثریت جمعیت شهرستان غذر و هنزه را آغا خانیها تشکیل می دهند و در برخی از مناطق ایالت گلگت و بلتستان آغا خانیها حضور دارند.
• نوربخشیه منسوب به محمد نوربخش از علمای شیعیه صوفی مسلک زمان خود بود که در بلتستان رهبری شیعیان را بر عهده داشت.نوربخشيه روش و طريقت منسوب به سيد محمد نوربخش است و فرقه‌اي است كه مريد و پيروي افكار و تعليمات فقهي و كلامي و عرفاني سيد محمد نوربخش است. این فرقه در حال حاضر به سه شاخه تقسيم شده است:

۱. نوربخشيه اماميه. ۲. نوربخشييه صوفيه. ۳. نوربخشيه صوفيه همدانيه.

• ذکری که به وسیله سید محمد جونپوری (۸۴۷-۹۱۰ق.) که ادعای مهدویت می‌کرد، بنیان گذارده شد. ذکری‌های پاکستان در ایالت بلوچستان در نواحی کیچ مکران، لسبیله، گوادر، تربت و پنج گور زندگی می‌کنند.

در میان شیعیان امامیه پاکستان دو گرایش کلامی و اعتقادی عمده حضور بیشتری دارند:

• گرایش موسوم به «شیخیه» یا «موالیه» که منسوب به شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی است.
• گرایش موسوم به «شیعیت خاص» یا «موحدین» که در مقابل گرایش‌های شیخیه قرار گرفته و به نوعی نماینده مکتب اصولیان شیعه هستند و اصلا‌ح‌گران شیعی به شمار می‌آیند و مورد حمایت حوزویان و دانشگاهیان قرار دارند.

پراکندگی شیعیان

ویژگی جغرافیای تشیع در پاکستان، پراکندگی مناطق شیعه‌نشین در شهرها و روستاهای سراسر پاکستان و عدم تمرکز شیعیان در یک یا چند نقطه از این سرزمین است به طوری که در همه ایالات پاکستان جمعیت‌های کوچک و بزرگ شیعه زندگی می‌کنند؛

مهم‌ترین مناطق شیعه نشین پاکستان

مهم‌ترین مناطقی که جمعیت بیشتری از شیعیان را در خود جای داده چنین‌اند:‌

کشمیر‌آزاد

مولتان

حيدرآباد

کویته

کراچی

لاهور

اسلام‌آباد

سکردو

پیشاور

گلگت

بلتستان

جعفرآباد

راولپندی

پاراچنار

ایالت	شهر یا شهرستان
بلوچستان	کویته ‌ جعفرآباد
سند	کراچی حیدرآباد
پنجاب	لاهور مولتان راولپندی کچئی لَیه
خیبر پختونخواه	کوهات هنگو دیره اسماعیل خان پاراچنار
گلگت بلتستان	بلتستان گلگت نگر
کشمیر	مظفرآباد

شیعیان در عرصه سیاست

به دلیل سیاست غیرفرقه‌ای در بیشتر دولت‌های پاکستان که از دخالت امور مذهبی در سیاست پرهیز دارند، امکان فعالیت سیاسی و شهروندی برای پیروان فرق مختلف فراهم است. از جمله سیاستمداران سرشناس شیعی که در استقلال این کشور نقش مهمی داشتند می‌توان به محمد علی جناح و ژنرال یحیی خان، رئیس جمهور سال‌های ۱۹۶۸-۱۹۷۱م. و ذوالفقار علی بوتو رئیس حزب مردم و نخست وزیر این کشور در سال‌های ۱۹۷۳- ۱۹۷۷م. اشاره کرد.

ذوالفقار علی بوتو؛ نخست‌وزیر شیعه پاکستان در سال‌های ۱۹۷۳- ۱۹۷۷م.

احزاب و گروه‌های سیاسی

از نخستین نمونه‌های گروه‌های سیاسی شیعه می‌توان به «کنفرانس سراسری شیعیان هند» اشاره کرد که در سال ۱۹۰۷/ ۱۲۸۶ش. و پیش از استقلال پاکستان فعالیت خود را آغاز کرد. «اداره تحفظ حقوق شیعه»، «شیعه مطالبات کمیتی» (کمیته مطالبات شیعیان) و «حزب سیاسی شیعه» از جمله سازمان‌های شیعی است که در مقاطع مختلف فعالیت داشته‌اند.

مفتی جعفر حسین، اولین رهبر نهضت اجرای فقه جعفری

• تحریک جعفریه: این سازمان که مهم‌ترین گروه سیاسی شیعه پاکستان بوده و فعالیت تاثیرگزاری در تاریخ پاکستان داشته در تاریخ ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹م با نام تحریک نفاذ فقه جعفریه (نهضت اجرای فقه جعفری) آغاز به کار کرد و بعدها نام تحریک جعفریه پاکستان یافت. این حزب سیاسی در واکنش به سیاست مذهبی ژنرال ضیاء‌الحق رئیس‌ جمهور این کشور (۱۳۵۶-۱۳۶۷ش)/(۱۹۷۷-۱۹۸۷م) ایجاد شد که شعار حاکم کردن فقه حنفیه را مطرح کرد.

علامه عارف حسین حسینی دومین رهبر نهضت جعفری پاکستان

در این دوران طرحی با نام نظام مصطفی برای اجرای جدی‌تری احکام اجرایی در پاکستان طرح و اجرا شد که برخی از برنامه‌های آن مانند اخذ زکات اجباری، یک شکل کردن نظام آموزش دینی و دولتی کردن اوقاف شیعه مورد مخالفت شیعیان قرار گرفت. در سال ۱۹۷۹م همایش بزرگی از شیعیان پاکستان در شهر بکر تشکیل شد و علامه مفتی جعفر حسین ریاست و رهبری شیعیان پاکستان را برعهده گرفت. پس از درگذشت مفتی جعفر حسین در سال ۱۳۶۲ش/۱۹۸۳م. علامه عارف حسین حسینی به رهبری نهضت رسید. در دوره رهبری وی فعالیت سیاسی این نهضت گسترش یافت و تبدیل به یک حزب سیاسی شد. عارف حسین حسینی در سال ۱۳۶۷ش/۱۹۸۸م به شهادت رسید و بعد از وی سید ساجد علی نقوی (عضو مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام) جایگزین وی شد.

سید ساجد علی نقوی در سال ۱۹۴۰م، در ملهو والی، بخش پندی گهیپ، از توابع اتک متولد شد. تحصیلات دینی را درمولتان، در مدرسه مخزن العلوم الجعفریه، شروع کرد و دروس نظامیه را نیز به پایان رسانید. از استادان وی، مولانا سید گلاب شاه، مولانا محمد حسین، مدرس اعلای مدرسه جامعۀ المعصومین فیصل آّباد، قابل ذکر هستند. در تا سال ۱۹۷۰م در همین مدرسه به تدریس علوم اهل بیت مشغول بود. در سال ۱۹۷۰م برای ادامه تحصیلات بیشتر، به نجف اشرف عزیمت کرد و تا ۱۹۷۵م به تحصیل علم پرداخت. استادان او از این قرار بوده اند. 1-حجۀ الاسلام حضرت مدرس افغانی 2-آیه الله شیخ جواد تبریزی 3-آیۀ الله سید محمد باقر الصدر 4- آیۀ الله ابو القاسم خوئی 5- مجاهد اکبر حضرت آیۀ الله روح الله خمینی(رح). هنگامی که حزب بعث عراق علمای شیعه را از عراق خارج کرد، وی در سال ۱۹۷۵م به قم آمد و در درس خارج آیۀ الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی شرکت کرد و پس از اتمام تحصیلاتش، در قم و نجف به کار تدریس مشغول شد. در سال ۱۹۷۸م به روالپندی بازگشت. او مؤسسۀ» هیأت علمای امامیه« را بینان نهاد و همین هیأت، در سال ۱۹۸۰م در اسلام آباد گردهمایی شیعه را تشکیل داد و بدین وسیله بینش و احساس سیاسی شیعیان را بالا برد. سید ساجد علی علاوه بر فعالیت در عرصه سیاست و اجتماع، در زمینه پژوهش و تحقیق فعال می باشد بخاطر همین کتاب » لمحۀ فقیه عن دستور الجهموریه الاسلامیه«  شهید باقر صدر را ترجمه کرد که از طرف دفتر تبلیغات اسلام آباد، به چاپ رسید. در حال حاضر ایشان رئیس حزب تحریک جعفریه پاکستان و نمائنده ولی و رهبر شیعیان پاکستان هستند.

نهضت اجرای فقه جعفری در آغاز برای معاف شدن شیعیان از پرداخت زکات، حفظ امنیت مراسم عزاداری، مستثنا شدن راهپیمایی عزاداری از نیاز به دریافت مجوز رسمی، آموزش تعلیمات دینی شیعی برای دانش‌اموزان و دانشجویان شیعه و مراعات فقه شیعه در قوانین حکومتی برای شیعیان، مبارزه می‌کرد و توانست با برگزاری تجمع‌های بزرگ و فشار به دولت به این خواسته‌ها دست یابد.

در پی سختگیری بر گروه‌های مذهبی در پاکستان در سال ۲۰۰۲ میلادی این گروه غیرقانونی اعلام شد ولی تحت عنوان جدید تحریک اسلامی به کار خود ادامه داد اما بار دیگر در سال ۲۰۰۳ منحل شد و سپس با نام شیعه علما کونسل کار خودش را ادامه داد.

• مجلس وحدت مسلمین: یکی دیگر از سازمان‌های مهم پاکستان مجلس وحدت مسلمین است که در سال ۲۰۰۹م آغاز به کار کرد. و در عرصه سیاست پاکستان گام نهاد. و یکی از احزاب موثر پاکستان تلقی می‌شود.

خانواده‌های سیاسی شیعه

با توجه به ساختار سیاسی پاکستان که مبتنی بر نظام «جاگیرداری» و سرداری است برخی از خانواده‌های سیاسی به طور سنتی قدرت سیاسی را در دست داشته‌اند که در میان آنان خانواده سرشناس شیعه نیز وجود دارند. بدین‌ترتیب حضور خانواده‌های سیاسی شیعه مذهب یکی از زمینه‌های مهم مشارکت سیاسی شیعیان در پاکستان است.

فهرست برخی از این خانواده‌ها که اعضای آنان، مناصبی در سطوح بالای سیاسی داشته‌اند،‌ به شرح زیر است:

• سادات شاه جیونه
• سادات قتال پور خانیوال
• خانواده تالپور
• خانواده قزلباش لاهور
• سادات گردیزی ملتان
• خانواده سردار یزدان خان کویته

درگیری‌های فرقه‌ای و کشتار شیعیان

کشتار شیعیان از سوی گروه‌های افراطی از مهم‌ترین تهدیدات متوجه جامعه شیعی پاکستان است. افراطیون مذهبی اهل سنت از سال ۱۹۸۵م به این سوی، به صورت سازمان‌یافته و فعال، مبارزه با شیعیان را آغاز کرده‌اند که بزرگ‌ترین تهدید، خطر و تهدید تروریسم فرقه‌ای توسط «سپاه صحابه» و «لشکر جنگوی» هدایت می‌گردد. در دهه‌های اخیر افزون بر ترور شخصیت‌های شیعه، حملات فراوان به مراکز مذهبی و تجمعات شیعیان و نیز مناطق شیعه‌نشین در پاکستان صورت گرفته است.

زمینه‌های رشد گروه‌های خشونت طلب

به گفته برخی از تحلیلگران آتش جنگ فرقه‌ای مذهبی در پاکستان پس از خروج شوروی از افغانستان شعله‌ور شد، زیرا سیاست‌های دولت پاکستان در زمان ضیاء‌الحق برای اسلامی کردن ارتش، و نیز تربیت و رشد نیروهای تندرو به منظور جهاد با ارتش سرخ در شوروی، شکل‌گیری و سازمان یافتن نیروهای سنی تندرو را در جامعه پاکستان در پی داشت. پس از خروج نیروهای شوروی و نیز سقوط حکومت طالبان در افغانستان، این نیروها با سرخوردگی به داخل جامعه پاکستان بازگشتند، در حالی که مسئولان دولتی را نیز به نوعی در جریانات افغانستان، گناه‌کار تلقی می‌کردند.

گسترش فرقه دیوبندی و رواج تبلیغات وهابیت در پاکستان نیز به ایجاد گروه‌های تندرو مذهبی (تحت عنوان گروه‌های جهانی) یاری رسانده است. هواداران دیوبندی از نظر سیاسی در گروه جمعیت علمای اسلام متشکل شده‌اند. جمعیت علمای اسلام به رهبری مؤسس جدید خود، بشیر احمد عثمانی به حزب سیاسی مذهبی دیوبندی‌ها تبدیل شد. این حزب، امروز به دو گروه اکثریت و اقلیت تقسیم شده است. رهبری جناح اکثریت را فضل الرحمان و رهبری جناح اقلیت را سمیع الحق به عهده دارد. این دو رهبر، هر دو متعلق به گروه قومی پشتون هستند و از لحاظ فکری خود را طرفدار سرسخت قرآن و سنت و سیره خلفا و صحابه می‌دانند و معتقد به نظریات علمای سلف و مخالف با اجتهاد و تجدد هستند.

از طرف دیگر پس از استقلال پاکستان، چند عامل مهم در ترویج اندیشه وهابی در پاکستان مؤثر افتاد، که مهم‌ترین آنها روابط گسترده با عربستان بود. احزاب و گروه‌های زیاد در پاکستان وجود دارند که طرفدار وهابیت هستند و عربستان سعودی نیز کمک‌های مالی بسیار به این احزاب می‌کند. حزب جماعت اسلامی، جمعیت اهل حدیث، جمعیت علمای اسلام، حرکت المجاهدین کشمیر، حزب جماعت اسلامی کشمیر و سپاه صحابه از جمله این گروه‌ها هستند.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

شیخ بشیر نجفی، از مراجع تقلید و عالمانِ پاکستانی ساکن در نجف.

نهادهای علمی و فرهنگی شیعی را به طور کلی می‌توان به حوزه‌های علمیه و نهادهای آموزشی و فرهنگی شیعی تقسیم کرد.

حوزه‌های علمیه: پیش از اینکه پاکستان کشوری مستقل شود، لکنو مرکز اصلی آموزش علوم دینی شیعیان بود که بعد از استقلال پاکستان در کشور هند قرار گرفت و ارتباط شیعیان پاکستان با این مرکز قطع شد. بعد از آن، حوزه علمیه این کشور تحت نفوذ حوزه علمیه نجف درآمد. بعد از مدتی علمای پاکستانی شروع به تاسیس مدارس دینی در این کشور کردند. روند ساخت این مدارس از نیمه دهه هفتاد میلادی رشد چشم‌گیری یافت. بعد از انقلاب اسلامی ایران، حوزه علمیه پاکستان ارتباط زیاد با حوزه علمیه قم یافت. در این دوران پاکستانی‌های فراوان برای علم آموزی به ایران مسافرت کردند و برنامه‌ها و شیوه‌های علمی در مدارس پاکستان از حوزه علمیه ایران الگو برداری می‌شود.

برخی از علمای مشهور پاکستانی که از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه نجف بوده‌اند:‌

• سید صفدر نقوی (متولد ۱۹۳۳م.) مدیر مدرسه جامعه المنتظر
• ضامن حسین حائری (۱۹۸۱-۱۹۶۴م.)
• غلام حسین (متولد ۱۹۳۹م.)
• سید ریاض حسین نقوی(متولد ۱۹۴۱م.)
• سید زوار حسین همدانی؛ سید احمد موسوی(متولد ۱۹۵۱م.)
• صادق علی نقوی (م۱۹۳۲م.)
• میرزا صفدر حسین مشهدی (م۱۹۱۰-۱۹۸۰م.)
• مفتی جعفر حسین (۱۹۱۴م.)
• حافظ بشیر حسین نجفی (متولد ۱۹۴۷م.) که از مراجع تقلید شیعیان و ساکن نجف است.

سازمانی که نقش نظارت و ساماندهی حوزه‌های علمیه پاکستان را بر عهده داشته سازمان وفاق المدارس شیعه نام دارد که در سال ۱۹۷۹ میلادی در پی نشست‌ها و همایش‌هایی که مسئولان و مدرسان مدارس شیعی داشتند رسما تاسیس شد.

مهم‌ترین مدارس علمیه در پاکستان (برگرفته از کتاب اطلس شیعه)

عنوان	تعداد مدارس دینی برادران	تعداد مدارس دینی خواهران	معروف‌‌ترین مدارس
حوزه علمیه پنجاب	۲۱۸	۵۵	جامعةالمنتظر؛ مخزن العلوم الجعفریه
حوزه علمیه سند	۷۷	۱۱	جامعه علمیه (کراچی)؛ امام حسین فاوندیشن
حوزه علمیه سرحد	۱۰	۲	جامعه شهید عارف حسینی؛ جامعه جعفریه (پاراچنار)
حوزه علمیه بلوچستان	۸	۲	جامعه امام صادق (کویته)؛ دارالعلم جعفری
حوزه علمیه قبائلی	۳	۱	مدرسه علمیه جعفریه پاراچنار
حوزه علمیه کشمیر آزاد	۳	۳	مدرسه جامعه نقویه
حوزه علمیه اسلام‌آباد	۱۰	۱	جامعه اهل بیت؛ جامعة الکوثر

دیگر نهادهای دینی شیعه: در کنار مدارس آموزش دینی مراکز آموزش قرآن و احکام با عنوان دینیات سنترز نیز به آموزش دینی به جوانان می پردازند. این مراکز شکل غیر دولتی دارند و مخارج خود را از محل کمک‌های خیریه تامین می‌کنند. از جمله این مراکز که امروزه فعالند می توان به «تنظیم المکاتب» که در سراسر پاکستان ۱۲۰۰ واحد دارد، «محمدیه ترست» با ۱۲۵ واحد، «سازمان دانشجویان اصغریه» و مدرسه‌های «مولانا غلام‌رضا سریوال» که در حیدر آباد و روستاهای اطراف آن فعالیت می‌کنند، اشاره کرد.

سازمان دانشجویان امامیه پاکستان از دیگر نهادهای شیعی است که با هدف بالا بردن سطح تعالیم شیعی نزد دانشجویان به آموزش مفاهیم شیعی و برگزاری همایش‌ها و اجرای برنامه‌های مذهبی می‌پردازد.

آیین‌های مذهبی

تابوت‌گردانی در محرم

از جمله جشن‌های شیعیان می‌توان به اعیاد غدیر، ولادت ائمه(ع) و عید شجاع که در نهم ربیع الاول به مناسبت مرگ عمر سعد همراه با تفریح برگزار می‌شود، عید شب برات در پانزده شعبان، جشن سالروز واقعه مباهله اشاره کرد.

مراسم عزاداری شیعیان نیز در سالگرد شهادت امامان(ع) و نیز سالروز انهدام قبور ائمه در بقیع برگزار می‌شود، اما گسترده‌ترین آیین عزاداری شیعیان عزاداری ایام محرم و عزاداری امام حسین(ع) است.

از دیگر آیین‌های خاص شیعه می‌توان به برگزاری دعاهای شیعه مثل دعای کمیل و حدیث کساء، اعتکاف و نیز آیین‌های نذری از قبیل موارد زیر اشاره کرد:

• کوندا که به معنای شیرینی نذری است که در ۲۲ رجب به نام امام جعفر صادق(ع) تهیه می‌شودو با تشریفات خاصی صرف می‌شود.
• نذر بی بی پاکدامنان که به نام حضرت فاطمه(س) برپا می‌شود و مخصوص خانم‌ها است و مردان اجازه خوردن آن را ندارند.
• نذر حاضری پاک که به نام حضرت عباس برگزار شده و همراه با عزاداری است.
• نذرهای ایام محرم
• نذر چهارشنبه‌سوری که هزاره‌های کویته در آخرین چهارشنبه ماه صفر برگزار کرده و در آن حلوایی به نام سوجی می‌پزند.

آیین‌های عاشورایی

شبیه‌سازی ضریح امام حسین(ع)

آیین‌ عزاداری شهادت امام حسین(ع) در ایام ماه محرم که از گستردگی زیاد برخوردار است، معمولا یکی از نشانه‌های فراوانی شیعیان در این کشور دانسته می‌شود؛ با این حال باید توجه داشت که تنها شیعیان در پاکستان برگزار کننده آیین‌های عاشورایی نیستند و اهل سنت نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. برگزاری آیین‌های پر شور عاشورایی بیشتر نشانه آمیختگی فرهنگی شیعه و سنی و نفوذ فرهنگ شیعی در میان مردم این کشور است.

نزدیکی شیعیان وسنیان در همبستگی آنان در زمان مبارزات جدایی‌طلبانه از هند بیشتر شده بود و یکی از جنبه‌های این اتحاد آیین عاشورا بود. به نوشته مرتضی اسعدی «عموم مسلمانانی که طالب تشکیل کشور پاکستان بوده‌اند اعم از شیعه و سنی، در توجیه خواست خود، مبارزه خویش را همچون مبارزه یاران امام حسین (ع) در کربلا مبارزه‌ای میان حق و باطل می‌دانسته‌اند.... این واقعیت که امروزه در کشور پاکستان روز عاشورا از جمله تعطیلات رسمی است در عین حال که به طور مستقیم حاکی از متنابه بودن نسبت شیعیان در این کشور است، حاکی از تداوم حصه‌هایی از چنان تلقی متقاربی نیز هست.»

آیین‌های عزاداری محرم در پاکستان تنوع بسیاری دارد. مجالس عزاداری معمولا همراه با سوز خوانی، سلام، خطابه و سینه‌زنی است. یکی از آیین‌های رایج در پاکستان شبیه‌سازی نمادهای عاشورایی است که از آن میان می‌توان به شبیه سازی تابوت‌ شهدای کربلا، اسب ذوالجناح و ضریح امام حسین(ع) اشاره کرد.

مقالهٔ اصلی: علم‌کشی (آیین)

استفاده از عَلَم نیز از موارد رایج در عزاداری محرم است. در این کشور رسمی وجود دارد به نام «عَلَم به در کردن» که در آن خانواده‌ای که نذری دارد علم را از حسینیه به خانه می‌آورد و چند روز بعد هیئتی از عزاداران به آن خانه آمده و علم را به حسینیه باز می‌گردانند. در روز پنجم تا هفتم محرم نیز مراسم مخصوصی با نام علم کشی یا جلوس برگزار می‌شود.

در ایام محرم پخت غذای نذری نیز بسیار رونق می‌یابد. در ایام محرم ایستگاه‌های خیریه‌ای با نام سبیل برپا می‌شود و به پخش غذا و نوشیدنی می‌پردازند.

زیارتگاه‌ها

نمای داخلی زیارتگاه عبدالله شاه غازی

مقابر امام زادگان و سادات و صالحان شیعه از زیارتگاه‌های شیعیان پاکستان است. همچنین قدمگاهها و اماکن و اشیای منسوب به معصومان از جمله قدمگاه‌ مولا علی در حیدر‌ آباد، نوشهر و کویته مورد زیارت است. یک نوع از زیارتگاه‌های شیعه که در کشورهای دیگر شیعی کمتر رایج است علم‌ها و ضریح‌های شبیه‌سازی شده است که در پاکستان مورد زیارت مردم قرار می‌گیرد.

زیارتگاه‌های شیعه در پاکستان (برگرفته از کتاب شیعیان پاکستان)

شهر/روستا	عنوان زیارتگاه و توضیحات
کراچی	شاه غازی (عبدالله اشتر فرزند محمد نفس زکیه) علم عباس (یک علم بزرگ وسط یک چهار راه) چهارده معصوم (ضریح‌های ساخته شده مانند ضریح قبور ائمه) منگاپیر
حیدرآباد	قدمگاه مولا علی(ع) (تخته سنگی با نشان دست و پا بر آن)
تته	جلوه‌گاه امامین
نوشهر و فیروز	جلوه‌گاه امامین
سکر	پیر شیخ شهین بادشاه سید محمد مکی‌(از اولاد جعفر ثانی فرزند امام علی نقی (ع)
روهری	زیارتگاه موی مبارک پیامبر (چند تار موی منسوب به پیامبر)
متیاری	شاه عبداللطیف بتایی(صوفی معروف سند)
دادو	لعل شهباز قلندر (سید عثمان مردی یکی از بزرگان طریقه قلندریه متوفی در ۶۵۹ق.)
خیرپور	درگاه سید بچل شاه درگاه شهید بادشاه
دیره اسماعیل خان	شاه حسین شیرازی(یکی از سادات شیرازی) بلوت شریف(مزار یکی از سادات نقوی به نام سید علی)
پیشاور	زیارتگاه تهه‌خانی والی(مقبره سید ظفر علی شاه)
پاراچنار	زیارتگاه شهید عارف حسین حسینی (رهبر سابق شیعیان پاکستان) سید میر ابراهیم (جد و پیر اعلای دریواندی‌ها) سید فخر عالم
هنگو	در عباس
لاهور	بی‌بی پاکدامن کربلا گامی شاه
ملتان	سید یوسف شاه گردیزی سید شمس‌الدین سبزواری (از صوفیان اسماعیلی قرن هفتم) سخی سلطانپ رئیس شیرشاه
بکر	قصر زینب (تمثال روضه حضرت زینب و رقیه)
اسلام آباد	حضرت شاه‌الله دمنه نقوی بهاکری (از فرزندان سید بدرالدین بکهر) سید عبداللطیف بری امام(از اولاد امام کاظم) بابا غازی امام مشهدی(از اولیا)
راولپندی	دربار شاه چن چراغ (از سادات موسوی مشهدی)
مری	قلندر بیابانی سید لال حسین کاظمی (از صوفیه)
جنگ	زیارت شاه جیونه
لیه	دری پاک (مسجدی به شکل جمکران)
هنزه	بابا غندی
نگر	سید شاه ولی
کرمنگ	زیارت سید علی شاه رضوی (از علمای سادات قرن ۱۲)
سکردو	سید علی سید محمود قتلگاه
کویته	سید محمود آغا(از علمای سادات معاصر) زیارت کوه زیارت شهدا(قبور شهدای ۱۹۸۶ که به دست پلیس کشته شدند) درگاه فتح پور (قبور دو تن از سادات به نام سید وکیل شاه و سید چیزل شاه)

پیوند به بیرون

• مقاله پاکستان دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• مقاله پاکستان در دانشنامه جهان اسلام
• آمارهای موجود از شیعیان پاکستان
• معرفی مراکز اسلامی پاكستان
• ريشه‌های تاريخی شيعه‌ستيزی در پاكستان
• گزارشی از مراسم ماه بهار قرآن در پاكستان
• عزاداری امام حسین(ع) در ایالت سند