خلافت بنی‌امیه

این مقاله دربارهٔ خلافت بنی‌امیه است. برای آشنایی با امویان و خلفای آنان، مدخل بنی‌امیه و فهرست خلفای بنی‌امیه را ببینید.

خلافت بنی‌امیه

بنی‌امیه
اطلاعات حکومت
بنیانگذار	معاویة بن ابی‌سفیان
سال تأسیس	۴۱ ق
مذهب	اسلام
نوع حکومت	سلطنتی
حوادث مهم	صلح امام حسن(ع) • واقعه عاشورا • واقعه حره
پایتخت‌ها	دمشق
انقراض	۱۳۲ ق
پیش از	بنی‌عباس
افراد
حاکمان مشهور	یزید بن معاویه • مروان بن حکم • ولید بن عبدالملک
کارگزاران	عمرو بن عاص سهمی • عبیدالله بن زیاد • حجاج بن یوسف ثقفی..

بنی امیه

حاکمان
عنوان	دورهٔ سلطنت
معاویه بن ابی سفیان	۴۱-۶۰
یزید بن معاویه	۶۰-۶۴
معاویة بن یزید	۶۴-۶۴
مروان بن حکم	۶۴-۶۵
عبدالملک بن مروان	۶۵-۸۶
ولید بن عبدالملک	۸۶-۹۶
سلیمان بن عبدالملک	۹۶-۹۹
عمر بن عبدالعزیز	۹۹-۱۰۱
یزید بن عبدالملک	۱۰۱-۱۰۵
هشام بن عبدالملک	۱۰۵-۱۲۵
ولید بن یزید	۱۲۵-۱۲۶
یزید بن ولید	۱۲۶-۱۲۶
ابراهیم بن الولید	۱۲۶-۱۲۷
مروان بن محمد	۱۲۷-۱۳۲
وزرا و امرای سرشناس
مغیرة بن شعبه ثقفی • زیاد بن ابیه • عمرو عاص • مسلم بن عقبه مری • عبیدالله بن زیاد • حجاج بن یوسف ثقفی
رویدادهای مهم
صلح امام حسن • واقعه عاشورا • واقعه حره • آتش زدن کعبه • قیام مختار

خلافت بنی امیه با آغاز حکومت معاویه در ۴۱ قمری آغاز شد و در ۱۳۲ قمری با شکست مروان بن محمد به پایان رسید. در این سال‌ها ۱۴ خلیفه بر ممالک اسلامی حکم راندند. پس از معاویه بن یزید، خلافت امویان از شاخه سفیانی به شاخه مروانی انتقال یافت. امویان با نبرد در مرزهای شرقی و مرزهای روم، گستره حکومت اسلامی را وسیع‌تر کردند. سرکوب خوارج و شیعیان از سیاست‎های مستمر امویان بود. بنی امیه بارها حرمت مقدسات اسلامی را شکستند.

واقعه عاشورا، واقعه حره، قیام زبیریان، قیام مختار، قیام زید بن علی، جنگ مرج راهط و قیام بنی عباس از وقایع مهم دوران خلافت بنی امیه است.

عمرو عاص، مغیرة بن شعبه ثقفی، زیاد بن ابیه، عبیدالله بن زیاد، مسلم بن عُقبه و حجاج بن یوسف ثقفی از وزراء و کارگزاران و امرای سرشناس امویان به شمار می‌آیند.

بنی‎امیه دشمنی دیرینه خود با بنی‌هاشم را پس رسیدن به حکومت با شدت بیشتر ادامه دادند. پنج امام شیعه در زمان خلافت بنی امیه بودند. لشکر امام علی (ع) با لشکر معاویه در صفین جنگیدند. پس از شهادت امام علی (ع)، امام حسن (ع) نیز قصد داشت درگیری با معاویه را ادامه دهد اما وادار به صلح و واگذار کردن حکومت به معاویه شد. با مرگ معاویه و شروع حکومت یزید، امام حسین (ع) برای قیام ضد امویان به سوی کوفه حرکت کرد اما در کربلا به دست لشکر عبیدالله بن زیاد به شهادت رسید. پس از واقعه عاشورا امامان شیعه سیاست سکوت و تقیه را در برابر امویان به کار گرفتند.

قبل از حکومت

مقالهٔ اصلی: بنی امیه

بنی امیه از شاخه های مهم قریش است. نسب ایشان به امیه بن عبدشمس بن عبدمناف می‌رسد. ابوسفیان در زمان ظهور اسلام، بزرگ بنی امیه بود. با نبرد بدر جدال میان بنی هاشم و بنی امیه چهره خونین گرفت. ابوسفیان پس از فتح مکه اسلام آورد. در زمان سه خلیفه نخست ، بنی امیه در جنگ‌ها شرکت کردند و در فتح برخی مناطق شام امیر سپاه بودند و بعدها امارت آنجا را بدست گرفتند. در زمان عثمان -که خود اموی بود- امویان قدرت خود را بیشتر کردند. در این زمان مروان بن حکم بر بسیاری از امور تسلط یافت. با آغاز خلافت امام علی، سرشناسان اموی ساکن در مدینه نخست به مکه رفتند و پس از چندی به بهانه خونخواهی عثمان در جنگ جمل در مقابل امام علی (ع) قرار گرفتند. آنان پس از شکست لشکر جمل، به سوی شام که معاویه در آنجا امارت داشت، راهی شدند. امام خواستار برکناری معاویه بود. با مخالفت معاویه جنگ صفین به راه افتاد. پس از امام علی، امام حسن به اجبار با معاویه صلح و خلافت را به او واگذار کرد، و به این ترتیب سلسله بنی امیه آغاز شد.

خلافت معاویه

خلافت معاویه با صلح با امام حسن (ع) در ۴۱ قمری آغاز شد. در پی خلافت معاویه، خلافت به سلطنت تبدیل شد. او و یارانش بارها از واژه «مُلک» برای حکومت خود استفاده کردند.

انتقال خلافت به دمشق

معاویه مرکز خلافت را (که ابتدا در مدینه و سپس در کوفه بود) به دمشق منتقل کرد. او به وفاداری مردم شام اطمینان داشت. معاویه از دیرباز با مردم شام منافع مشترک ایجاد کرده بود. شامیان به جز یک بار همواره بر وفاداری خود استوار بودند.

گماردن امویان بر مناطق مختلف

معاویه روابط خود با بنی امیه را در جهت حفظ منافع کلی خلافت تنظیم کرد. او مروان را به ولایت مدینه گماشت. اما بعدها روابطشان به سردی گرایید. غالب امویان در حجاز گرد آمدند.

معاویه ولایت بصره و کوفه را با توجه به ساختار شکننده قبیله‌ای آنها، به مغیرة بن شعبه ثقفی و عبدالله بن عامر اموی واگذاشت. همچنین معاویه برای جلب همکاری زیاد بن ابیه، او را فرزند ابوسفیان و برادر ناتنی خویش خواند. این اقدام، معاویه را در معرض توهین و استهزا قرار داد. ولی با انتصاب زیاد به ولایت عراق در ۴۵ قمری -که شامل بخش بزرگی از ایران نیز می‌شد- و به یاری استبداد او، ثبات اقتصادی و اداری به عراق بازگشت. پس از مرگ زیاد، معاویه برای شهرهای یاد شده افرادی غیر از بنی امیه را برگزید.

معاویه در سال نخست با رومیان پیمان صلح بست. اما پس از آن، فتوح هر ساله در بیشتر نقاط مجدداً شروع شد و دامنه آن به شمال افریقا و قسطنطنیه و قبرس و سیسیل و اقصای خراسان بزرگ و حتی مرز هند رسید.

تعیین جانشینی یزید

بنا به برخی روایات، معاویه از حدود ۵۰ قمری تلاش‌هایی را برای بیعت گرفتن برای یزید به عمل آورد و نخست از مردم شام و متحدانش بیعت گرفت. بیشتر رجال به جز امام حسین و چند تن از فرزندان صحابه با او بیعت کردند.

خلافت یزید

مقالهٔ اصلی: یزید بن معاویه

یزید به اشراف‌زادگان عرب عهد جاهلی بیشتر شباهت داشت تا به خلیفه مسلمانان. دوران خلافت او، بسیاری از مظاهر اسلامی مورد هجمه و حمله قرار گرفت. حادثه کربلا، واقعه حره و آتش زدن کعبه از جمله این حمله‌ها بود.

وقایع زمان یزید

حادثه کربلا

مقالهٔ اصلی: واقعه عاشورا

یزید بن معاویه در اوایل خلافت در ۶۱ قمری برای بیعت گرفتن از امام حسین(ع)، به دست عبیدالله بن زیاد عامل خود بر عراق فاجعه کربلا را پدید آورد. او گرچه کوشید خود را مبرا یا پشیمان نشان دهد اما اشاره‌اش به انتقام از غزوه بدر، خشنودی او را نشان می‌داد.

واقعه حره

مقالهٔ اصلی: واقعه حره

در ۶۲ قمری گروهی از اشراف مدینه با یزید دیدار کردند و پس از بازگشت آنها، مردم را به قیام علیه یزید برانگیختند و والی شهر را اخراج کردند. پس از این ماجرا امویان، مدینه را محاصره کردند عبدالله بن زبیر با استفاده از حادثه کربلا نیز مردم مکه را بر ضد یزید همراه خود کرد.

یزید، لشکر مسلم بن عقبه مری را راهی حجاز کرد. لشکر شام به دستور یزید مدینه را غارت کردند.

پس از سرکوب مدینه لشکر شام برای دفع ابن زبیر به سوی مکه رفت. شهر را محاصره کردند و با تیرهای آتشین کعبه را به آتش کشیدند. هنگامی که مکه در محاصره بود، خبر مرگ یزید در ربیع الاول ۶۴ قمری/۶۸۳م رسید.

معاویه بن یزید و انتقال خلافت به مروانیان

مقالهٔ اصلی: معاویه دوم

گفته شده یزید پیش از مرگ با مشورت حسان بن مالک کلبی، فرزندش معاویه که حدود ۲۰ سال داشت را جانشین خود کرد. معاویه دوم پس از مرگ یزید به منبر رفت و با انتقاد از خاندان خود، خویش را از خلافت خلع کرد و پایان خلافت «آل سفیان» را اعلام کرد. او پس از مدتی درگذشت.

داستان معاویه دوم مبهم است و با تردیدهایی روبرو است. سخنان منسوب به او خصوصاً اعلام پایان خلافت آل سفیان، به مشروعیت مروان بن حکم که از آل سفیان نبود، کمک می‌کرد. ممکن است مروان تلاش کرده باشد که با جعل اخبار معاویه دوم، تصویری زاهدانه از او نشان داده و خروج خلافت از آل سفیان را مشروع جلوه دهد.

پس از مرگ معاویه دوم حجاز و عراق و شام دستخوش آشفتگی‌هایی بود. در حجاز و عراق، هواداران عبدالله بن زبیر با او بیعت کردند.

مردم دمشق به طور موقت با ضحاک بن قیس بیعت کردند. در بصره در اتفاقی مشابه، مردم با عبیدالله بن زیاد بیعت کردنداما پس از مدتی مردم کوفه و بصره، بر ضد والیان خود قیام کردند.در پاره‌ای از نقاط مانند قنسرین و حمص و فلسطین مردم با ابن زبیر بیعت کرده بودند.

ضحاک بن قیس از بیم تقویت جایگاه حسان بن مالک کلبی که ابتدا به خالد بن یزید و بعدها به مروان بن حکم تمایل داشت، به سوی ابن زبیر کشانده شد. حسان والی وقت فلسطین و دایی یزید به اردن رفت و قبایل بسیاری را که دل با بنی امیه داشتند، گرد آورد. مروان و سران اموی که از حجاز اخراج شده بودند به حسان پیوستند. حسان نخست به نفع خالد بن یزید -که بعدها به امور علمی روی آورد- فعالیت کرد. براساس برخی نقل‌ها مروان نخست می‌خواست با ابن زبیر بیعت کند و برای امویان امان بگیرد ولی از سوی عبیدالله بن زیاد به او پیشنهاد خلافت شد و دیگران استقبال کردند.

خلافت مروان

مقالهٔ اصلی: مروان بن حکم

در ذیقعده ۶۴ق/۶۸۴م در جابیه با مروان بن حکم بیعت شد. برتری سنی او نسبت به خالد بن یزید در خلافت تأثیر داشت. در بیعت با مروان، در مورد جانشینی او نیز بحث شد. حاضران در جابیه با خالد بن یزید پس از مروان و با عمرو بن سعید بن عاص پس از او بیعت کردند. مروان در همان ایام با ام خالد همسر یزید ازدواج کرد. مروان توانست خلافت را به خاندان خویش منتقل کند. وی در ۶۵ق برای پسرش عبدالملک و پس از او، عبدالعزیز بیعت گرفت. و خالد بن یزید را از خلافت محروم کرد و از تحقیر او خودداری نمی‌کرد.

بنا به مجموعه‌ای از روایات، ام خالد از شدت خشم مروان را در رمضان ۶۵ از میان برد.

نبرد با ضحاک بن قیس

ضحاک پیش از بیعت با مروان، قصد همکاری با بنی امیه را داشت، اما به ابن زبیر پیوست. در جنگ بزرگ و خونینی در مرج راهط، سپاهیان مروان طی چند روز سپاهیان ضحاک را به سختی شکست دادند و ضحاک کشته شد. در ایام جنگ دمشق به دست مروان افتاد سپس شهرهای دیگر شام و فلسطین به مروان پیوستند و مروان با لشکرکشی، مصر را به قلمرو خود افزود.

نبرد با عبدالله بن زبیر

سراسر خلافت کوتاه مدت مروان به مقابله با عبدالله بن زبیر گذشت. مروان نخست هجوم مصعب بن زبیر به فلسطین را دفع کرد و سپس از آنجا لشکری را به حجاز روانه کرد و توانست مدینه را اشغال کند؛ اما بعداً از سپاه فرستاده ابن زبیر شکست خورد.

قلمرو خلافت اموی

خلافت عبدالملک

مقالهٔ اصلی: عبدالملک بن مروان

عبدالملک بنیانگذار نوین خلافت اموی در شاخه مروانی بود. او پیش از خلیفه شدن، به زهد و عبادت شهرت داشت، اما پس از رسیدن به خلافت تغییر رویه داد. عبدالملک کمترین انتقاد را بر نمی‌تافت و در رعایت نظم مالی سختگیر بود. عبدالملک سیاست پیشین سرکوب خوارج به ویژه شاخه ازارقه و کشورگشایی‌ها را با جدیت پی گرفت. در این دوره نقل دیوان از فارسی به عربی به وسیله یک ایرانی انجام گرفت و در حدود سال ۷۵ق سکه ضرب شد.

او با شکست دادن مصعب بن زبیر در عراق و عبدالله بن زبیر در حجاز، بساط زبیریان را برچید و حجاج بن یوسف ثقفی را به ولایت مدینه و سپس عراق و ایران برگزید.

او می‌خواست جانشینی را از برادرش عبدالعزیز به فرزندانش منتقل کند، اما از این کار منصرف شد. عبدالعزیز در ۸۵ق مرد و ولایتعهدی به ولید و سپس سلیمان و بعد از او مروان بن عبدالملک رسید. عبدالملک در ۸۶ق درگذشت.

شکست مصعب در عراق

عبدالملک با مشکلات بسیاری روبرو بود که بزرگترین آن ابن زبیر و دوگانگی خلافت بود. او نخست به عراق پرداخت که زیر نظر مصعب بن زبیر بود. درگیری مصعب با شیعیان و خوارج مجال جنگ با امویان را به وی نمی‌داد. در این مدت عبدالملک با رومیان قرارداد ترک مخاصمه بسته بود و آماده نبرد با مصعب بود. عمرو بن سعید بن عاص با استفاده از غیبت عبدالملک، بر او شورید. عبدالملک به دمشق بازگشت و شورش او را سرکوب کرد. و باز رو به عراق نهاد. جنگ با اتباع زبیر به دلیل زمستان به درازا کشید. در جنگ دیر جاثلیق، مصعب بن زبیر در ۷۱ یا ۷۲ق شکست خورد و کشته شد.

شکست عبدالله بن زبیر در حجاز

ابن زبیر در مکه حکومت می‌کرد. عبدالملک، حجاج بن یوسف ثقفی را راهی نبرد با او کرد. حجاج پس از سرکوب عوامل ابن زبیر در طائف، با کسب اختیارات بیشتر برای تعرض به مکه، چندین ماه شهر را در محاصره گرفت که بر اثر آن قحطی شد و کعبه آماج تیرهای آتشین واقع گردید و سرانجام ابن زبیر در ۷۳ق از پای درآمد.

عبدالملک سپس به نبرد با رومیان پرداخت و به سختی شکستشان داد. او مانند دوره معاویه تقریباً هر ساله درگیری‌هایی با رومیان داشت.

حجاج بن یوسف

عبدالملک ولایت مدینه را به حجاج سپرد و برادرش بشر را به ولایت عراق برگزید. پس از مرگ بشر در ۷۴ق نخست ولایت عراق و سپس در ۷۸ق همه قلمرو ایران تا شرق را به حجاج سپرد. او شریک سرسپرده خلیفه محسوب می‌شد. او با خشونتی کم نظیر، سرزمین‌های تحت ولایت خود را آرام کرد و در برخی امور اقتصادی و اداری، اصلاحاتی اساسی به عمل آورد.

حجاج خلیفه را از پیامبر بالاتر می‌دانست. و خروج از اطاعت خلیفه را با کفر و بی‌دینی یکسان می‌شمرد.

حجاج سیاست سرکوب شیعه و خوارج را با شدت دنبال کرد. بسیاری از علما و تابعین را به حبس کشاند. استبداد و خشونت حجاج، قیام‌هایی را در پی داشت. از همه مهمتر جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث بود که از سجستان آغاز شد و طبقه قاریان در آن فعال بودند. این قیام حتی حکومت بنی امیه را به خطر افکند و عبدالملک به عزل حجاج راضی شده بود. پس از ۳ سال جنگ، عبدالرحمن بن اشعث در ۸۲ق شکست خورد.

خلافت ولید بن عبدالملک

ولید پس از عبدالملک به خلافت رسید. بخش بزرگی از خلافتش به فتوحات گذشت. قتیبة بن مسلم باهلی در خراسان و مسلمة بن عبدالملک در نواحی روم به بسط قلمرو خلافت اشتغال داشتند. ولید به ساخت و ساز و تجدید عمارت توجه داشت. حجاج همچنان از جایگاه پیشین برخوردار بود و در شوال ۹۵ق مرد. ولید در جمادی الآخر ۹۶ مرد.

خلافت سلیمان بن عبدالملک

سلیمان که پیشتر والی فلسطین بود، پس از ولید به خلافت رسید. سلیمان برخی والیان را تغییر داد. یزید بن مهلب را بر عراق گماشت. جرجان و طبرستان را فتح کرد. مسلمة بن عبدالملک در ۹۷ق قسطنطنیه را محاصره کرد.

پس از مرگ مروان بن عبدالملک، سلیمان فرزندش ایوب را به ولایت عهدی برگزید. اما ایوب در ۹۸ق مرد. گمان می‌شد که داوود دیگر پسر سلیمان جانشین شود، اما خلیفه در روزهای پایانی زندگی، عمر بن عبدالعزیز را به جانشینی برگزید

خلافت عمر بن عبدالعزیز

مقالهٔ اصلی: عمر بن عبدالعزیز

عمر بن عبدالعزیز در عهد ولید، والی مدینه بود و با سعایت حجاج در ۹۳ق عزل شد. مادرش از نوادگان عمر بن خطاب بود. پس از اعلام خلافت، برخی امویان مانند هشام بن عبدالملک خشمگین شدند.

عمر والیان عراق و خراسان را تغییر داد. او به عنوان خلیفه اقدامات سیاسی چشمگیری نداشت و برخی اقدامات پیشین را ادامه داد. خلافت عمر بن عبدالعزیز به سبب اصلاحات و ایجاد تحول در برخی اصول خاص با خلافت پیشین تفاوت داشت. او بیش از آنکه خلیفه باشد، عالم و فقیه بود و فهرست شیوخ و راویان او در حدیث نشان از تربیت مذهبی و جایگاه او در میان عالمان و محدثان دارد.

او فدک را به علویان بازگرداند و از ناسزاگویی به علی (ع) جلوگیری کرد. ولی ناسزاگویی به معاویه و حجاج را نیز خوش نمی‌داشت. اموال ناحق بنی امیه را به بیت المال برگرداند. خوارج را به گفت و گو فراخواند و دستور داد تا زمانی که دست به شمشیر نبرده‌اند، با آنان مدارا شود

دستور داد از ایرانیان مسلمان جزیه برداشته شود،و روابط مسلمانان و غیرمسلمان به ویژه از جهت اقتصادی تا حد ممکن اصلاح شود

بخش بزرگی از اخبار عمر بن عبدالعزیز به نقل نامه‌ها و سخنان حکمت آمیز و رفتارهای زاهدانه او اختصاص یافته است. داستان‌هایی با زمینه صوفیانه در کرامات وی نقل کرده‌اند و در باب مناقب و سیره او تألیفاتی شده‌ است. اما از وی نشانه‌ای در رد یا تردید در اصل مشروعیت بنی امیه دیده نشده است.

عمر بن عبدالعزیز در رجب ۱۰۱ درگذشت. برخی روایات از مرگ وی بر اثر زهر خوردن خبر می‌دهند. گفته‌اند عمر بن عبدالعزیز از خلافت یزید بن عبدالملک ناراضی بوده، و محتمل است بدین خاطر به قتل رسیده باشد.

خلافت یزید بن عبدالملک

یزید دوم راه خلاف سیاست‌های عمر بن عبدالعزیز در پیش گرفت. اصلاحات مالی را لغو کرد. و والی مدینه را عزل کرد.

بزرگترین اتفاق عهد یزید بن عبدالملک، قیام یزید بن مهلب در عراق بود که با همراهی قبایل ازد و ربیعه انجام شد. وی خوزستان و فارس و کرمان را تسخیر کرد. اما در ۱۰۲ق، مسلمة بن عبدالملک قیام را سرکوب کرد.

یزید، مسلمه برادر خود را به حکومت عراق گماشت، ولی بعد او را عزل کرد و عمر بن هبیره فزاری را به جای وی نهاد سرکوب آل مهلب که یمانی شمرده میشد و انتصاب ابن هبیره از قیسی‌ها اعلام جنگ با قبایل پرنفوذ یمانی عراق بود.

یزید سیاست سرکوب خوارج را ادامه داد در مرزهای روم و خراسان همچنان به نبرد می‌پرداخت.

داستان دلدادگی او با دو کنیز آوازه خوان، حبابه و سلامه در مآخذ آمده است سرانجام اندکی پس از مرگ یکی از آن دو کنیزک، در شعبان ۱۰۵ق بر اثر غصه از میان رفت.

خلافت هشام بن عبدالملک

هشام بن عبدالملک بنا به توافق قبلی پس از یزید دوم به خلافت رسید. او ۲۰ سال خلافت کرد و سعی کرد پایه‌های خلافت بنی امیه را استوار کند. در اقتصاد و نظم دیوانی کوشش‌هایی کرد. حتی بعدها منصور عباسی از او ستایش کرد. مرحله نوی از فتوحات در ناحیه روم را آغاز کرد و نظامیان را از عرصه‌های سیاسی دور نگه داشت. در خراسان بزرگ و شروان فتوحات گسترده‌ای داشت.

هشام روش خلافت بنی امیه در عزل و نصب والیان را در پیش گرفت. هدف کلی از آن ایجاد توازن میان قبایل یمانی و قیسی بود. والیان عراق بیشتر از «مکتب حجاج» گزینش می‌شدند. هشام بن هبیره را از عراق عزل کرد و خالد بن عبدالله قسری از یمانی‌ها را به ولایت آنجا برگماشت. خالد در ۱۵ سال حکومت بر عراق خوارج را سرکوب کرد. خیزش مغیرة بن سعید عجلی از غلات شیعه در کوفه را در هم شکست. خالد به سبب گردآوری ثروت و به بهانه بی‌احترامی به خلیفه عزل شد و در ۱۲۰ق به حبس افتاد.

یوسف بن عمر ثقفی، عامل یمن جای خالد را در ولایت عراق گرفت. او به خاطر ترس از بروز فتنه پنهانی وارد عراق شد. قیام زید بن علی را در کوفه با شدت هر چه تمامتر سرکوب کرد.

هشام در ربیع الآخر سال ۱۲۵ق مرد.

خلافت ولید بن یزید

پس از هشام بنا بر وصیت یزید بن عبدالملک، خلافت به ولید بن یزید رسید.ولید دوم از همان عهد هشام بی‌بندوبار بود و حتی هشام می‌خواست جانشینی را از او به پسرش مسلمه منتقل کند. به همین سبب، رابطه ولید و هشام تیره بود و ولید هنگام مرگ هشام در دمشق حاضر نشد.

با خلافت ولید دوم، خلافت بنی امیه به سمت سقوط رفت. او آشکارا در فسق و فجور فرورفته بود. داستانهای شگفتی از دربار او به ویژه در هتک حرمت کعبه نقل شده است. ولید اموالی را که هشام گرد آورده بود، میان شامیان تقسیم کرد.

ولید دو فرزند خردسالش را به جانشینی گمارد. یوسف بن محمد ثقفی را بر مکه و مدینه گماشت، و عمر بن یزید برادرش را به قبرس فرستاد. پس از رسیدن به خلافت، بیش از گذشته به شکار و تفریح می‌پرداخت. برخی از امویان و برخی سپاهیان یمانی، به او اعتراض کردند.

شورش یزید بن ولید

یزید بن ولید بن عبدالملک به دشمنی با ولید پرداخت. او افرادی را به قتل خلیفه می‌انگیخت. یمانی‌های ناراضی نیز یزید بن ولید را به خلافت برمی انگیختند. از آن سو، عباس بن ولید و مروان بن محمد یزید را از مخالفت بر حذر داشتند. با این همه، یزید پنهانی سخت مشغول فعالیت بود و از دمشقیان برای خود به خلافت بیعت گرفت. و در حرکتی غافلگیرانه توانستند بر دمشق مسلط شوند. خلیفه در این زمان برای درمان به تَدمُر در اردن رفته بود و کسی را برای مقابله با یزید فرستاد، اما قاصد با یزید بیعت کرد. یزید سپاهی را به جنگ ولید فرستاد و او را به کتاب و سنت و حتی شورا دعوت کرد. ولید در جابیه موضع گرفت و در جنگ شکست خورد و تنها به قصری پناه برد و در هجوم مردانی به پناهگاهش در جمادی الآخر ۱۲۶ به قتل رسید و سرش را نزد یزید فرستادند.

خلافت یزید بن ولید

یزید بن ولید را به سبب کاهش بخشش‌ها، یزید ناقص می‌نامیدند. در زمان وی بر پریشانی اوضاع و اختلافات میان امویان افزوده شد. تلاش او برای سامان دادن این اوضاع به جایی نرسید. در حمص به تحریک مروان بن عبدالله و ابومحمد سفیانی شورش شد و خواستار بیعت با فرزندان ولید دوم شدند. فلسطینیان نیز از بیعت سر باز زدند. مروان بن محمد حکمران ارمنیه بخش مهمی از تحریکات را بر عهده داشت. اما با وعده یزید مبنی بر ولایت جزیره و موصل و آذربایجان و ارمنیه با او بیعت کرد. با این حال یزید تنها بر دمشق فرمان می‌راند.

گفته‌اند او برادرش ابراهیم بن ولید و پس از او حجاج بن عبدالملک را به جانشینی برگزید اما در صحت این خبر تردید است. دوره حکومت او بیشت از ۶ ماه نپایید و در روزهای پایانی ۱۲۶ق از دنیا رفت.

آشفتگی‌ها پس از یزید بن ولید

معلوم نیست ابراهیم بن ولید خلیفه بود یا نه. زیرا پس از مرگ یزید حکم بن ضبعان در فلسطین مردم را به بیعت با سلیمان بن هشام بن عبدالملک فراخواند. در حمص اوضاع همچنان آشفته بود. و ابراهیم سلیمان بن هشام را به مقابله با حمصیان فرستاد و شهر را محاصره کرد. از دیگر سو مروان بن محمد به سوی شام حرکت کرد. در قنسرین، قیسی‌ها گرد او آمدند و رو به سوی حمص نهاد. در عین الجَر دو سپاه به هم رسیدند. تلاش مروان برای صلح به جایی نرسید. در جنگ خونین سپاه سلیمان شکست خورد و او به دمشق گریخت. مروان در صفر ۱۲۷ق به دمشق وارد شد و ابراهیم گریخت.

خلافت مروان بن محمد

پس از ورود مروان به دمشق مردم با او و اندکی بعد با دو فرزندش بیعت کردند. مروان کوشید خود را به مروان بن حکم شبیه کند. دوران او یکسره به جنگ و نزاع گذشت. سراسر جهان اسلام آشوب و اغتشاش بود. در حمص مردم شورش کردند و مروان خود شورش را خاموش کرد، و بلافاصله در دمشق با مشکلاتی مواجه شد.

قیام‌ها و آشفتگی‌ها

در عراق با سرباززدن عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز از بیعت، میان یمانی‌ها و مضری‌ها نزاع در گرفت. در پی آن، نخست عبدالله بن معاویه از علویان در کوفه ادعای خلافت کرد، اما از عبدالله بن عمر شکست خورد و به ناحیه جبال در ایران رفت و در آنجا سیطره یافت. پس از آن ضحاک بن قیس شیبانی از خوارج، کوفه را در اختیار گرفت. مروان، یزید بن عمر ابن هبیره را به جنگ با او گسیل داشت. ابن هبیره کوفه را تسخیر و خوارج را سرکوب کرد. ضحاک در ۱۲۸ق، در کفرتوثا کشته شد. در حجاز، ابوحمزه مختار بن عوف از خوارج مردم را بر ضد مروان تشویق می‌کرد و با اتحاد با عبدالله بن یحیی اباضی مشهور به طالب الحق در حج ۱۲۹ق مکه و مدینه و طائف را به چنگ آورد. ابوحمزه از سپاه مروان شکست خورد و در رجب ۱۳۰ق در مکه کشته شد. عبدالله بن معاویه که بر فارس و اصفهان و ری غلبه یافته بود و گروه‌های گوناگونی گرد او بودند، از سپاه ابن هبیره شکست خورد و گریخت.

قیام بنی عباس

اگر چه مروان در سرکوب شورش‌های دیگر موفق بود، اما جریان نیرومندی آرام آرام شکل گرفت و توانست امویان را به زیر بکشد. این شبکه کانون مبارزه را به خراسان کشاند. با ورود ابومسلم به خراسان، دعوت ضد اموی به مرحله نوی رسید. او با استفاده از نزاع‌های قبیله‌ای میان یمانی‌ها و قیسی‌ها دعوت را جلو برد. حاکم مضری خراسان از مروان و ابن هبیره کمک خواست، اما آن دو گرفتار دشواری‌های دیگر بودند.

ابومسلم در جمادی الاول ۱۳۰ توانست مرو تختگاه خراسان را فتح کند و قحطبه بن شبیب طایی را به شهرهای دیگر گسیل کرد. قحطبه در رجب ۱۳۱ق لشکر ابن ضباره فرستاده مروان را در حوالی اصفهان شکست داد. با فتح نهاوند در ذیقعده ۱۳۱ق به سوی عراق رو نهاد. پس از آنکه ابن هبیره برای مقابله با سپاه خراسان از کوفه بیرون رفت شهر به راهبری داعی بزرگ عباسی، ابوسلمه خلال، به دست هواداران دعوت افتاد و سپاه خراسان در ۱۰ محرم ۱۳۲ق وارد کوفه شد. اندکی بعد، شماری از اعضای خاندان عباسی وارد کوفه شدند و سرانجام با ابوالعباس سفاح در ربیع الاول ۱۳۲ق به خلافت بیعت شد.

از دیگر سو، شاخه‌ای از سپاه خراسان به فرماندهی ابوعون، پس از شکست عامل مروان در شهر زور، در ناحیه موصل موضع گرفت. مروان در این زمان در حران بود. نخست به رأس العین و سپس به موصل رفت و در کنار دجله برای دفاع خندق زد. ابوالعباس سفاح برادرش عبدالله بن علی را به یاری ابوعون فرستاد. سپاه عباسیان در نخستین نبرد نتوانست مروان را شکست دهد. اما در نبرد رودزاب مروان به سختی شکست خورد و به حران عقب نشست.

پس از آن، مروان همیشه در حال فرار بود و به سبب تعقیب عبدالله بن علی، از حران به قنسرین و حمص و دمشق گریخت. با فتح دمشق به رغم مقاومت مردم؛ در رمضان ۱۳۲ کار خلافت اموی یکسره شد. در دمشق عبدالله بن علی فرمان داد تا گور خلفای اموی چون معاویه و یزید را بشکافند و بر بقایای جنازه هشام بن عبدالملک تازیانه زنند.

مروان سپس به فلسطین گریخت. عبدالله بن علی اگرچه به او دست نیافت، اما در کنار رود ابوفطرس حدود ۱۰۰ تن از امویان به دستور او کشته شدند. عبدالله در ذیقعده۱۳۲ق با دستور سفاح سپاه را به برادرش صالح سپرد. مروان در این زمان به مصر گریخت و از نیل گذشت. سرانجام در بوبصیر در ذیحجه ۱۳۲ق به قتل رسید و سرش را برای خلیفه عباسی فرستادند.

به گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه معاصر، عامل عمده زوال خلافت بنی‌امیه، پیروزی عباسیان در خراسان بود.

در اندلس

در سال ۱۳۲ هجری قمری، حکومت بنی‌امیه از بین رفت و بنی‌عباس قدرت اول جهان اسلام شد. با این حال شخصی به نام عبدالرحمن بن معاویه بن هشام بن عبدالملک معروف به «عبدالرحمن الداخل» نجات پیدا کرد و بعد از مدتی به سمت اندلس رفته و در آنجا حکومت جدیدی را تاسیس کرد. در سال سیصد شخصی ملقب به الناصر لدین الله که از نسل عبدالرحمن الداخل و حاکم اندلس بود، به جهت ضعیف شدن حکومت بغداد، ادعای خلافت اسلامی کرده و خود را امیر المومنین نامید. این طایفه قرن‌ها بر اندلس و شمال افریقا حکومت کرد.