اتان کلبرگ

اتان کلبرگ

از مشهورترین شیعه‌شناسان یهودی
اطلاعات کلی
نام	اتان کلبرگ (به عبری: איתן קולברג، به انگلیسی: Etan Kohlberg)
مذهب	یهودی
زادروز	۱۹۴۳م
زادگاه	تل‌آویو
محل زندگی	اسرائیل
اطلاعات علمی
تحصیلات	مطالعات اسلامی
محل تحصیل	دانشگاه عبری اورشلیم • دانشگاه آکسفورد
استادان	سامُوئِل اسْتِرْن • ریچارْد والْزِر
آثار	کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او • عقاید و فقه شیعه امامیه
اطلاعات دیگر
تخصص	شیعه‌پژوهی
پیشه	مدرس دانشگاه و پژوهشگر
زمینه فعالیت	تاریخ، عقاید و فقه شیعه
منصب	صاحب برترین کرسی در مطالعات اسلامی در اسرائیل
جوایز	جایزه هنر، علم و فرهنگ اسرائیل (EMET) • جایزه روچیلد

اِتان کُلْبِرْگ (Etan Kohlberg)، شیعه‌پژوه و اسلام‌شناس اسرائیلی که آثار او را نقطه‌ عطفی در شیعه‌شناسی میان مستشرقان یهودی برشمرده‌اند.

در میان اسلام‌شناسان اسرائیلی، کلبرگ نخستین محققی معرفی شده که بر حوزه تاریخ تشیع تمرکز کرده است. کلبرگ صاحب برترین کرسی در مطالعات اسلامی در اسرائیل است. جایزه هنر، علم و فرهنگ اسرائیل (EMET) به‌خاطر سهم منحصربه‌فرد کلبرگ در مطالعات اسلامی، به‌ویژه در رشته مطالعات شیعه، به او داده شده است.

زمینه‌های پژوهشی کلبرگ را کلام، فقه، تاریخ و منابع شیعی، به‌ویژه امامیه، دانسته‌اند. شیوه کار کلبرگ در مطالعات شیعه‌شناسی مبتنی بر آسیب‌شناسی تاریخ تشیع و پرداختن به مسائل جنجالی و جدلی فرق اسلامی، مخصوصاً شیعه، دانسته شده است. برای کلبرگ بیش از ۱۱۰ اثر پژوهشی در حوزه شیعه‌شناسی و اسلام‌پژوهی معرفی شده است. کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او (۱۹۹۳م)، «از امامیه تا اثنی‌عشریه» (۱۹۷۶م) و «عقاید و فقه شیعه امامیه» (۱۹۹۱م) از جمله آثار او هستند.

تکامل تدریجی شیعه از جمله نظریات شیعه‌شناسانهٔ کلبرگ است. بر این نظریه نقدهایی وارد شده است؛ از جمله اینکه کلبرگ در میان متون روایی که برای اثبات نظر خود به‌کار گرفته، دست به گزینش زده، در حالی که روایاتی وجود دارد که می‌تواند خلاف نظر او را اثبات کند.

جایگاه

اِتان کُلْبِرْگ (Etan Kohlberg)، شیعه‌پژوه و اسلام‌شناس پرکار اسرائیلی و عضو آکادمی علوم انسانی اسرائیل که پس از ایگْناس گًلدْزیهر (درگذشت: ۱۹۱۲م) مشهورترین مستشرق یهودی خوانده شده است. در میان اسلام‌شناسان اسرائیلی، کلبرگ نخستین محققی شمرده شده که بر حوزه تاریخ تشیع تمرکز کرده و به تألیف و تربیت شاگردانی در این زمینه پرداخته است. آثار او نقطه‌ عطفی در شیعه‌شناسی میان مستشرقان یهودی و الگویی برای نسل بعدی آنان برشمرده شده است. علت شهرت کلبرگ تمرکزش بر تشیع و ترجمه و نقد آثارش به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی دانسته شده است.

نظرات کلبرگ درباره شیعه در زمینه‌های مختلف مورد نقد قرار گرفته است؛ از جمله نظرات او درباره تاریخ زندگی ائمه(ع) و برخی انگاره‌های فقهی شیعه. علاوه بر نقدهایی که بر نظرات کلبرگ وارد شده، نقدهایی هم بر شخصیت پژوهشی او شده است؛ از جمله، تعصب‌ورزی در برخی نظرات، برجسته‌سازی اختلافات میان مسلمانان، ارائه تصویری منفعلانه از اندیشه شیعه، برخورد گزینشی با روایات و القاء تردید در اندیشه‌های شیعه؛ برای نمونه‌ای از تعصب‌ورزی کلبرگ، به اصرارش برای اثبات برگرفته‌بودن بنیان‌های مذهبی شیعه از سایر مذاهب و فرقه‌ها اسلامی اشاره شده است.

کلبرگ صاحب برترین کرسی در مطالعات اسلامی در اسرائیل است. او برای مدت طولانی به‌عنوان استاد ممتاز در دانشگاه عبری اورشلیم انتخاب شده است. در سال ۲۰۰۸م، به کلبرگ جایزه روچیلد داده شد؛ گفته شده که این جایزه به کسی داده می‌شود که بیشترین خدمت را به آرمان‌های یهود کرده است. همچنین، جایزه هنر، علم و فرهنگ اسرائیل (EMET) به‌خاطر سهم منحصربه‌فرد کلبرگ در مطالعات اسلامی، به‌ویژه در رشته مطالعات شیعه، به او داده شده است.

کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او که مهم‌ترین پژوهش شیعی کلبرگ خوانده شده است.

جشن‌نامه بزرگداشت کلبرگ با عنوان ثمره چهل‌ساله پژوهش در تشیع امامی در سال ۲۰۰۹م زیر نظر محمدعلی امیرمعزی، شیعه‌پژوه ایرانی و استاد دانشگاه پاریس، و مئیر میخائیل بَراَشر، شیعه‌پژوه اسرائیلی و شاگرد کلبرگ، در فرانسه به‌چاپ رسیده است.

زمینه‌ها و ویژگی‌های پژوهشی

زمینه‌های پژوهشی کلبرگ را کلام، فقه، تاریخ و منابع شیعی، به‌ویژه امامیه، دانسته‌اند. از نظر موضوعی، آثار شیعه‌پژوهانه او در زمینه‌های شرح‌حال‌نگاری مشاهیر (از جمله امامان شیعه)، علم رجال و سندشناسی، تاریخ شیعه، میراث‌پژوهی (معرفی، تصحیح، بازسازی و اعتبارسنجی متون کهن) و فقه الحدیث دسته‌بندی شده است.

شیوه کار کلبرگ در مطالعات شیعه‌شناسی مبتنی بر آسیب‌شناسی تاریخ تشیع و پرداختن به مسائل جنجالی فرق اسلامی، مخصوصاً شیعه، دانسته شده است. گفته شده که کلبرگ با دقت قابل توجهی به اصول دین و فروع دین نزد شیعه، به‌خصوص بخش‌های مربوط به حدیث شیعه، پرداخته است. از نظر محققان، در آثار کلبرگ درباره باورهای اصلی شیعه، چون امامت و مهدویت، بررسی‌های زیربنایی انجام شده است.

از ویژگی‌های مثبت شخصیت پژوهشی کلبرگ بر مواردی چون گستردگی زمینه‌های مطالعاتی، جست‌وجوی در منابع و تسلط بر آنها، آگاهی از مبانی موضوع مورد پژوهش، آگاهی از جریان‌های تاریخی و ارائه نظریه در پژوهش‌های خود تأکید شده است؛ برای نمونه‌ای درباره جست‌وجوی در منابع و تسلط بر آنها به پژوهش کلبرگ درباره اصول اربعمائه اشاره شده که ۱۰۹ اصل را بر پایه فهرست ابن‌ندیم، کتاب‌های رجالی شیخ طوسی، رجال نجاشی و معالم العلماء معرفی کرده است.

نظرات و نقدها

از جمله نظرات اسلام‌شناسانه و شیعه‌پژوهانه کلبرگ، نظرات او درباره تکامل تدریجی تشیع، تحریف قرآن و تقیه از نظر شیعه است که با نقدهایی همراه شده‌اند.

تکامل تدریجی تشیع

از نظر کلبرگ، نظریه امامیه درباره امامت به‌تدریج در قرن نخست قمری مطرح شده و در نیمه قرن دوم از سوی هشام بن حکم صورتی منسجم یافته است. این نظریه تا صد سال (زمان امام یازدهم) تغییری نکرد و در نیمه قرن چهارم قمری نکاتی عمده به آن افزوده شد. اصطلاح اثنی‌عشریه بعد از غیبت صغری برای نامیدن امامیه به‌کار رفته و این نشانه انسجام تدریجی اندیشه امامت نزد شیعه است.

برخی این نظر کلبرگ را نقد کرده‌اند؛ از جمله: در میان متون روایی که کلبرگ برای اثبات نظر خود استفاده کرده، روایاتی وجود دارد که می‌تواند خلاف نظر او را اثبات کند؛ این روایات را کلبرگ نادیده گرفته است. نیافتن شواهد بر وجود برخی معارف، مهم‌ترین دلیل کلبرگ برای اثبات نظر خود بوده که آن را قابل خدشه دانسته‌اند؛ زیرا هم تمام متون به‌دست ما نرسیده و هم به‌دلیل شرایط سیاسی امکان مخفی‌کاری در این زمینه وجود داشته است. توجه شیعه به نظریه امامت در پایان غیبت صغری، امری طبیعی و بازتاب وضعیت جدید سیاسی و فرهنگی جامعه اسلامی با روی کار آمدن آل‌بویه ذکر شده و گفته شده لزوماً به‌معنای ایجاد این معارف در آن دوره نیست.

تحریف قرآن از نظر شیعه

به گفته برخی، کلبرگ معتقد است که حداقل بخش زیادی از جامعه شیعه در دوره پیش از غیبت معتقد به تحریف قرآن بوده‌اند. به نظر او، در دوره پس از غیبت، در این اعتقاد تجدیدنظر شده و شیخ صدوق اولین عالم شیعه بوده که بر عدم تحریف قرآن استدلال کرده است. بر این نظرِ کلبرگ، نقدهایی وارد شده است؛ از جمله: روایات مربوط به تحریف قرآن را که به نظر کلبرگ در منابع روایی امامیه فراوان است، عموماً ساختگی دانسته‌اند و گفته شده تعداد زیادی از آنها از منابع اهل‌سنت به منابع شیعه راه یافته‌اند. از سوی دیگر، مطالب این روایات، با توجه به قرائن، درباره تفسیر، شأن نزول، وحی غیر قرآنی و تحریف معنایی است، نه تحریف لفظی آیات قرآن.

تقیه از نظر شیعه

به نقل از برخی محققان، کلبرگ تقیه را یکی از عوامل تمایز امامیه از سایر فرق اسلامی و اصلی بنیادین در این مذهب به‌شمار می‌برده است. از نظر او، سیره عملی شیعیان عصر ائمه(ع) در التزام به این اصل متعارض بوده و عده‌ای موافق و برخی مخالف آن بوده‌اند. برخی این نظر کلبرگ را نقد کرده‌اند؛ از جمله: اعتقاد به تقیه منحصر به امامیه نیست؛ تقیه اصلی متکی به قرآن و سنت و مورد اعتقاد مذاهب اسلامی شمرده شده است. اصول دین نزد شیعه مشخص است و تقیه جزء این اصول نیست. تفاوت فتوای عالمان امامیه در موضوع تقیه در قرون مختلف ناشی از تفاوت رویکرد آنان (پذیرش یا عدم پذیرش اصل تقیه) نبوده، بلکه ناشی از تفاوت وضعیت مُکَلَّف نسبت به رخدادهای مختلف در شرایط متفاوت بوده است.

زندگی

اتان کلبرگ در سال ۱۹۴۳م در تل‌آویو متولد شد. پدر او یک یهودی فعال صهیونیست بود. او در ۱۹۶۸م مدرک فوق لیسانس خود را با نگارش پژوهشی درباره دیدگاه اهل‌سنت و شیعه به ابوبکر از دانشگاه عبری اورشلیم و در ۱۹۷۱م مدرک دکتری خود را در رشته مطالعات اسلامی از دانشگاه آکسفورد دریافت کرد. رساله دکتری او با عنوان «نگرش شیعیان امامیه به صحابه پیامبر(ص)» زیر نظر سامُوئِل اسْتِرْن (درگذشت: ۱۹۶۹م)، شرق‌شناس، و ریچارْد والْزِر (درگذشت: ۱۹۷۵م)، استاد در فلسفه اسلامی، به‌نگارش درآمد. کلبرگ در سال ۱۹۷۲م به تدریس زبان و ادبیات عرب در دانشگاه عبری اورشلیم پرداخت. او در سال ۱۹۹۱م به رتبه استاد تمامی رسید و در سال ۲۰۰۶م بازنشسته شد. کلبرگ در دانشگاه‌های یْیْل و پریسنتون در آمریکا به‌عنوان فرصت مطالعاتی تدریس کرده است.

آثار

به گزارش برخی منابع، در مقدمه جشن‌نامه کلبرگ ۱۱۰ اثر از او فهرست شده است. به‌جز ویراستاری‌های علمی برخی مجموعه‌ها، گونه‌های شکلی آثار کلبرگ شامل کتاب‌ها، مقاله‌های چاپ‌شده در نشریات، مقاله‌های دانشنامه‌ای و گزارش و نقد کتاب‌ دانسته شده است.

کتابی در معرفی و نقد نظرات کلبرگ درباره حدیث امامیه

کتاب‌ها

کتاب‌های کلبرگ عبارتند از:

• تصحیح جوامع آداب الصوفیة و عیوب النفس و مُداواتها از ابوعبدالرحمن سُلَّمی صوفی (۱۹۷۶م)،
• عقاید و فقه شیعه امامیه (۱۹۹۱م)
• کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او (۱۹۹۳م)
• وحی و تحریف: کتاب القراءة احمد بن محمد السیاری (۲۰۰۹م).

از میان کتاب‌های کلبرگ تصحیح جوامع آداب الصوفیة و عیوب النفس و مُداواتها و کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ کتاب اول در ضمن مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی به‌کوشش نصرالله پورجوادی در سال ۱۳۶۹ش و کتاب دوم توسط سید علی قرائی و رسول جعفریان در سال ۱۳۷۱ش.

مقاله‌های چاپ‌شده در نشریات

مقاله‌های چاپ‌شده در نشریات کلبرگ شامل ۴۴ عنوان هستند که از نظر موضوعی متنوع قلمداد شده‌اند. هفده عنوان از این مقاله‌ها در کتاب عقاید و فقه شیعه امامیه به‌چاپ رسیده است. برخی از این مقاله‌ها به فارسی ترجمه شده است.

• «نکاتی چند درباره رویکرد امامیه به قرآن» (۱۹۷۲ق)
• «از امامیه تا اثنی‌عشریه» (۱۹۷۶م)
• «تکامل اندیشه جهاد در عقاید شیعیان امامی» (۱۹۷۶م)
• «ابوتراب» (۱۹۷۸م)،
• «اصطلاح رافضه در استعمالات شیعه امامیه» (۱۹۷۹م)
• «اصطلاح محدث در شیعیان اثنی عشری» (۱۹۷۹م)
• «تکوین شیعه» (۱۹۸۳م)
• «مسلمانان غیرامامی در فقه امامیه» (۱۹۸۵م)
• «جایگاه ولدالزنا در تشیع امامی» (۱۹۸۵م)
• «برائت در دیدگاه شیعه» (۱۹۸۶م)
• «اصول اربعمأة» (۱۹۸۷م)
• «متون مقدس معتبر نزد شیعیان نخستین» (۱۹۹۳م)
• «تقیه در عقاید و مذهب شیعیان» (۱۹۹۵م)
• «نخستین کاربردهای اصطلاحی اثنی‌عشریه» (۲۰۰۰م)
• «امامان و قوای بصری» (۲۰۰۳م)
• «گرایشات تفاسیر اولیه امامیه و نقش سیاری در آنها» (۲۰۰۷م).

مقاله‌های دانشنامه‌ای

مقاله‌هایی که در دانشنامه‌های مختلف به‌چاپ رسیده و موضوع غالب آنها شخصیت‌ها و احوال و آثار آنان تلقی شده است:

• دانشنامه ایرانیکا: ۲۴ مقاله از جمله مقاله‌های «اخباریه»، «علی بن ابی‌طالب»، «بهاء‌الدین عاملی»، «بحارالانوار»، «بلاغی، محمدجواد»، «الذریعة الی تصانیف الشیعه»، «شر (از منظر شیعه)»، «حَلَبی، ابوالصلاح»، «راوندی، قطب‌الدین سعید» «کلینی» و «فضل بن شاذان نیشابوری».
• دایرة‌المعارف اسلام: ۱۹ مقاله از جمله مقاله‌های «محمد بن علی زین العابدین[(ع)]»، «موسی الکاظم [(ع)]»، «رجعت»، «الرافضه»، «شهید»، «الشهید الثانی»، «سلیمان بن صُرَد»، «وصی» و «عُدَی بن حاتم».
• سایر دانشنامه‌ها: ۴ مقاله شامل مقاله‌های «ابن‌بابویه» و «المجلسی» در دایرة‌المعارف دین، مقاله «قرآن» در دانشنامه عبریکا و مقاله «جعفر الصادق» در دایرة‌المعارف اندیشه اسلام سیاسی.

گزارش و نقد کتاب

آخرین بخش از کارهای کلبرگ گزارش و نقد کتاب (reviews) دانسته شده که شامل ۱۹ مقاله است؛ از جمله:

• «دو کتاب از ناشیءاکبر»
• «تصوف چیست؟»
• «منتخباتی از نظم و نثر شیعه»
• «آشنایی با شیعه»
• «رهبر عادل در شیعه»
• «هدایت الهی در تشیع اصیل، منابع باطنی‌گری اسلامی»
• «نخستین اندیشه‌های شیعی، تعالیم امام محمد باقر[(ع)]»
• «دوره شکل‌گیری تشیع دوازده‌امامی: حدیث به‌عنوان گفتمانی میان قم و بغداد»