احمد قمی

مقبره شیخ احمد قمی در دانشگاه تربیت معلم شهر آیوتایا پایتخت سابق تایلند

احمد قمی از جمله علمای متولد قم بود که در قرن دهم هجری قمری به کشور تایلند رفت و در آنجا به تبلیغ اسلام و تشیع پرداخت. وی پس از مدتی توانست شیخ‌الاسلام این کشور شود. مقبره وی در دانشکده تربیت معلم شهر آیوتایا تایلند قرار دارد.

زندگی‌نامه

شیخ احمد در سال ۹۲۲ق(۱۵۴۳م)، یعنی در دوران حکومت صفویه، در شهر قم متولد شد. وی در اولین سال‌های قرن هفدهم میلادی (۱۶۰۵م) یعنی زمانی که کشور تایلند از زیر سلطه پانزده ساله برمه‌ای‌ها آزاد شد، به آیوتایا (از شهرهای تایلند) مهاجرت کرد و پس از مدتی توانست به دربار پادشاه سیام راه یابد و به یکی از مقامات عالی‌رتبه سیام تبدیل شود.

شیخ احمد با بانویی جوان از آیوتایا به نام "چوری" که از خاندان سلطنتی بود ازدواج کرد و از او دارای دو پسر و یک دختر شد. پسر بزرگ وی "چوئن" نام داشت. از پسر دومش که در سنین نوجوانی درگذشت اطلاع زیادی در دست نیست. دختر او نیز "چای" نامیده شد. این خانواده پایه‌گذار خاندان‌های بزرگ بوناک و احمد چولای که هنوز هم در تایلند صاحب‌نام و دارای مناصب عالی‌اند به حساب می‌آیند.

اقدامات در تایلند

اگرچه با هجوم مجدد بِرِمه به سیام (نام قبلی کشور تایلند) و هجمه به مراکز فرهنگی و تخریب کتابخانه‌ها و نابودسازیِ اسناد تاریخی و کتب، اطلاعات زیادی برای شناخت جزئیات زندگی و نقش شیخ احمد قمی در سیام در دست نیست، با رجوع به دفتر خاطرات مقامات آن عصر از جمله خانواده سلطنتی و همچنین مستندات تاریخی موجود در مراکز مذهبی مسلمانان و معابد بودایی می‌توان به موقعیت بالای شیخ احمد و میزان نفوذ وی در دربار سلطنتی سیام پی برد.

"تاتیا بوناک" از نوادگان شیخ احمد قمی می‌گوید:
"شیخ احمد قمی که از زادگاه خود شهر قم و به قصد ترویج عقاید شیعی و همچنین تجارت، راهی این منطقه شده بود با ورود به شهر “آیوتایا” پایتخت وقت “سیام” توانست از پادشاه وقت یعنی «نارا سوان» کبیر اجازه‌نامه دریافت کند و پس از یک دهه اقامت در آیوتایا، علاوه بر انجام مأموریت اسلامی خود یعنی تبلیغ و ترویج دین اسلام و مذهب شیعه، در فعالیت‌های تجاری و بازرگانی نیز به پیشرفت و شهرت قابل توجهی دست یابد. نسل‌های پس از او نیز توانستند از قرن هفدهم میلادی تا عصر حاضر(قرن بیست ویکم میلادی)، نام و آوازه او را زنده نگه دارند و آنان نیز چون جد خود شیخ احمد قمی دارای موقعیت ممتاز اجتماعی و سیاسی در کشور تایلند گردند.

شیخ احمد قمی طی شش دوره پادشاهی سیام (خاندان Naresuan ”، Somdej Phra Egatosarote، Somdej Chao Pahsaowapark، و Phra Pimol، که طی فاصله ۲۰ ساله از ۱۶۱۰-۱۵۹۰، حکومت می‌کردند) ارتباطات نزدیکی با دربار و پادشاهان وقت داشت. وی در دوران سلطنت شاه «فارا سوام سنگدوم» که با شاه عباس صفوی معاصر بوده، به عنوان مشاور عالی وی و وزیر خزانه‌داری منصوب و مسئولیت تمامی امور مربوط به تجارت خارجی را بر عهده گرفت. در همین دوره بود که وی به خاطر تلاش‌های خود جهت توسعه بنادر به دستور پادشاه به مقام "پیاشیخ احمدراتتانارج ستی" یا "انسان بزرگ" که از القاب درباری بود نائل گشت. از این پس وی موظف شد در کنار ساماندهی تجارت خارجی، مشاجرات بین خارجیان را نیز حل و فصل کند. او همچنین اولین کسی بود که در زمان ریاست جامعه مسلمانان سیام به مقام "چولا راج مونتری" یا "شیخ الاسلامی" رسید، مقامی که بر اساس آن اجازه یافت تا مذهب شیعه اثنی‌عشری را به جامعه تایلند معرفی کند.

دفتر شیخ الاسلام که به نحوی وزیر امور مسلمانان به حساب می‌آید و تاقبل از شیخ احمد وجود نداشت، در زمان ریاست وی افتتاح شد. شاه سنگدوم مقام شیخ الاسلامی را به او تفویض کرد. این دفتر هنوز به کار خود ادامه می‌دهد.

گسترش تشیع در تایلند

بر اساس اسناد مکتوب از جمله نوشته‌های ابن محمد ابراهیم، به دلیل حضور شیخ احمد،اکثریت مسلمانان آیوتایا را شیعیان تشکیل می‌دادند اگرچه جمعیت سنی هم به احتمال قوی که اغلب از اهالی مالزی و اندونزی بودند وجود داشته است. رابطه مسلمانان شیعه و بودائیها بر اساس احترام و بردباری بناشده بود. جالب است بدانیم که تا سال ۱۹۴۵ خانواده سلطنتی تنها حکم شیخ الاسلامی را برای شیعیان که از نوادگان شیخ احمد بودند تفویض می‌کردند. لذا تنها چهار نفر شیخ الاسلام اخیر سنی وما قبل از آن (سیزده نفر)شیعه بوده‌اند.

وی در این دوره مسئولیت مدیریت امور گمرگی و تجارت، امور خارجه،بندر، وحل وفصل اختلافات و دعاوی خارجیان مقیم آیوتایا را متقبل شد. محل کار و زندگی شیخ احمد در محله "گایی" از نقاط معروف آیوتویا بود.

حمایت از پادشاه تایلند

از حوادث مهم دیگر که موجب افزایش احترام شیخ احمد گردید مداخله وی در جریان حمله جمعی از اتباع ناراضی خارجی به قصر پادشاه و تصرف آن بود. در این مقطع شیخ احمد از طریق عوامل خود مردم را از این امر مطلع کرد و با کمک آنان به غائله خاتمه داد. بعد ازاین اقدام خطرناک بود که وی توسط شاه به مقام "چائوفیا" یا "انسان شجاع" رسید.

آخرین ارتقاء مقام شیخ احمد درزمان شاه "پراساتترنگ" بود. در این زمان، شیخ احمد در سن هشتادوهفت سالگی به عنوان مشاور افتخاری شاه درامور داخلی برگزیده شد. او یک سال بعد یعنی درسال ۱۶۳۱م و در اوالیل سلطنت «نارای» در سن هشتاد و هشت سالگی دیده از جهان فروبست.

از این پس تمامی کسانی که به این مسئولیت‌ها نائل شدند از نوادگان شیخ احمد قمی بودند واین مقام تا هشتمین نسل از نوادگان وی یعنی تا زمان «رامای پنجم» در سال ۱۸۷۵م ادامه داشت.

با ورود شیخ احمد به آیودیا و تشکیل تأسیسات اسلامی در این ناحیه، برای نخستین بار اسلام به‌صورت جدی رایج شد. مذهب شیعه، خط عربی و زبان فارسی به دلیل نفوذ وی و پیروانش در این کشور گسترش یافت. به طوری که مسلمانان تایلندی واژه نماز رابه همین شکل فارسی می‌شناسند و کسانی که عربی می‌دانند واژه صلاه را به کار می‌برند.

فرزندان شیخ احمد

نسل دوم فرزندان شیخ احمد بدین‌صورت شکل گرفت که محمد سعید برادر شیخ احمد که همراه وی به آیوتایا آمده بود بدلیل مسائل فامیلی و مشکلات روحی، سیام را به قصد ایران ترک نمود. پسرمحمد سعید به نام آقامحمدکه از همسر تایلندی وی بود نیز همراه پدر به ایران رفت. پس از در گذشت محمد سعید در ایران، آقا محمد دوباره به آیوتایا بازگشت و در منزل فرزند شیخ احمد یعنی پسر عمویش"تون چوئن" زندگی کرد.

پس از مدتی "تون چوئن" آقا محمد را به شاه نارای معرفی نمود و از شاه در خواست نمود تا اجازه دهد که "چای" دختر شیخ احمد قمی با آقامحمد پسر عموی خودازدواج نماید. ثمره این ازدواج دو پسر بود که پسر جوانتر به نام "کیائو" بعدها رهبر جامعه مسلمانان تایلند و جانشین شیخ احمد قمی در دوران پادشاهی نارای گردید. پسر بزرگتر نیز به نام "ری" در زمان سلطنت همین پادشاه، همچون برادرش سمت شیخ الاسلامی یا رهبری جامعه مسلمانان تایلند را برعهده گرفت.

نسل سوم پس از فوت "تون چوئن" شکل گرفت و فرزند وی یعنی نوه شیخ احمد به نام "سامبون" جانشین پدر شد و به عنوان وزیر امور شهری انتخاب گردید. سامبون نیز این منصب را تازمان مرگ برعهده داشت و پس از آن پسر ارشد وی به نام "جای" جانشین سامبون گردید. پسر کوچکتر وی بنام"چیت" نیز رئیس گارد مسلح قصر بوداما در عنفوان جوانی و در سن بیست سالگی در گذشت.

نسل چهارم با تغییر مذهب برخی از نوادگان شیخ احمدقمی همراه شد. در این مقطع "جای" یعنی پسر ارشد سامبون نوه شیخ احمد قمی، در ابتدا در دربار پادشاه نارای بود. وی نیز همانند اعقاب خود مراحل رشد راطی کرد و در سال ۱۷۵۸-۱۷۳۳میلادی یعنی دوره سلطنت پادشاه "بورماگوتر" به عنوان فرمانده نگهبانان قصر سلطنتی و فرمانده نیروهای داوطلب ضد ژاپنی گمارده شد.

اهمیت دوران زندگی "جای" به دلیل نقش وی در شکل گیری اولین نسل بودایی در خاندان شیخ احمد قمی است. ماجرای تغییر مذهب بدینگونه است که پادشاه به دنبال رهائی از یک بیماری و برای ابراز تشکر و سپاس از بودا در یکی از معابد مراسم مذهبی بزرگی برپای داشت واز تمامی دو لتمردان و اعضای دربار سلطنتی باستثنای "جای"برای شرکت در آن دعوت کرد. "جای" از این امر به شدت ناراحت و شد و در ملاقاتی با پادشاه دلیل این امر را جویا شد. پادشاه علت عدم دعوت از وی را ملیت ایرانی و مذهب او عنوان کرد و گفت تا زمانی که وی ایرانی و شیعه باشد نمی‌تواند در مراسم مذهبی دربار شرکت کند.

از این پس "جای" برای حضور بیشتر در کنار شاه طی یک مراسم رسمی در معبد بودائیان مذهب بودا را پذیرفت و به تابعیت سیام درامد. شاه نیز دستور داد تا نام وی نیز درلیست درباریان ثبت گردد.

این امر موجب گردید که اولین انشعاب مذهبی در میان نوادگان شیخ احمد قمی پدیدار گردد. انشعابی که تازمان حاضر ادامه دارد.

اما "جای" چهار فرزند داشت. بزرگترین فرزند وی دختری بود به نام "کیائو" که وی به کیش بودائی در آمد اما یکی از پسران وی بنام "شی ین" بردین اسلام ماند و بعد‌ها رهبر جامعه مسلمانان سیام و آخرین شیخ الاسلامی دوره تاریخ آیوتایا گردید. وی در زمان سلطنت شاه"سومجد" به عنوان رهبر جامعه مسلمانان انتخاب گردید. پسران "شی ین" راه پدر را دنبال کردند و تا چندین نسل، منصب شیخ الاسلامی در میان فرزاندن Shane دور می‌زد.

بدین ترتیب منصب شیخ الاسلام پس از مدتی که توسط فرزندان محمد سعید برادر شیخ احمد اداره می‌شد، مجدداً به دست فرزندان شیخ احمد افتاد خاندان معروف احمد چولا که هنوز هم در تایلند وجود دارند از اعقاب"شی ین"محسوب می‌شوند. پسر دیگر "جای" یعنی "نوو" نیز در جنگ با برمه ای‌ها کشته شد.

نسل پنجم پس از انشعاب در مذهب نوادگان شیخ احمد شکل گرفت. در این مقطع چهارمین فرزند "جای"که "سون"نام داشت همانند پدر به مسلک بودایی درآمد و در خدمت شاه "بروماگوتر" بود و در سایه خوش خدمتی به لقب "فیا سانیهار پادهوم"یا "مقام بزرگ"مفتخر شد.

"سون" پنج فرزند داشت. سه دختر او توسط برمه ای‌ها به اسارت گرفته شدند و دو پسر او به نامهای "بوناک"و "بومنا"، به شهر راجبوری مهاجرت کرده و از مرگ رهایی یافتند. امروزه "بوناک" جد خانواده بوناک می‌باشد که فرزندان و نوادگان وی در تاریخ معاصر تایلند چه در عصر قدیم و چه در عصر جدید نقش برجسته و ممتازی برعهده داشته‌اند. "بوناک" همچنین جد خانواده ملکه "چاو کون نوال"می باشد.

"شی ین"پسر دیگر "جای" که بر اسلام باقی مانده بود، علاوه بر منصب شیخ الاسلامی، مسئولیت خزانه داری سلطنتی را نیز برعهده داشت. پسر او به نام"کیائو گورن" نیز همچون پدر به منصب شیخ الاسلامی و رهبری جامعه مسلمانان سیام در زمان شاه رامای اول، دست یافت.

مقبره

دانشگاه تربیت معلم شهر آیوتایا پایتخت سابق تایلند دارای بنائی است که در آن از عناصر معماری ایرانی اسلامی استفاده شده و قدمت آن به اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی می‌رسد. این بنا که مقبره یکی از بزرگان مهاجر ایرانی است دارای گنبد تذهیب شده‌ای است که یادآور بناهای تاریخی ایران می‌باشد. از تابلوئی که در کناراین مقبره وجود دارد می‌توان دریافت که مقبره متعلق به شیخ احمد اهل قم ملقب به "شخصیت فوق العاده" یا "چاوپرایا بوورن راج نایوک " (- Chaophraya Boworn Rajnayok-لقب شیخ احمد قمی) می‌باشد. در خرداد ۱۳۹۸ش در دانشگاه تربیت معلم شهر آیوتایا، مراسم بزرگداشتی برای وی برگزار شد.

منابع

• منبع اصلی: سایت رایزنی فرهنگی ایران در تایلند
• شیخ احمد قمی، غلامرضا گلی زواره، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
• ‌ فدایی، سید احمد، مسلمانان تایلند، فصلنامه مشکوة، شماره ۴۶.
• شیخ احمد قمی، ایرانی تاریخ‌ساز در تایلند، خبرآنلاین، ۲۳ دی ۱۳۸۹ش.
• کاشیکاری مقبره شیخ احمد قمی در تایلند با هزینه جمهوری اسلامی، سایت پارسینه، ۴ ارديبهشت ۱۳۸۷ش.
• شیخ احمد قمی و مسلمانان تایلند، غلامرضا گلی زواره، مجله مسجد، شماره ۵۹، آذر و دی ۱۳۸۰.
• «مراسم بزرگداشت شیخ احمد قمی در تایلند برگزار شد+ تصاویر»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ انتشار: ۱۹ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ مشاهده: ۲۰ خرداد ۱۳۹۸ش.