گلگت

از ویکی شیعه
گلگت
اطلاعات کلی
کشورپاکستان
استانگلگت بلتستان
زبان«شِینا»
ادیاناسلام
مذهبشیعه، اهل سنت و اسماعیلیه
اطلاعات تاریخی
نام قدیمسارگین، گِری گِرت
اماکن
مساجدمسجد جامع گلگت
مؤسساتانجمن امامیه گلگت


گِلْگِت از مناطق شمالی پاکستان که اکثریت جمعیت آن‌جا شیعه هستند و حاکمان شیعی قرن‌ها برآنجا حکومت کردند. بخشی از ساکنان این منطقه گروه‌های تندرو اهل‌سنت هستند که همین موجب درگیری‌هایی مذهبی شده است. مردم گلگت به زبان محلی «شِینا» صحبت می‌کنند. در سال ۱۹۴۷م منطقه گلگت به پاکستان ملحق شد. کشتار شیعیان توسط تروریست‌های وهابی در سال‌های ۱۹۸۸م و ۲۰۱۲م از مهمترین حوادث تروریستی علیه شیعیان گلگت محسوب می‌شود. شیعیان نیز برای دفاع از خود به فعالیت‌های نظامی و مقابله با گروه‌های تروریستی پرداختند.

جایگاه و اهمیت

اين منطقة در شمالی ترين نقطة پاكستان و هم مرز با چين و افغانستان است. اين منطقه مانند بلتستان، كوهستانی است و از ۱۴۵۴متر تا ۴۷۳۳ متر از سطح دريا ارتفاع دارد. گلگت از پنج دره تشكيل شده است. مركز گلگت، حراموش،بگروت، هنزه و نگر.[۱] گلگت منطقه‌ای در شمال پاکستان و از مناطق شیعه نشین که بزرگترین شهر آن نیز گلگت خوانده می‌شود.[۲] این منطقه بخاطر اکثریت شیعی، در سیاست‌های مذهبی شیعی پاکستان نقش بسزائی دارد. مناطق گلگت و بلتستان در تاریخ ۱ نوامبر ۲۰۲۰م به عنوان «ایالت گلگت بلتستان» نامگذاری شدند.[۳] «سارگین»[۴] و «گِری گِرت» از نامهای قدیمی گلگت بوده است.[۵] طبق سرشماری سال ۲۰۱۷م، جمعیت ناحیه گلگت، دویست و نود هزار نفر بوده است.[۶] بیشتر مردم گلگت به زبان «شِینا» حرف می‌زنند که یکی از شاخه‌های سانسْکِریت است.[۷]

گفته شده که هم‌زیستی مردم گلگت اعم از شیعه و سنی تا سال ۱۹۷۰م مسالمت‌آمیز بوده است. پس از دهه ۱۹۷۰م به‌خاطر سیاست‌های ژنرال ضیاالحق رییس‌جمهور وقت پاکستان، خشونت فرقه‌ایِ ضد شیعی در این منطقه افزایش یافت.[۸]

برخی تحلیلگران ژئوپلیتیک، عبور بزرگترین رود سند از منطقه گلگت بلتستان را برای اقتصاد پاکستان حائز اهمیت می‌دانند که هرگونه تحرکات فرقه‌ای و یا استقلال خواهی در گلگت-بلتستان سبب تزلزل ساختار حاکمیتی پاکستان می‌شود. همچنین بخش بزرگی از اقتصاد پاکستان کشاورزی است که آن نیز به منابع آبی کوه‌های هیمالیا وابستگی دارد و هرگونه اختلال در سیستم آب‌رسانی، موجب از ضعف اقتصاد پاکستان می شود.[۹]

هم‌مرز بودن با هند، چین و افغانستان اهمیت منطقه گلگت را دوچندان کرده است.[۱۰] سلسله کوه‌های هیمالیا، قَراقُرَم و هندوکُش، هر سه در گلگت به یکدیگر متصل می‌شوند۔[۱۱]

ورود تشیع

ورود مذهب شیعه در شبه‌قاره هند در سال ۳۶[۱۲] یا ۳۸هجری بیان شده است.[۱۳] براساس برخی نقل‌ها در سال ۷۲۵م مطابق با ۱۰۵هجری، شخصی به‌نام سید شاه افضل از منطقه بدخشان به گلگت آمد[۱۴] و تشیع را تبلیغ کرد.[۱۵] قبر سید شاه افضل در «بازار کشمیری» شهر گلگت موجود است۔[۱۶]

بعد از قیام حکومت فاطمیون در مصر شخصی به‌نام پیر ناصرخسرو علوی در سال ۴۴۴ق از مصر به بدخشان آمد و مذهب اسماعیلیه را تبلیغ نمود. بعدها حاکم بدخشان به برخی مناطق گلگت حمله کرده و مذهب اسماعیلیه به مناطقی همانند «هُوْنْزا» رسید.[۱۷]

  • در سال ۱۵۲۵م روحانی به‌نام «شاه‌بریا ولی» به گلگت سفر کرده و مذهب تشیع را ترویج نمود.[۱۸]
  • در سال ۱۶۸۹م «سید سلطان علی شاه حسینی عارف جلالی» از راه کشمیر به گلگت می‌آید و مکتب اهل بیت(ع) را تبلیغ کرد. قبر وی در منطقه دَنًیور است و مردم برای زیارت به آنجا می‌روند.[۱۹]
  • سید شاه ولی تقوی از دیگر مبلغان تشیع در گلگت بوده که در سال ۱۸۰۲م به آنجا سفر کرده و در مذهب تشیع را گسترش داد.[۲۰]
  • در سال ۱۹۰۵م سید سلام شاه معروف به سیدِپنجابی به گلگت آمده و مذهب شیعه را تبلیغ می‌کند.[۲۱]

البته دسته‌های عزاداری و بزرگداشت روز عاشورا در گلگت از سال ۱۹۵۱م شروع شدند.[۲۲]

حاکمان شیعه

براساس نقل برخی محققان، اولین حاکم شیعه در گلگت ناصرالدین محمد غازی خان بوده که از سال ۹۵۸ق تا اواخر قرن دهم هجری حکومت کرد۔[۲۳] برخی معتقدند در گلگت از سال ۷۲۳م تا ۱۸۴۸م حکومت شیعی بوده و اولین حاکم شیعه «راجا سوملک اول» است که ۷۰ سال بر گلگت و مناطق دیگر حکومت کرد. راجا سوملک اول (حکومت:۷۲۳-۷۹۳م) توسط سید شاه افضل به اسلام گروید و حاکمی عادل و با انصاف بود.[۲۴]

خاندان شیعی کیانی تا سال ۱۸۴۸م نسل در نسل بر گلگت حکومت کردند و آخرین حاکم خاندان کیانی در گلگت «علی‌داد خان» نام داشت.[۲۵] در زمان «علیداد خان» دخالت‌های بریتانیا آغاز شد. در سال ۱۸۴۱م سیک‌ها، بعد از فتح گلگت، آن‌را به جامو و کشمیر ملحق کردند. پس از چند بار دست به دست شدن گیلگت میان مسلمانان و سیک‌ها، در ۱۸۶۳م گلگت تحت تصرف سیک‌ها درآمد و حکومت «دوگرا» آغاز گردید.[۲۶] دوگراها ۸۸ سال حکومت کردند۔[۲۷] در سال ۱۹۴۸م مردم گلگت علیه سربازان دوگرا جنگیدند و منطقه را از آنها گرفتند و در نهایت این منطقه به پاکستان ملحق گردید.[۲۸]

شخصیت‌های شیعی

شخصیت‌های مذهبی و سیاسی شیعی فراوانی در گلگت وجود داشته است:

  • حسن خان: او در سال ۱۹۱۹م در گلگت به دنیا آمد. او در جنگ آزادی گلگت از دست دوگرا تأثیرگذار بود. حسن‌خان در لشکر کشمیر به مقام سرهنگی رسید و در سال ۱۹۴۴م در جنگ جهانی دوم در کشور برما به جبهه رفت. وی ۱۹ نوامبر ۱۹۸۳م درگذشت و در گلگت بخاک سپرده شد.[۲۹] سرهنگ حسن خان حوادث سیاسی،‌فرهنگی و اجتماعی ایالت گلگت بلتستان را جمع آوری کرده و به شکل کتاب در آورده است و نام آن شمشیر سے زنجیر تک، (از شمشیر تا زنجیر گذاشته است.[۳۰]

سید ابوالقاسم خوانساری

سید ابو القاسم خوانساری استاد علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان بوده است.[۳۲] حضرت آیت الله سید ابو القاسم خوانساری معروف به مجتهد(ره) با دعوت والي رياست نگر مير سكندر خان به مناطق شمالي تشريف آورد. ايشان در علوم روز ماهر بود ودر شبه قارة هند يكي از علماي سرشناس به حساب می‌آمد، يك عالم فانی متقی بود. بعد از درگذشت مير سكندر خان با قفر و تنگدستی زندگی گذارندند. و رياست نگر را ترك كرد و در منطقة گلگت مقيم شد. ايشان بخاطر خدمت اسلام وطن مالوف خود ايران را ترك كرده بود، آستانة ايشان در محله مجني گلگت واقع شده است. ارادتمندان ايشان براي زيادت و فاتحه خواني بر سر قبر ايشان حضور مي‌يابند.[۳۳]

شهید سید ضیا‌ الدین رضوی

او فرزند حجت الاسلام آغا مير فاضل شاه مرحوم بود. او بعد از دروس مقدماتی به مدرسه مشهور پاكستان حوزه علميه جامعة المنتظر رفت و از لاهور عازم حوزه علميه قم شد. در دوران اقامت وی در قم با درخواست سيد صفدر حسين نجفيی به شهر لندن رفت، در لندن او كارهاي تدريس و تبليغی را نجام داد. بعد از بازگشت از لندن در گلگت مشغول خدمت رساني شد، او يك روحانی انقلابی و از ثمرات انقلاب اسلامی ايران به حساب می‌آمد.[۳۵] و مرجع دینی شیعیان گلگت بود.[۳۶] او در متون درسی مدارس و دانشگاهای پاکستان موادی که برخلاف تاریخ و عقائد شیعه بوده را بررسی نمود و از دولت خواست که متون درسی را براساس مشترکات فرقه‌های اسلامی تدوین کنند.[۳۷]

سيد ضياء‌الدين رضوی و نهضت متون آموزشی دولتی

سيد ضياء‌الدين رضوی در آخر سال۱۹۸۰م، به حوزه علميه قم رفت، ايشان در تعطيلات تابستانی به منطقة‌ گلگت برگشت و برنامه‌هاي تبليغي را به راه انداخت، همراه برنامه‌هاي تبليغي نماز جمعه را هم در مرکز گلگت برگزار کرد، با اهتمام و همکاری نمايندگان «اماميه آرگنايزيشن» در مناطق و روستاهای منطقة گلگت دورة تبليغی برگذار شد.[۳۸] سيد ضياء‌الدين اثرات نقلاب اسلامی ايران را از نزديک ديده بود و از انقلاب اسلامی ايران اطلاعات کافي داشت، از صميم قلب معتقد به افکار امام خميني(ره) بود. بخاطر همين سيد ضياء‌الدين به مسألة وحدت بين مسلمين اهميت زياد می داد ، چون امام خمينی(ره) فرموده بود که درحال حاضر بايد مسلمانان اختلافات فقهي را ترک کنند و با اتحاد کلمه و در ساية وحدت کلمه در برابر استکبار جهاني مقابله بايد کرد».[۳۹] ايشان با الهام گيري از بيانات امام خمينی(ره) در منطقة گلگت برای اتحاد بين مسلمين زحمات فراواني کشيدند و علمای اهل‌سنت از مناطق «کوهستان» مانند اميرقاضي عبدالرزاق و خطيب مسجد «ديوبند» از منطقة گلگت به مسجد مرکزي گلگت شيعيان دعوت نمود و دربارة اتحاد و وحدت مسلمانان سخنراني کرد( ).

رهبری دينی و مذهبی سيد ضياء‌الدين رضوی

شهيد ضياء‌الدين رضوی درحقيقت يکی از علماء برجسته منطقه گلگت و بلتستان به شمار می‌آمد و رهبر شيعيان منطقه گلگت و اطراف آن را بعهده گرفت. و از حقوق شيعيان دفاع کرد با نرمی با مردم برخورد مي‌کرد، از لحاظ اخلاقی خوش اخلاق و ساده زيست بود.[۴۰] سید ضياء‌الدين رضوی طرح اقتصادی تعمير ملت را پی ریزی کرد، برای پيش برد اين کار افرادی انتخاب شدند دفتر آن را هم ساخت، هدف اين طرح کمک اقتصادی و مالي به مستحقين و نيازمندان شيعه، و همچنين کمک مالی به دانشجويان شيعی و ساختن خوابگاه برای آنها بود، برنامه تعمير ملت که مؤسس آن سيد آغا عباس‌شاه نجفي و سيد ضياء‌الدين رضوی بود. درحال حاضرکار به سرپستي رهبر و امام جمعه و جماعت مرکزي جامع مسجد شيعيان گلگت سيد راحت حسين الحسيني ادامه دارد( ). نام و ياد شهيد ضياء‌الدين رضوي بخاطر خلوص نيت و خدمت به اسلام و ترويج مکتب‌ اهل‌بيت (ع) در تاريخ منطقة گلگت و بلتستان ماندگار خواهد شد.[۴۱]

زندگاني سياسی شهيد و متون درسی دولتی پاکستان

ايشان در سال ۱۹۹۴م، بعنوان رئيس حزب تحريک پاکستان جعفریه در مناطق شمالی (گلگت و بلتستان) انتخاب شد. ايشان در مناطق مختلف گلگت و بلتستان برای جذب آراء به نفع نامزدهاي حزب تحريک جعفريه شيعی منطقة گلگت و بلتستان سفرهای انتخاباتی انجام داد، در انتخابات سال ۱۹۹۴م، حزب تحريک جعفريه پاکستان با اکثريت قاطع پيروز شد.[۴۲] ايشان در مرکز گلگت و بلتستان منطقة گلگت نهضت اصلاح متون درسی (اصلاح نصاب تعليم) به راه انداخت البته مشکل متون درسي براي دانش پژوهان شيعی که در مدارس دولتی پاکستان اعم از مدارس ابتدائي، دبستان، راهنمائي و دبيرستان و دانشکده و دانشگاه وجود دارد و دانش پژوهان شيعی بايد کتاب‌های دينی و عقايد اهل‌سنت را بخوانند، و بر طبق آن امتحان بدهند. برای دانش پژوهان شيعی کتاب درسی مشخصی در نظر گرفته نشده است، اين کار دولت، خشم شيعيان و علماي شيعه را برانگيخته بوده و شيعيان خواستار حل اين مسأله و داشتن متون درسی شيعی جداگانه در تمام سطوح علمی بودند، ولی دولت پاکستان توجهی به اين خواستة شيعيان نداد دانش پژوهان شيعی در سراسر پاکستان مجبور به خواندن کتب درسی دينی و عقائد اهل‌سنت هستند و مؤسسات، سازمان‌ها و تشکل‌های اهل تشيّع و همچنين رهبران شيعی همواره نگرانی خودشان را در اين باره ابراز نمودند. وکميته‌های برای حل و فصل اين مشکل بوجود آمده بود، مانند «تحفظ حقوق شيعه» توسط علامه مفتي جعفر حسين و علامه کفايت حسين در سال ۱۹۴۹م، در لاهور، و «کنفرانس سراسری شيعه» در سال ۱۹۴۸م، توسط نوّاب مظفر علي قزلباش در لاهور و «کميتة خواست‌هاي شيعه» (شيعه مطالبات کميتی) با تلاش و همت سيد محمد دهلوی در سال ۱۹۶۰م، در کراچی يکي از اهداف مهم شکل‌گيري اين کميته‌ها حل و فصل اصلاح متون درسي بود. چنانکه درخواستهای «کميتة خواست‌هاي شيعه» به سه مسأله محدود شد.[۴۳] بر همه واجب دينی و شرعی بود که سيد ضياء‌الدين رضوی را کمک و حمايت نمايند و ايشان را در وسط ميدان تنها نگذارند، چونکه اين حرکت (تحريک) يک وسيله براي متحد ساختن شيعيان پراکنده پاکستان بود. چنانچه ايشان در اين منطقه بي آئين و قانون گلگت و بلتستان مسؤلين اجرای را به چالش کشاند و مذاکراتی هم در اين بابت صورت گرفت ولي اين مذاکرات ثمربخش نبود. يک کميته بنام کمیته عکس العمل دانشجويان شيعه «شيعه طلبه ايکشن کمیتی» تأسيس شد. سيد ضياء‌الدين رضوي روي حرف‌هايش محکم ايستاد به همين دليل تهمتهاي ناروا مانند مزدور برطانيه و هندوستاني بودن به ايشان زده شد، ايشان براي به کرسي نشاندن خواسته‌هاي خود آماده تظاهرات عليه دولت در منطقة گلگت شدند، براي انجام تظاهرات سراسري در منطقه تاريخ۳/ ژوئن/۲۰۰۴م، معين شد.[۴۴] چنانچه در سوم ژوئن۲۰۰۴، از ساير مناطق مانند: «بگروت، جلال آباد، اشکهنداس، جوتل، جگلوت، رحيم آباد، نلتر، نومل، دينور،» حداقل پنج هزار نفر براي انجام تظاهرات نزد پل دينور جمع شدند اين تظاهرات عليه اعلام وضعيت فوق العاده در منطقه گلگت و همچنين آزادی شهيد سيد ضياء‌الدين از زندان بود، چنانچه سيد ضياء‌الدين همراه دوستان خود که تعدادشان نود نفر بودند بعد از يک ماه از زندان آزاد شدند.[۴۵]

شهادت سيد ضياء‌الدين رضوی

ايشان در هشتم ژوئن ۲۰۰۵م، ساعت يازده صبح در نزديکی خانه‌اش توسط افراد مسلح زخمی شدند، و راننده ايشان حسين اکبر در محل حادثه به شهادت رسيد، اما شهيد ضياء‌الدين و يک از محافظانش به شدت زخمی شدند. شيعيان، ايشان و محافظ ايشان رابه بيمارستان گلگت رسانند. اين خبر اسفناک مانند شعله آتش سراسر منطقه فراگرفت، بخاطر وضعيت بد زخمي‌ها، سيد ضياء‌الدين رضوي و تنوير حسين را به وسيلة هوليکپتر به بيمارستان ارتش «روالپيندی» منتقل شدند، چنانچه در پندی در تاريخ ۱۳/ژوئن/۲۰۰۵م، پنج شنبه ساعت سه شب سيد ضياء‌الدين به شهادت رسيدند. مردم و شيعيان منطقه گلگت و بلتستان در حسينيه‌ها و مساجد طلاب منطقه گلگت و بلتستان حوزه‌های علميه قم ايران و مشهد مقدس و سراسر پاکستان برای سلامتی و شفاء‌يابی ايشان دعا مي‌کردند. اما ايشان به شهادت‌ای که آروز ديرينه‌شان بود، رسيد به شهادت رسيدند.[۴۶] وقتي خبر شهادت سيد ضياء‌الدين از طريق شبکه‌های مختلف پخش شد، مردم و شيعيان گلگت و بلتستان عزادار شدند و برای ايشان گريه کردند، آشک ريختند. مردم با صداي بلند مي‌گريستند. بعد از شهادت ايشان هفت روز مراسم و مجالس عزا و چهل روز عزا عمومي سراسر منطقه گلگت و بلتستان اعلام شد. و برای تشييع جنازه ايشان شيعيان اثناعشری و اسماعيلی از مناطق گوناگون منطقه گلگت و اطراف آن مانند نگر و هنزه آمدند.[۴۷] به‌همین دلیل چندین بار به زندان افتاد. سید رضوی در ۹ ژانویه ۲۰۰۵م هنگامی که برای اقامه نماز ظهر به سمت مسجد می‌رفت ترور شد و در ۱۳ ژانویه به شهادت رسید.[۴۸]

مسجد جامع شیعیان گلگت

مراسم و آئین‌ها

  • در ایام ولادت پنج‌تن ‌آل‌عبا(ع) خانه‌ها، اماکن، کوچه و بازار حتی بالای کوهها را نیز چراغانی می‌کنند.[۴۹] در دوره‌ای، دولت مانع این کار شد که امام جمعه وقت سید ضیاء الدین رضوی خود بالای کوه رفته و آنجا را چراغانی کرد.[۵۰]
  • عید نوروز را شیعیان در منطقه گلگت بعنوان آغاز بهار گرامی‌ می‌دارند، در این روز مردم به دید و بازدید می‌پردازند، غذاهای متنوع می‌پزند، لباس نو می‌پوشند. تخم مرغ‌های تزیین شده با رنگ‌های مختلف را به کودکان هدیه می‌دهند.[۵۱]

وقایع تروریستی علیه شیعیان

حادثه‌های تروریسی زیادی علیه شیعیان در گلگت رخ داده است.[۵۲] در امتداد حوادث فرقه‌ای سید راحت حسین حسینی امام جمعه شیعه شهر گلگت همتای اهل سنت خود را به مباهله دعوت کرد. او این کار را برای آشکار شدن حق و در نتیجه پایان یافتن تکفیر و ترور موثر می‌دانست. سید حسینی در یکی از سخنرانی‌های خود گفت که در تاریخ مناظره‌های زیادی انجام شده ولی موثر واقع نشدند و به‌همین خاطر آن‌ها را به مباهله فراخواندم. هردو طرف پس از دخالت دولت از مباهله عقب‌نشینی کردند.[۵۳]

سانحه ۱۹۸۸م

در ۱۷ مه سال ۱۹۸۸م بر مبنای فقهی شیعه عید فطر یک روز زودتر از اعلام دولتی برگزار شد. بعد از نماز عید فطر برخی جوانان شیعه در ملأ عام سیگار کشیدند و این سبب درگیری بین جوانان شیعه و سنی شد. به‌همین بهانه هزاران نفر از مردم مناطق قبائلی پاکستان، مهاجران افغان و وهابیون بومی به شهر گلگت یورش بردند و گلگت و روستاهای اطراف آن مورد تجاوز و حمله تروریست‌ها قرار گرفت. در این حمله بیش از ۶۰ نفر از شیعیان کشته شدند و تعداد زیادی نیز زخمی شدند. خانه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها در اثر آتش‌سوزی سوختند و روستاهای زیادی از بین رفتند. بیشترین تلفات را منطقه «جلال‌آباد» داشت که بیش از ۵۰ نفر شهید شدند، ۱۲۳۰ خانه، ۲۴ مساجد و ۴ حسینیه به آتش کشیده شد و بیش از ۲۰۰۰ نسخه قرآن در این آتش سوزی سوخت.[۵۴]

سانحه کوهستان

افراد مسلح در روز ۲۸ فوریه ۲۰۱۲م اتوبوس‌های حامل مسافرین از شهر راولپندی به گلگت بلتستان را متوقف و افرادی را که به‌عنوان شیعه شناسایی کردند، به قتل رساندند. این حادثه در منطقه کوهستان به‌وقوع پیوست و به سانحه کوهستان نیز مشهور شد.[۵۵] در این حادثه ۱۹ نفر از شیعیان به شهادت رسیدند.[۵۶]

سانحه چِیلاس

افراد مسلح در ۳آوریل ۲۰۱۲م اتوبوس‌ها را متوقف کردند. هر فردی که از طریق شناسنامه یا هر نشانه‌ای شیعه بودنش را به‌دست می‌آمد، به قتل رسید.[۵۷] دولت تعداد کشته‌شدگان را ۱۲ نفر از شیعیان اعلام کرد[۵۸] که البته منابع غیر رسمی، تعداد کشته شدگان را بیش از این تعداد گفته‌اند.[۵۹] این حادثه را گروه تروریستی لشکر جَهنگوِی از گروه‌های سپاه صحابه بر عهده گرفت.[۶۰] این حادثه در منطقه‌ای سنی‌نشین گلگت با نام «چیلاس» رخ داد و به‌همین خاطر میان شیعیان پاکستان به سانحه چیلاس مشهور است.[۶۱]

سانحه لولوسر

لولوسر، دره‌ای سیاحتی است که گردشگران فراوانی به آنجا سفر می‌کنند. از این جاده فقط در اواخر بهار تا اوائل پاییز امکان عبور وجود دارد. ۱۶ آگوست ۲۰۱۲م اتوبوسی در منطقه لولوسر توسط افرادی مسلح متوقف و ۲۵ فرد شیعه کشته شدند.[۶۲]

پانویس

  1. سعیدی شگری، ۱۴۰۰ش، ص۳۱.
  2. «گلگت کے بارے میں»، وبگاه میری دهرتی.
  3. مریم وریج کاظمی، «ارزیابی خشونت فرقه‌ای در گلگیت - بلتستان؛ منطقه شیعه‌نشین پاکستان» مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
  4. بلقیس بانو،شمیم بلتستانی شخصیت اور فن، ۲۰۱۴م، ص۲۲۰.
  5. بلقیس بانو، شمیم بلتستانی شخصیت اور فن، ۲۰۱۴م، ص۲۲۰.
  6. Gilgit Baltistan
  7. غلام الدین، کیا گلگت بلتستان کی مقامی زبانیں معدوم هو رهی هیں؟، اندپندنت اردو.
  8. مریم وریج کاظمی، «ارزیابی خشونت فرقه‌ای در گلگیت - بلتستان؛ منطقه شیعه‌نشین پاکستان» مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
  9. مریم وریج کاظمی، «ارزیابی خشونت فرقه‌ای در گلگیت - بلتستان؛ منطقه شیعه‌نشین پاکستان» مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
  10. مریم وریج کاظمی، «ارزیابی خشونت فرقه‌ای در گلگیت - بلتستان؛ منطقه شیعه‌نشین پاکستان» مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
  11. سبوخ سید، شمالی علاقه جات کا گیت وے گلگت، کی تباهی کا ذمه دار کون، آئی بی‌ سی اردو۔
  12. خلیفه بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفه بن خیاط، ص۱۳۹۔
  13. بلاذری، فتوح البلدان، ج ۳، ص، ۵۳۱،۵۳۰؛ فتوح السند کے ذیل میں دیکھیں؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، بشار ج۲، ص۳۳۱؛ عاملی، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۷۴و۳۷۵.
  14. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۴۔
  15. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۴۔
  16. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۵۔
  17. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۴۔
  18. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۱۳۵۔
  19. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۴۔
  20. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۴۔
  21. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۱۳۶۔
  22. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۱۷۲۔
  23. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۴۴۰۶.
  24. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۴۳.
  25. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۳۹-۱۱۹.
  26. کشمیر دوگره راج ۱۳، مکالمه ویب سائت۔
  27. جاوید احمد، گلگت بلتستان کشمیر کا حصه نهیں هے، هم سب ویب سائت
  28. انجم، شیعیت گلگت میں، ص۱۲۰.
  29. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص۱۱۹-۱۲۵.
  30. سعیدی، فرمان علی، تاریخ تشیع و عوامل گسترش آن در گلگت و بلتستان،‌۱۴۰۰ش، ص۳۷۳.
  31. آقابزرگ طهرانی، طبقات، نقبا، قسم۱، ص۶۴، قسم۲، ص۶۴۵؛ موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۶؛ موسوی خوانساری، مقدمۀ روضاتی، ص۱۹۱.
  32. طباطبائی، زندگی من،‌ ۱۳۸۱ش، ص۴۰.
  33. دنیوری، غلام حسین انجم، اسلام گلگت میں، (اسلام در گلگت)، ۱۹۹۴م، ص۸۴.
  34. انجم، غلام حسین، شیعیت گلگت میں، ص 150۔
  35. دنیوری، اسلام در گگت،۱۹۹۴م، ص۸۸.
  36. «شهید نصاب سید ضیاء الدین رضوی کی شهادت کو 18 برس بیت گئے» اسلام تائمز
  37. «شهید نصاب سید ضیاء الدین رضوی کی شهادت کو 18 برس بیت گئے» اسلام تائمز
  38. سعیدی،‌ تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش،‌ ص۲۷۸.
  39. سعیدی،‌ تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش،‌ ص۲۷۸.
  40. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوی، ۲۰۰۹م،ص۱۱۲.
  41. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوی، ۲۰۰۹م،‌ص113.
  42. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوی، ۲۰۰۹م، ص۱۱۳.
  43. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش، ص۲۸۸.
  44. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوي،۲۰۰۹م، ص۱۱۶.
  45. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش، ص۲۸۵.
  46. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوی، ۲۰۰۹م، ص۱۱۹.
  47. دنيوری، شهيد ضياء‌الدين رضوی، ۲۰۰۹م، ص۱۲۰.
  48. «شهید نصاب سید ضیاء الدین رضوی کی شهادت کو 18 برس بیت گئے» اسلام تائمز
  49. «شہید ضیاء الدین رضوی ؒ کے فرزند سید حسین رضوی سے خصوصی گفتگو»، جعفریہ پریس۔
  50. «شہید ضیاء الدین رضوی ؒ کے فرزند سید حسین رضوی سے خصوصی گفتگو»، جعفریہ پریس۔
  51. «پاکستان میں نوروز "عالم افروز" اور "ایران صغیر" کی کہانی» ایرنا نیوز ایجنسی
  52. رابعه رحمن، خطه گلگت بلتستان، نوائے وقت۔
  53. «گلگت میں مناظرے اور مباہلے کی نوبت نہیں آئی، فریقین کی ایک دوسرے سے معذرت»
  54. لیاقت تمنائی، سانحه ۱۹۸۸ء گلگت، ناقابل فراموش سانحه کے ۳۱ سال ابلاغ سائت۔
  55. 28 فروری ۲۰۱۲ سانحه کوهستان، پاکستان کی تاریخ کا سیاه‌ترین دن، شیعیت نیوز
  56. سانحه چلاس، ظلم کی داستان، اسلام تائمز۔
  57. سانحه چیلاس پاکستان از زبان یک شاهد عینی، اسلام تائمز۔
  58. سانحه چلاس، بسوں سے شناختی کارد دیکھ کر اتارکر شهید کیئےجانےوالوں کی آج ۹ویں برسی منائی جارهی هے، شیعیت نیوز ایجنسی۔
  59. سانحه چیلاس پاکستان از زبان یک شاهد عینی، اسلام تائمز۔
  60. سانحه چیلاس پاکستان از زبان یک شاهد عینی، اسلام تائمز۔
  61. «سانحه چلاس، ظلم کی داستان»، وبگاه اسلام تائمز۔
  62. سانحه لولوسر کے ۲ سال مکمل، قاتل ابتک گرفتار نه هو سکے، اسلام تائمز۔

یادداشت

منابع