آفاقیان

آفاقیان یا غریبان، عنوانی است برای گروهی که در سده‎‌های ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م در دوران حکومت سلسله‌های بهمنشاهیان، عادل‌شاهیان، قطب‌شاهیان و نظامشاهیان، به تدریج از ایران، عراق و حجاز به دکن در کشور هندوستان مهاجرت کردند و در نواحی مختلف آن سرزمین تقسیم شدند.

رواج زبان فارسی در نواحی مرکزی و جنوبی هند که مسلمانان آن سرزمین‌ها را با جهان اسلام مرتبط می‎ساخت، پیدایش سبک جدید در معماری و خطّاطی و سایر هنرها، ظهور آثار و تألیفات مهم ادبی و علمی و تاریخی و بالاخره گسترش تشیع و معارف آن در بسیاری از نواحی شبه قاره، تا حدود قابل ملاحظه‎ای وابسته به فعالیت‌های این گروه از مهاجران مسلمان بوده است.

تبارشناسی

آفاقیان عموماً شیعه و غالباً از سادات کربلا، نجف، گیلان و سیستان بودند. در متون تاریخی از دوره بهمنشاهی به بعد این گروه را غالباً «غریب» یا «غریب‎ الدّیار» نامیده‎ اند اما عنوانی که در کتب و تحقیقات تاریخی جدید به آنان داده می‎شود «آفاقی» است. این عنوان از اصطلاح فقهی «آفاقی» (کسانی که به خارج از مواقیت حج تعلق دارند) گرفته شده است.

دوره بهمنشاهیان

در اوایل دوران حکومت بهمنشاهیان (۷۴۸-۹۳۲ق/۱۳۴۷-۱۵۲۶م)، از روزگار سلطان محمود دوم (۷۸۰-۷۹۹ق/۱۳۷۸-۱۳۹۷م) مهاجرت گروهی آفاقیان به ناحیه دکن آغاز گردید. تاج‎الدین فیروز (۸۰۰-۸۲۵ق/۱۳۹۸-۱۴۲۲م) هشتمین سلطان این سلسله به قصد تأمین کارگزاران دستگاه حکومتی و نظامی خود و نیز برای رویارویی با سلاطین دهلی، سیاست جلب گروه‌های مهاجر از سرزمین‌های دیگر را در پیش گرفت و همه ساله با فرستادن کشتی به ایران و عراق، از امیران و کارشناسان و هنرمندان و اهل علم و ادب و عرفان دعوت می‎کرد که به دکن آمده به دربار او ملحق شوند. جانشینان وی این سیاست را پی گرفتند.

سلطان شهاب‎ الدین احمد اول (۸۲۵-۸۳۹ق/۱۴۲۲-۱۴۳۶م) پادشاه معروف بهمنی، از شاه‎ نعمت‎الله ولی (د ۸۳۴ق/۱۴۳۱م) بنیان گذار طریقه نعمت اللهیه با فرستادن هدایائی درخواست کرد که یکی از فرزندان خود را به هند بفرستد، و شیخ نوه خود نورالله، فرزند تنها پسرش خلیل ‎الله را به دکن فرستاد. احمدشاه در محلی که بعدها به مناسبت این ملاقات تاریخی «نعمت آباد» نام گرفت، خود به استقبال نورالله آمد، و او را ملک‎ المشایخ لقب داد، و بدین ترتیب بر تمامی مشایخ دکن از جمله مریدان محمد گیسودراز (د ۸۲۵ق/۱۴۲۲م) پیر قبلی خود برتری داد. پس از مرگ شاه‎نعمت‎الله در ۸۳۴ق/۱۴۳۱م خانواده وی به بیدر پایتخت جدید بهمن شاهیان مهاجرت کردند و در آنجا احترام و نفوذ بسیار حاصل کردند، چنانکه محب‎الله نبیره شیخ دامادِ ولیعهد شد و حبیب‎ الله با عنوان غازی، داماد شاه گردید و جاگیر بیر به او سپرده شد. احمدشاه گذشته از تشویق پیروان طریقتهای صوفیانه به مهاجرت، نزدیک به ۳۰۰۰ کماندار از عراق، آسیای مرکزی و ترکیه به دکن دعوت کرد.

نبرد با دکنیان و حبشیان

توجه خاص احمدشاه به مهاجران خارجی و قدرت نفوذی که اینان در دستگاه حکومتی او حاصل کرده بودند به زودی مایه حسادت دکنی‌ها و حبشی‌ها گردید و سرانجام به منازعاتی خونین منجر شد. شدت گرفتن این جریان وقتی بود که پس از نبرد بیجانگر سلطان مناصب مهم دولتی و اختیار جاگیرها را یکسره به آفاقیان سپرد. سرداران آفاقی چون سیدحسن بدخشی، میرعلی سیستانی، قاسم‎بیک صف شکن و قلندرخان در برار، تلنگانه، کلهر و گلبرگه مقامات حساس نظامی را در اختیار گرفتند، خواجه حسن اردستانی نیز به آموزش تیراندازی به شاهزادگان گمارده شد، سلطان، خلف حسن بصری را نیز با عنوان ملک‎التجار، وکیل‎السلطنه و صدراعظم خود کرد. پیامد این توجه و التفات خاص در زمان جانشین شهاب‎الدین احمد، علاءالدین احمد دوم (۸۳۹-۸۶۲ق/۱۴۳۵-۱۴۵۸م) که بیش از پیش به حمایت آفاقیان متکی بود، دامان این گروه را گرفت.

در ۸۵۰ق/۱۴۴۶م سلطان علاءالدین، خلف حسن بصری را به سرکردگی سپاه بهمنی که مرکب از گروههای آفاقی و دکنی و حبشی بود گماشت و او را مأمور حمله به سرزمین راجه سنگمیشورا و تسخیر قلاع و سرزمین‌های سواحل دریا کرد. وی در نبردی که در جنگل‌های انبوه سرزمین مَراتهه روی داد کشته شد و گروه‌های آفاقی سپاه او قتل عام شدند. این امر با نوعی سکوت و همداستانی سپاهیان دکنی همراه بود. ایشان بعدها به سلطان وانمود کردند که غربیان باقی‎مانده از کشتار عمومی که در جاگنه پناه گرفته‎اند، قصد شورش دارند. سلطان در حال مستی به تحریک اطرافیان دکنی خود، مشیرالملک و نظام‎الملک‎دکنی را به چاکنه فرستاد تا آفاقیان را سرکوب کنند. فریاد دادخواهی آفاقیان در محاصره به سلطان نرسید و در مدت کوتاهی هزاران آفاقی که صدها تن از سادات مدنی و کربلایی در میان آنان بودند با زنان و فرزندانشان به قتل رسیدند. این برخورد نقطة اوج رقابت و دشمنی دیوانه وار میان این دو گروه بود. آفاقیان و دکنیان از این پس از هر فرصتی برای ضربه زدن به یکدیگر استفاده می‎کردند.

تنها در روزگار حکومت شهاب‎الدین محمودشاه (۸۸۷-۹۲۴ق/۱۴۸۲-۱۵۱۸م) بر اثر حسن تدبیر وزیر مقتدر و ایرانی‎الاصل او، نجم‎الدین محمودبن‎گاوان (گیلانی؛ ۸۱۳-۸۸۶ق/۱۴۱۰-۱۴۸۱م) با تقسیم مناصب حکومتی میان این دو گروه، نوعی همزیستی و آرامش میان آنان برقرار گردید. با قتل محمود گاوان به دستور محمودشاه، این موازنه شکننده برهم خورد و آتش اختلاف ‎بار دیگر بال گرفت تا آنجا که به فرسایش درونی قدرت بهمنشاهی و سرانجام به اضمحلال این سلسله منجر گردید.

دوره عادلشاهیان

آفاقیان و عادل شاهیان (۸۹۵-۱۰۹۷ق/۱۴۹۰-۱۶۸۶م): در دوران حکومت این سلسله که بنیان گذار آن یوسف عادلشاه (۸۹۵-۹۱۶ق/۱۴۹۰-۱۵۱۰م) خود در واقع از غربیان بود آفاقیان همچنان جزء طبقه ممتاز و از اشراف به شمار می‎رفتند و رقابت و دشمنی ایشان با دکنیان و حبشیان از مهمترین رویدادهای دکن در این روزگار بود. عادلشاهیان خود عموماً شیعه بودند و به سبب همین گرایش مذهبی، آفاقیان یا غریبان موقعیتی ممتازتر یافتند؛ اما گرایش تنی چند از سلاطین این سلسله به تسنن و همچنین خودداری سلاطین شیعی از اعمال خشونت با اهل تسنن، دکنیان را نیز همچنان در قدرت باقی گذارد.

پس از مرگ یوسف عادلشاه، در آغاز سلطنت جانشین وی اسماعیل عادلشاه (۹۱۶-۹۴۱ق/۱۵۱۰-۱۵۳۴م) و در روزگار وزارت کمال خان، آفاقیان مغضوب و از مناصب عالی دور بودند. او به نام ۴ خلیفه خطبه خواند، تسنن را در دربار رواج داد و تقریباً تمامی گروه‌های سپاهی آفاقی را منحل و پراکنده ساخت. با قتل این حامی بزرگ دکنیان که خود حنفی مذهب بود، آفاقیان به قدرت بازگشتند و واحدهای سپاهی «غریب» بار دیگر گرد آمدند. سیاست قلع و قمع دکنیان پس از این واقعه تا آنجا پیش رفت که حتی آفاقیان یا غریبانی را که با دکنیان خویشاوند بودند نیز در بر گرفت.

در دوران ابراهیم عادلشاه اول

در دوران ابراهیم عادلشاه اول (۹۴۱-۹۶۵ق/۱۵۳۴-۱۵۵۸م) دکنیان و حبشیان بار دیگر به قدرت رسیدند و غریبان از مناصب و مقامات برکنار شدند. تنها اسدخان لاری، وزیر قدرتمند او، از آفاقیان در صحنه باقی ماند. او نیز همواره با توطئه‎های دکنیان روبه‎رو بود. این دوران همزمان با کوششهای دریانوردان پرتغالی به رهبری آلفونسو دو آلبوکرک برای ایجاد پایگاههای تجاری و کسب نفوذ سیاسی در جنوب هند بود. در اسناد پرتغالیان آفاقیان «مردان سفید» نامیده شده‎اند. سیاح پرتغالی مانوئل دفریاسئزا از اشراف و امرایی سخن می‎گوید که به قصد عزل ابراهیم‎شاه مشغول اقدام و ایجاد اغتشاش بودند و پرتغالیها را دعوت به همکاری می‎کردند. اینان ظاهراً از آفاقیان بوده‎اند.

در دوران علی‎عادل شاه اول

در دوران علی‎عادل شاه اول (۹۶۵-۹۷۸ق/۱۵۵۸-۱۵۷۰م) که خود برخلاف تمایل پدرش شیعه مذهب بود. آفاقیان دوباره قدرت یافتند، تشیع اثناعشری با تجلیات خاص آن تثبیت شد، و جریان مهاجرت غریبان یا افاقیان به دکن و بیجاپور وسعت و دامنة بی‎سابقه گرفت. دوران حکومت جانشین وی ابراهیم عادلشاه دوم که مردی صلح جو و با تدبیر بود، با همزیستی آفاقیان و دکنیان سپری شد. ولی بر روی هم سیاست او با تمایلات آفاقیان سازگار نبود، و از همین روی رهسپار احمدنگر و بیجانگر شدند، و به دربار سلاطین نظامشاهی وقطبشاهی پیوستند و در این مراکز قدرت به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی پرداختند.

دوره نظام شاهیان

مقالهٔ اصلی: نظام‌شاهیان

آفاقیان و نظام شاهیان (۸۹۶-۱۰۰۷ق/۱۴۹۱-۱۵۹۸م): با وجود گرایشهای شیعی حکام نظامشاهی، جز در دوران برهان دوم، هفتمین حاکم این سلسله (۹۹۹-۱۰۰۳ق/۱۵۹۱-۱۵۹۵م) آفاقیان از قدرت و نفوذ پیشین بی‎بهره بودند. در این دوران تصفیه‎‌های خونین از عناصر آفاقی پیشین بی‌‎بهره بودند. در این دوران در این دوران تصفیه ‎های خونین از عناصر آفاقی به وقع پیوست که منشأ آن همان اتهام قدیمی و گاه واقعی اقدام علیه سلطان وقت بود که از طرف رقبای دکنی و حبشی طرح می‎گردید. از آن جمله کشتار آفاقیان در زمان مرتضی نظامشاه (۹۷۲-۹۹۶ق/۱۵۶۵-۱۵۸۸م) بود که در پی آن گروهی از ایشان از احمدنگر پایتخت نظامشاهیان به گُلْکَنده و بیجاپور مهاجرت کردند.

در دوران جانشین مرتضی نظامشاه، میران حسین (۹۹۶-۹۹۷ق/۱۵۸۸-۱۵۸۹م)، کوشش آفاقیان برای برکناری او با شکست مواجه شد و به سرکوب و کشتار عمومی ایشان منتهی شد و تنها با وساطت و شفاعت فرهادخان حبشی که از تربیت یافتگان آفاقیان آفاقیان بود، خونریزی متوقف گشت. جانشین او اسماعیل، نظامشاه (۹۹۷-۹۹۹ق/۱۵۸۹-۱۵۹۱م) غریب کشی را در احمدنگر ادامه داد و طبعاً آهنگ مهاجرت آفاقیان به بیجاپور، که در آن هنگام مرکز حکومت ابراهیم عادلشاه دوم بود، سریعتر شد. در زمان سلطنت برهان نظامشاه جانشین اسماعیل، دگرگونی در سیاست پیشین روی داد و غریب کشی پایان گرفت، و گروهی از دکنیان و حبشیان که موجب کشتارها شده بودند کیفر دیدند. او توجهی خاص به غریبان و به‎ویژه سادات و فضلای این قوم داشت و در جهت بهبود وضع زندگی و رفاه ایشان کوشش می‎کرد؛ اما در اواخر روزگار حکومت او و در دوران جانشینان وی آفاقیان باز از مواضع قدرت دور شدند.

دوره قطب‌شاهیان

آفاقیان و قطبشاهیان (۹۱۸-۱۰۹۸ق/۱۵۱۲-۱۶۸۷م): در دوران سلاطین قطبشاهی نیز اوضاع و احوال آفاقیان فراز و نشیب بسیار داشت. مهمترین واقعه در دوران محمدقلی قطبشاه، پنجمین حاکم قطبشاهی (۹۸۹-۱۰۲۰ق/۱۵۸۱-۱۶۱۱م)، هنگامی روی داد که چند سوداگر آفاقی در حالت مستی قلعه نبات گهات را مورد تعرض قرار دادند. خبر این حادثه به عنوان آشوبگری آفاقیان توسط کوتوال قلعه به محمدقلی قطبشاه رسید و دکنیان از موقعیت استفاده کرده موضوع را به صورت اقدام به شورش بر سلطان تلقین نموده حکم قتل عام آفاقیان را از او گرفتند. در پی این حکم در طی نیم ساعت نزدیک به ۱۰۰ نفر کشته شدندو خانه‎ها و اموال غریبان به غارت رفت و به آتش کشیده شد. سیاست دور کردن آفاقیان از مناصب مهم پس از محمدقلی قطبشاه شدت گرفت. ابوالحسن قطبشاه (۱۰۳۸-۱۰۹۸ق/۱۶۷۲-۱۶۸۷م) که سیاست جدیدی در پیش گرفت، به تصفیة عناصر آفاقی بسنده نکرد و حتی دکنیان مسلمان را نیز از عرصه قدرت راند و با گماردن وزرای هند و برهمن (مادنا و اکنا) خشم مسلمین را برانگیخت و اسباب زوال این سلسله را فراهم ساخت.

تأثیر فرهنگی، هنری و اجتماعی آفاقیان

سهم تاریخی آفاقیان یا غریبان در تاریخ سرزمین دکن در قرون ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م تنها به زمینه‎های سیاسی و نظامی محدود نمی‎گردد. درواقع مهمترین و ماندگارترین تأثیر این مهاجرتِ گروهی در عرصه‎‌های فرهنگی رخ نمود. معماری شهرهای معماری بزرگ دکن چون بیدر، بیجاپور و بیجانگر، احمدنگر و جز آن آشکارا نفوذ این مهاجرین به‎ویژه ایرانیان را در فرهنگ و هنر نمایان می‎کند. شاهکار مغیث شیرازی خطاط بزرگ خط تُلث، با قوسهای ظریف و باشکوه آن در مقبره شاه‎حبیب در بیدر، بنای تخت کرمانی در همان شهر که احتمالاً منزل مسکونی شاه‎خلیل‎اله بوده است، چاندمنار در دولت آباد که در ۸۴۹ق/۱۴۴۵م برپا شد و مناره مدرسه محمود گاوان در بیدر (بنا شده در ۸۷۶ق/۱۴۷۱م) نمونه‎‌هایی از این تأثیر و نفوذ هنری است.

استفاده فراوان از کاشی و خصوصاً کاشی کاری با رنگهای آبی و سبز سیر در بناهای این دوره تأثیر هنر معماری ایرانی را نشان می‎دهد. در ادبیات نیز این تأثیر آشکار است. سلطان محمود دوم بهمنی، پنجمین سلطان این سلسله که خود در ادبیات فارسی و عربی صاحب اطلاع و نظر بود، حافظ شیرازی را به دکن دعوت کرد.

مردان فرهیخته‎ای از آن سوی دریاها چون مولانا لطف‎الدین سبزواری، حکیم حسن گیلانی، سیدمحمود گرزونی و گروهی از پیروان شاه‎ نعمت‎ الله ولی از مهاجرنی بودند که به حیات فرهنگی دکن در این دوره رونق بخشیدند. شاعر بنامِ این دوره، میرزامحمدامین اصفهانی میرجمله (۹۸۱-۱۰۴۱/۱۵۷۳-۱۶۳۱) نیز آفاقی بود. دو کتاب از مهمترین کتب تاریخی هند د دوران اسلامی، یعنی تاریخ فرشته نوشته محمد قاسم فرشته، و برهان مآثر تألیف سیدعلی طباطبا از آثار این عصر است و مؤلفان هر دو کتاب از آفاقیان بودند.

رواج زبان فارسی در نواحی مرکزی و جنوبی هند که مسلمانان آن سرزمینها را با جهان اسلامی مرتبط می‎ساخت، پیدایش سبک جدید در معماری و خطّاطی و سایر هنرها، ظهور آثار و تألیفات مهم ادبی و علمی و تاریخی و بالاخره گسترش تشیع و معارف آن در بسیاری از نواحی شبه قاره، تا حدود قابل ملاحظه ‎ای وابسته به فعالیت‌های این گروه از مهاجران مسلمان بوده است.

منابع

• خافی ‎خان ‎نظام‎ الملکی، محمدهاشم، منتخب ‎اللّباب، به کوشش سرولزلی هیگ، کلکته، انجمن آسیایی بنگال، ۱۹۲۵.
• رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش.
• طباطبا، سیدعلی ‎بن ‎عزیزالله، برهان مآثر، به کوشش سیدهاشمی، دکن، جامعه دهلی، ۱۳۵۵ق.
• فرشته، محمدقاسم‎ بن ‎هندوشاه، تاریخ، لکهنو، نولکشور، ۱۲۸۱ق.

منابع انگلیسی

• Aziz Ahmad, studies in Islamic Culrure in Indian Enuironment, Oxford University Press, ۱۹۷۰.
• Ghauri, Iftikhar Ahmad, "Muslims in The Deccan in The Middle Ages: A Historical Survery", Islamic Culture, Hyderabad, ۱۹۷۵, Vol. XLIX No ۳.
• Joshi, P.M., "The Adil Shahis and the Baridis", History of the Medieval Deccan Period, ed. H.K. Sherwani and P.M.Joshi, Hyderabad, ۱۹۷۴ Vol.I.
• Nayeem, M.A. Extemal Relations of The Bijapur Kingdom (۱۴۸۹-۱۶۸۶), Hyderabad, ۱۹۷۴.
• Rudhey Shyan, "The Nizam Shahis and Imad shahis", History of the Medieval Deccan Period, Hyderabad, ۱۹۷۴.
• Sherwani, H. K., "cultural Influences under Ahmad Shah Wali Bahmani", Islamic Culture, ۱۹۴۴, Vol. XVIII.
• id, "The Bahmanis", History of the …, Hyderabad, ۱۹۷۴ Vol. I.
• id, The Bahmanis of Deccan, New Delhi, Munshiram Manoharlal Publishers, ۱۹۸۵.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی