خوجه‌های اثناعشری گروهی از خوجه‌ها که به مذهب شیعه دوازده‌امامی اعتقاد دارند. خوجه‌ها طایفه‌ای هندو در منطقه سِند هندوستان بودند که پس از گرایش به اسلام خوجه خوانده شدند. خوجه‌های اثناعشری به جهت سخت‌گیری آقاخان محلاتی، امام اول خوجه‌ها و ارتباط با عالمان شیعه دوازده‌امامی از خوجه‌های اسماعیلی جدا و شیعه امامی شدند.
 مسجد شیعیان خوجه اثناعشری در بوجومبورا پایتخت بوروندی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | ملا قادر حسین |
| سال تأسیس | ۱۸۲۲م |
| قدمت | قرن ۱۹م |
| گستره جغرافیایی | در پنج قاره جهان حضور دارند و جماعات و تشکیلاتی مستقل دارند |
| شهرهای مهم | زنگبار |
| از شاخه‌های | شیعه اثناعشری |
| وضعیت کنونی | |
| تعداد پیروان | حدود ۱۲۵.۰۰۰ نفر |
| مؤسسات | فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری، سازمان بلال مسلم میشن |
| شخصیت‌ها | |
| مذهبی | سید سعیداختر رضوی، دوجی جمال |
| سیاسی | محمدعلی جناح |
آنها به‌طور عمده در پاکستان، هند و تانزانیا زندگی می‌کنند؛ اما در کشورهای مختلفی چون آمریکا، کانادا و انگلیس نیز پراکنده شده‌اند. فرهنگ شیعیان خوجه آمیزه‌ای از فرهنگ اسلامی و فرهنگ هندی است. آنها در هر منطقه‌ای به‌منظور انسجام اجتماعی و انجام مناسک مذهبی، تشکلی راه می‌اندازند که به آن «جماعت» می‌گویند. آنها سازمان‌های بین‌المللی هم تأسیس کرده‌اند که فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری، ویپاز (سازمان تبلیغات جهانی اسلامی و انسان دوستانه) و سازمان بلال مسلم میشن از آن جمله‌اند.
ملا قادر حسین و دوجی جمال را از رهبران نخستین شیعیان خوجه به شمار می‌آورند. برخی از شخصیت‌های به‌نام سیاسی و مذهبی، خوجه اثناعشری بوده‌اند. از میان آنان می‌توان سید سعیداختر رضوی، بنیانگذار سازمان بلال مسلم میشن در تانزانیا و محمدعلی جناح بنیانگذار کشور پاکستان را نام برد.
خوجه‌ها
خوجه‌ها گروهی از مسلمانان هستند که در قرن پانزدهم میلادی در شهر سِند در هند زندگی می‌کردند.[۱] آنها هندو بودند و به وسیله شخصی به نام پیر صدرالدین به دین اسلام گرایش پیدا کردند.[۲] آیین خوجه‌ها در ابتدا تلفیقی از باورهای هندو و اسلام بود؛[۳] در نیمه دوم قرن ۱۹م (دهه۱۲۳۰ش و بعد)، با فرار حسن‌علی محلاتی، آقاخان اول و امام فرقه اسماعیلیه نزاری، از ایران و شروع فعالیت در هند، بخشی از خوجه‌ها، پیرو او شدند و با احکام اسلامی چون نماز، روزه و زیارت هم آشنا شده و به آنها عمل می‌کردند.[۴] پس از مدتی به جهت اختلافاتی که میان خوجه‌ها به وجود آمد، گروهی از آنها از مذهب شیعه اسماعیلی جدا شده، به مذهب اهل سنت و گروهی دیگر به شیعه دوازده‌امامی پیوستند.[۵]
شکل‌گیری خوجه‌های دوازده‌امامی
در اوایل دهه ۱۸۷۰م، جمعی از خوجه‌ها در راه زیارت امام حسین(ع) به نجف رفتند و با زین‌العابدین مازندرانی از مجتهدان بزرگ آن زمان دیدار کردند. در این ملاقات آنها خود را شیعه معرفی کردند؛ اما گفتند که به احکام اسلامی عمل نمی‌کنند و زیارت امامان را بر زیارت کعبه مقدم می‌شمارند. ازآنجاکه این مسئله سبب ناراحتی آیت‌الله مازندرانی شد، آنها از او خواستند تا کسی را برای آموزش معارف دینی به هند بفرستد. به سفارش مازندرانی، یکی از شاگردان هندی‌اش به نام ملا قادر حسین، به بمبئی رفت. او در منزل یکی از خوجه‌ها ساکن شد و به آموزش مذهب شیعه مشغول شد. این‌گونه در میان گروه خوجه‌ها که شیعه اسماعیلی بودند، اقلیتی به نام خوجه‌های اثناعشری شکل گرفت.[۶]
در اوایل دهه ۱۸۸۰م، آیت‌الله ابوالقاسم نجفی، به‌منظور ترویج شیعه دوازده‌امامی، به هند رفت.[۷] او نخستین نماز جمعه شیعیان را در بمبئی برگزار کرد.[۸] خوجه‌های اثناعشری از بیم خوجه‌های اسماعیلی، تا مدت‌ها فعالیت‌های مذهبی‌شان را به صورت مخفیانه انجام می‌دادند؛ اما در سال ۱۸۹۹م جماعت خود را به‌طور رسمی تأسیس کردند.[۹] از این زمان به بعد به نحو قابل‌توجهی شمارشان افزایش یافت.[۱۰]
اعتقادات و مناسک دینی
خوجه‌های اثناعشری، به اصول و فروع مذهب شیعه امامی اعتقاد دارند.[۱۱] آنها به احکام دینی چون نماز، روزه، خمس، زکات و صدقات پایبندند.[۱۲] روحانیانشان نماز جماعت را عاملی برای تقویت روابط اجتماعی می‌دانند و بر برپایی نماز جمعه تأکید دارند.[۱۳]
خوجه‌های اثناعشری ولادت‌ها و وفات‌های معصومان به‌ویژه محرم را گرامی می‌دارند و برای آنها مراسم جشن یا عزاداری برپا می‌کنند.[۱۴] آنها به شیوه شیعیان هند و پاکستان، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند.[۱۵]
خوجه‌های اثناعشری از مراجع تقلید شیعه تقلید می‌کنند. آنها پس از سید ابوالقاسم خویی، مقلد سید محمدرضا گلپایگانی و پس از وی مقلد آیت‌الله سید علی سیستانی شدند.[۱۶] امروزه بیشتر آنها از آیت‌الله سیستانی تقلید می‌کنند.[۱۷]
شیعیان خوجه، وجوهات شرعی خود را به مراجع تقلید شیعه پرداخت می‌کنند. مراجع تقلید نیز به آنها اجازه استفاده از سهم امام را برای امور مذهبی می‌دهند.[۱۸] تاریخ این اجازه‌ها به زمان مراجع تقلیدی چون سید ابوالحسن اصفهانی و سید حسین بروجردی برمی‌گردد.[۱۹] فدراسیون جهانی شیعیان خوجه اثناعشری هم نخستین بار در سال ۱۹۶۰م، از سید محسن حکیم مرجع تقلید وقت شیعه، اجازه استفاده از سهم امام را دریافت کرد.[۲۰]
آداب و رسوم
خوجه‌های اثناعشری برای حفظ هویت قومی خود اهمیت بسیار قائل‌اند.[۲۱] ازاین‌رو آداب و رسومشان از فرهنگ هندی و آیین هندو تأثیر پذیرفته است.[۲۲] آنها در آیین‌ها لباس‌های سنتی هندی و پاکستانی می‌پوشند.[۲۳] همچنین به غذاهای سنتی هندی بسیار علاقه دارند.[۲۴]
خوجه‌ها کمتر با افرادی غیر از طایفه خود حتی اگر از دیگر جماعت‌های خوجه باشد، پیوند ازدواج برقرار کنند.[۲۵] آیین‌های اجتماعی و مذهبی آنها همچون ازدواج‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی، آمیزه‌ای از عناصر اسلامی و هندی است.[۲۶] برای نمونه نام‌هایی که برای خود انتخاب می‌کنند، هم هندی و هم اسلامی است. غالبا نام کوچک برگرفته از فرهنگ اسلامی و نام بزرگ برگرفته از فرهنگ هندی است؛ مانند: محمد دوجی، علی دایا، جعفر نانجی و حسنین آلارخیا.[۲۷]
گروه‌ها و سازمان‌ها
خوجه‌ها تشکیلات و سازمان‌هایی دارند، از جمله:
جماعات خوجه
خوجه‌های اثناعشری به حفظ انسجام خود اهمیت می‌دهند.[۲۸] آنها در هر شهر یا کشوری به‌منظور هماهنگی در انجام فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی، گروهی تشکیل می‌دهند که به آن جماعت می‌گویند.[۲۹] جماعت‌ها غالبا تحت نظارت فدراسیون‌های خوجه فعالیت می‌کنند.[۳۰]
نخستین جماعات خوجه اثناعشری در ۱۸۸۲م در زنگبار تشکیل شده‌اند.[۳۱] در ۱۸۹۹م هم جماعت بمبئی به صورت رسمی تشکیل شد.[۳۲]
فدراسیون جهانی
فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری، عالی‌ترین سازمان خوجه‌ها است که بر فعالیت جماعات خوجه اثناعشری در جهان نظارت دارد.[۳۳] این سازمان با اهدافی چون تبلیغ مذهب شیعه اثناعشری، رشد وضعیت مالی خوجه‌ها و افزایش سواد علمی و مذهبی آنها تأسیس شده است.[۳۴] امروزه ۳۰ جماعت و چهار فدراسیون منطقه‌ای زیر نظر آن فعالیت می‌کنند و حدود ۱۲۵،۰۰۰ نفر عضو دارد.[۳۵]
بلال مسلم میشن
سازمان بلال مسلم میشن، از مهم‌ترین تشکیلات شیعیان خوجه اثناعشری است.[۳۶] این سازمان را سید اختر رضوی و جمعی دیگری از رهبران شیعه در تانزانیا در سال ۱۹۶۸م با هدف ترویج مذهب شیعه اثناعشری[۳۷] را‌ه‌اندازی کرده‌اند.[۳۸] بلال مسلم میشن در بیشتر شهرهای تازنانیا مراکز فعال دارد.[۳۹] در دیگر کشورها چون کنیا، ماداگاسکار، بوروندی و آمریکا هم شعبه دارد.[۴۰]
ویپاز
ویپاز (سازمان تبلیغات جهانی اسلامی و انسان‌دوستانه)، از مهم‌ترین سازمان‌های تبلیغی خوجه‌های اثناعشری در تانزانیا است که در سال ۱۹۸۰م به صورت رسمی تشکیل شده است.[۴۱] این سازمان به صورت مستقل از فدراسیون آفریقا و سازمان بلال مسلم میشن عمل می‌کند.[۴۲] «تبلیغ پیام صلح و دوستی بین سیاهان مسلمان با کمک آموزه‌های اسلامی»، «ریشه‌کن‌ساختن فقر با اقدامات آموزشی» و «کمک به بیماران و مستمندان»، ازجمله اهداف سازمان ویپاز است.[۴۳]
شخصیت‌ها
برخی از شخصیت‌های دینی، فرهنگی و سیاسی خوجه‌های اثناعشری به شرح زیر است:
- ملا قادر حسین(درگذشته در دهه ۱۸۹۰م)، روحانی اعزامی از سوی آیت الله مازندرانی و مؤسس نخستین جماعت خوجه‌های اثناعشری در بمبئی. او خوجه نبود، اما به جهت آنکه نخستین روحانیِ مبلغ شیعه امامی میان خوجه‌ها بوده است، وی را از خوجه‌هاشمرده‌اند.[۴۴]
- دوجی جمال(۱۸۲۰-۱۹۰۵م)، از رهبران نخستین جماعت خوجه اثناعشری در هندوستان بود.[۴۵]
- سید سعید اختر رضوی(۱۹۲۷-۲۰۰۲م)، از بنیانگذاران سازمان بلال مسلم میشن در تانزانیا.[۴۶]
- محمد علی جناح(۱۸۷۶-۱۹۴۸م) رهبر جنبش استقلال پاکستان از هند و بنیانگذار کشور پاکستان.[۴۷]
- ملا اصغر(۱۹۳۶-۲۰۰۰)، ، رئیس فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری.[۴۸] او در سال ۱۳۷۰ش از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت شد.[۴۹]
دیگر شخصیت‌ها
برخی دیگر از شخصیت‌های خوجه اثناعشری عبارت‌اند از: حاجی ناجی(۱۸۶۴- ۱۹۴۳م)، غلامحسین ولی محمد درسی (سلسبیل)، حاجی داوود حبیب، محمد شریف دوجی، علی‌محمد جعفر دوجی، دایا والجی، غلام‌عباس قاسم‌علی بهادر علی ملوجی، احمد دونگرسی و نظیر جسا.[۵۰]
مجلات
خوجه‌های اثناعشری از دیرباز نشریات بسیاری در کشورهای مختلف جهان منتشر کرده‌اند. مجلات راه نجات(۱۸۹۰م) و نور ایمان (۱۸۹۲م) در بمبئی، باغ نجات(۱۹۰۶م) در احمدآباد هند، منادی و سلسبیل (۱۹۲۴م) در زنگبار از آن جمله‌اند.[۵۱]
هم‌اکنون نیز نشریات ساماچار (مجله رسمی فدراسیون خوجه‌های اثناعشری افریقا)، «Insight» (نشریه رسمی فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری)، «Sauti ya Bilal» (صدای بلال، نشریه رسمی سازمان بلال مسلم میشن)، «The light» (نور، نشریه رسمی سازمان بلال مسلم میشن) و «Shia International» به زبان‌های مختلف تولید می‌شوند.[۵۲]
حوزه‌های علمیه
خوجه‌های اثناعشری در برخی از کشورها ازجمله آمریکا، انگلیس، سوریه، تانزانیا و کنیا حوزه‌های علمیه راه‌ندازی کرده‌اند. برخی از آنها به شرح زیر است:
مناطق خوجه‌نشین
خوجه‌های اثناعشری در اصل از اهالی ایالت گجرات و منطقه گچ هندوستان بوده‌اند؛[۵۴] اما امروزه در کشورهای مختلف جهان حضور دارند.[۵۵]
طبق گزارش وب‌گاه رسمی فدراسیون جهانی خوجه‌های اثناعشری، شمار آنها، نزدیک به ۱۲۵،۰۰۰ تَن است.[۵۶] حدود ۲۵،۰۰۰ نفر از آنها در هند و در مناطقی چون گچ، گجرات و بمبئی زندگی می‌کنند.[۵۷] نزدیک به ۴۲،۰۰۰ تن هم در پاکستان سکونت دارند که بیشترشان در کراچی هستند.[۵۸]
آفریقا حدود ۱۵،۰۰۰ خوجه اثناعشری دارد[۵۹] که کشورهای تانزانیا و کنیا از مراکز مهم آنها است.[۶۰] تقریبا ۱۵،۰۰۰ از آنها نیز در ایالات متحده آمریکا، کانادا و اروپا ساکن‌اند.[۶۱] کشور کانادا بین ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ هزار نفر خوجه اثناعشری دارد.[۶۲] جماعت حجت لندن در انگلیس، حدود ۵،۰۰۰ عضو دارد و از بزرگترین جماعات خوجه اثناعشری به شمار می‌رود.[۶۳]
امارات، بنگلادش، یمن، عمان،[۶۴] زنگبار، اوگاندا، سومالی، ماداگاسکار،[۶۵] هلند و فرانسه از دیگر کشورهای محل سکونت آنها است.[۶۶]
ارتباط شیعیان خوجه و ایران
به جهت شیعه دوازده‌امامی بودنِ اکثر مردم ایران، شیعیان خوجه با مردم ایران احساس قرابت می‌کنند.[۶۷] آنها برای زیارت حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) به ایران می‌آیند. برخی از طلاب خوجه برای تحصیل علوم حوزوی، در حوزه‌های علمیه ایران درس می‌خوانند.[۶۸]
شیعیان خوجه فعالیت زیادی در مسائل سیاسی ندارند؛ اما به رویدادهای مهم سیاسی، واکنش نشان می‌دهند. برای مثال فدراسیون جماعات شیعه خوجه اثناعشری آفریقا درخصوص تبعید امام خمینی به عراق، به شاه ایران اعتراض کرد.[۶۹] همچنین حبیب والجی از رهبران خوجهٔ ساکن در انگلستان، در زمان حضور امام خمینی در پاریس با وی دیدار و از مبارزات او حمایت کرد.[۷۰]
رهبران خوجه‌ها در مناسبت‌های مختلف با مسئولان جمهوری اسلامی ایران دیدار کرده‌اند. نمونه آن دیدار ملا اصغر علی جعفر رئیس سابق فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری با امام خمینی است.[۷۱] همچنین در سال ۱۹۹۶م، هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، در سفر به تانزانیا و کنیا مورد استقبال محمد دیرانی رئیس فدراسیون آفریقا قرار گرفت.[۷۲]
فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری، در جریان زلزله‌های رودبار و بم به مردم زلزله‌زده کمک مالی کرد.[۷۳] دفتر آیت‌الله خامنه‌ای هم بورسیه‌هایی را برای تحصیل جوانان آفریقایی در دانشگاه‌های ایران در اختیار فدراسیون جهانی گذاشته است.[۷۴]
جستار وابسته
پانویس
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، صفحه یازده.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، صفحه یازده.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، صفحه یازده.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۸و۱۹.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۹.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۱.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۹۹.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۶.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۵.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۵.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۱و۳۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۶.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۶و۳۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۳۸.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۹.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۸.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۹۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ص۲۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ص۲۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ص۲۵.
- ↑ رنجبر شیرازی، شیعیان تانزانیا، ۱۳۹۳ش، ص۷۷.
- ↑ امینی، تانزانیا، ۱۳۷۵ش، ص۲۳.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۱۵و۱۶.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۴.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۵.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۳۴۰.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۱.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۷.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ص۱۴۱و۱۴۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ص۴۱۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵-۱۵۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۸.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان تانزانیا، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۶-۱۲۱.
- ↑ جان‌احمدی و رنجبر شیرازی، «شیعیان تانزانیا و وضعیت آنان»، ص۳۹.
- ↑ جان‌احمدی و رنجبر شیرازی، «شیعیان تانزانیا و وضعیت آنان»، ص۳۹.
- ↑ «About The World Federation of KSIMC»، وب‌گاه The World Federation of KSIMCf Of Khoja Shia Ithna-Asheri Muslim Communities.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۱.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۷.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان تانزانیا، ۱۳۷۹ش، ص۴۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۶.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان تانزانیا، ۱۳۷۹ش، ص۴۰.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۴.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۳۱۱.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۹-۲۸۴.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۴-۳۰۵.
- ↑ عرب‌احمدی، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، ۱۳۸۷ش، ص۳۱۰.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۲.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
منابع
- امینی، رحیم، تانزانیا، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۵ش.
- جان‌احمدی، فاطمه و روح‌الله رنجبر شیرازی، شیعیان تانزانیا و وضعیت آنان (با تأکید بر شیعیان خوجه اثناعشری)، فصلنامه علمی و پژوهشی شیعه شناسی، ش۴۰، ۱۳۹۱ش.
- رنجبر شیرازی، روح‌الله، شیعیان تانزانیا؛ بررسی وضعیت فرهنگی‌اجتماعی، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- روغنی، زهرا، شیعیان خوجه در آئینه تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۸۷ش.
- عرب‌احمدی، امیربهرام، شیعیان خوجه اثناعشری در گستره جهان، مؤسسه شیعه شناسی، قم، ۱۳۸۹ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین.
- عرب‌احمدی، امیربهرام، شیعیان تانزانیا دیروز و امروز، تهران، انتشارات بین‌الملی الهدی، ۱۳۷۹ش،
- «About The World Federation of KSIMC»، وب‌گاه The World Federation of KSIMCf Of Khoja Shia Ithna-Asheri Muslim Communities، دیده‌شده در ۲۰ آبان ۱۳۹۷ش.