تاجیکستان، کشوری در آسیای مرکزی، به پایتختی شهر دوشنبه. بیشتر مردم تاجیکستان حنفی‌مذهب هستند. حدود ۹۰ درصد شیعیان تاجیکستان پیرو مذهب اسماعیلیه، و ۱۰ درصد از آنها شیعه دوازده امامی هستند. شیعیان تاجیکستان بیشتر در شرق و جنوب شرقی تاجیکستان زندگی می‌کنند.
| پرونده:موقعیت تاجیکستان.png | |||
| |||
| اطلاعات عمومی | |||
|---|---|---|---|
| جمعیت کل | ۹٬۳۰۰٬۰۰۰ نفر (۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م) | ||
| مساحت | ۱۴۳٫۱۰۰ کیلومتر مربع | ||
| حکومت | پارلمانی | ||
| واحد پول | سامانی | ||
| پایتخت | دوشنبه ۳۸°۳۳′ شمالی ۶۸°۴۸′ شرقی / ۳۸٫۵۵۰°شمالی ۶۸٫۸۰۰°شرقی | ||
| شهرهای مهم | خجند • کولاب • حصار • استروشن • پنجکنت • خاروغ | ||
| زبان رسمی | تاجیکی | ||
| اسلام | |||
| پیشینه اسلام | انتهای قرن اول | ||
| اطلاعات شیعی | |||
| درصد به جمعیت کشور | ۵ درصد | ||
| درصد به جمعیت مسلمانان | ۷ درصد | ||
| احزاب | حزب نهضت اسلامی تاجیکستان | ||
| فرق | بیشتر شیعیان، اسماعیلیه هستند | ||
کلیات
جغرافیا
تاجیکستان کشوری در آسیای مرکزی به پایتختی دوشنبه.[۱] این کشور از جنوب با افغانستان، از شرق با چین، از شمال با قرقیزستان و از شمال غرب و غرب با ازبکستان همسایه است. نظام سیاسی تاجیکستان، جمهوری غیردینی و دمکراتیک است و بر اساس قانون اساسی این کشور، تشکیلات دینی بایستی جدا از دولت فعالیت کنند.[۲]
مذهب و فرهنگ مردم
بیشتر مردم تاجیکستان حنفی‌مذهب هستند. گروهی از شیعیان اثناعشری و شیعه اسماعیلی و جمعیت اندکی از مسیحیان در این کشور سکونت دارند.[۳]
جمعیت تاجیکستان در سال ۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م حدود ۹٫۳ میلیون نفر است.[۴] بیش از ۸۰٪ مردم تاجیکستان (آمار ۲۰۱۰م) از قوم تاجیک بوده و ازبک‌ها با حدود ۱۲٪ جمعیت، بزرگ‌ترین اقلیت قومی را تشکیل می‌دهند. روس‌ها، قرقیزها و تاتارها نیز جمعیت اندکی دارند.[۵] زبان رسمی کشور فارسی تاجیکی است و لهجه‌های مختلفی همچون یغنابی (سغدی) و پامیری وجود دارد.[۶] تا سال ۱۳۰۹ش/۱۹۳۰م، رسم‌الخط عربی بود که بعدها به خط لاتین و سپس به سیریلیک تغییر یافت.[۷]
تاریخچه
تاریخ تاجیکستان از صدر اسلام تا حکومت تیموریان و پس از آن، شامل چندین دوره است:
- از صدر اسلام تا حکومت تیموریان: مسلمانان از حدود سال ۵۰ق تا ۱۳۰ق این منطقه را فتح کردند و پس از آن اسلام به تدریج در این مناطق گسترش یافت[۸] با ورود مغولان، دولت خوارزمشاهیان در اوایل قرن هفتم هجری فروپاشید. سپس تیمور گورکانی در قرن ۸ق پایتخت دولت تیموریان را در سمرقند تأسیس کرد.[۹]
- از انقراض دولت تیموریان تا الحاق به شوروی: دولت تیموریان در اوایل سده دهم با حمله ازبک‌های شیبانی از میان رفت پس از حمله ازبک‌ها به دولت تیموریان، این منطقه تحت سلطه قبایل مختلفی از جمله اشترخانیان قرار گرفت. در نیمه دوم قرن ۱۹، تاجیکستان به تدریج تحت نفوذ روسیه تزاری قرار گرفت و در سال ۱۹۱۸ بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان شد.[۱۰]
- پس از الحاق به شوروی: در دوره شوروی، سیاست‌های ضد دینی منجر به تعطیلی مساجد و مدارس دینی شد. خط فارسی به لاتینی و سپس به سیریلیک تغییر یافت.[۱۱] با فروپاشی اتحاد شوروی در ۱۹۹۱، تاجیکستان به استقلال رسید.[۱۲]
وضعیت شیعیان تاجیکستان
| ردیف | جمعیت | مسلمانان | شیعیان | درصد شیعیان | زمان سرشماری | منبع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | ۸٬۱۵۰٬۰۰۰ | ۶٬۲۸۰٬۰۰۰ | ۴۳۰٬۰۰۰ | ۸/۸۴ | ۲۰۱۴م | سایت CIA |
| ۲ | ۸٬۱۷۶٬۰۰۰ | ۶٬۰۰۰٬۰۰۰ | ۵۰۰٬۰۰۰ | ۹/۶ | ۲۰۱۴م | سایت Nation Master |
| ۳ | ۸٬۰۸۰٬۰۰۰ | ۶٬۴۵۰٬۰۰۰ | ۴۸۰٬۰۰۰ | ۹/۱۲ | ۲۰۱۵م | سایت religious freedom |
| ۴ | ۸٬۰۰۰٬۰۰۰ | ۶٬۱۰۰٬۰۰۰ | ۳۵۰٬۰۰۰ | ۸/۱۲ | ۲۰۱۴م | سایت religiousintelligence |
| ۵ | ۸٬۳۰۰٬۰۰۰ | ۵٬۸۰۰٬۰۰۰ | ۴۳۰٬۰۰۰ | ۹/۵۲ | ۲۰۱۴م | سایت swivel |
| ۶ | ۸٬۲۸۰٬۰۰۰ | ۶٬۵۰۰٬۰۰۰ | ۴۷۰٬۰۰۰ | ۹/۱۲ | ۲۰۱۵م | سایت Pewforum |
شیعیان اسماعیلی
اسماعیلیان تاجیکستان اضافه بر شهر دوشنبه، بیشتر در منطقه بدخشان به‌خصوص شهرهای شیغَنان، واخان، لَغمان و دره‌های اطراف آن ساکن هستند. در ارتفاعات پامیر، نزدیک مرز چین و منطقه اشکاشم نیز جمعیت قابل توجهی از اسماعیلیه سکونت دارند. این گروه از نظر قومی عموماً تاجیک هستند. اسماعیلیان تاجیکستان از اسماعیلیان نزاری محسوب می‌شوند.[۱۳]
بنای مرکز اسماعیلیان در سال ۱۳۸۸ش/۲۰۰۹م در شهر دوشنبه افتتاح شد. جمعیت آنها را حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند.[۱۴]
عزاداری اسماعیلیه در محرم و صفر
اسماعیلی‌های تاجیکستان، ماه محرم و صفر را «شدّه» یا «عشورا» می‌نامند. آنان در این ایام، لباس سیاه به تن می‌کنند. بیشتر مردان در این دو ماه محاسن خود را نمی‌تراشند و در خانه‌ها عزاداری و سینه‌زنی برپا می‌کنند.[۱۵] [یادداشت ۱]
شیعه اثناعشری
سید عبدالحسین خاتون‌آبادی در سال ۱۰۸۲ق از عده‌ای از شیعیان بدخشانی یاد کرده که در آن روزگار برای درخواست مبلغ و روحانی به مشهد رفته بودند.[۱۷] در انقلاب روسیه، تعداد شیعیان این منطقه بالغ بر پنج هزار خانوار بود. به گفته برخی، به دلیل تبلیغات فراوان مبلغان اسماعیلی و سنی و وجود جو اختناق و تفتیش عقاید علیه شیعه امامیه و نیز، نبودن مبلغ و روحانی، تعدادی از آنها به فرقه‌های اسماعیلیه و حنفیه گرویده‌اند.[۱۸]
شمار تقریبی شیعیان اثناعشری تاجیکستان به قرار زیر است:
- حدود ۴۰۰ خانوار شیعه در دوشنبه
- حدود ۵۰۰ خانوار در اطراف دوشنبه (قرقان تپه، کولاب و وحدت)
- بیش از ۵۰۰ خانوار در ولایت سغد در شمال تاجیکستان[۱۹]
سید قیام‌الدین غازی (۱۹۵۲–۲۰۱۹م) روحانی مستبصر و عضو حزب نهضت اسلامی تاجیکستان بود. او به اتهامات مختلف به ۲۵ سال حبس محکوم شد و در سال ۲۰۱۹م، در شورش زندان وحدت، توسط اعضای داعش کشته شد.
اعتراض مراجع تقلید به وضع قوانین خلاف اسلام
آیت‌الله صافی گلپایگانی در تابستان ۱۳۹۰ در پیامی به وضع قوانین خلاف اسلام در تاجیکستان اعتراض کرد.[۲۰] آیت‌الله مکارم شیرازی نیز به رئیس‌جمهور و دولتمردان تاجیکستان دربارهٔ مخالفت آنان با حجاب هشدار داده بود.[۲۱] برخی از قوانین خلاف اسلام در این کشور عبارتند از:
آثار تاریخی
- آرامگاه سید علی همدانی: آرامگاه میر سید علی همدانی در فاصله حدود ۱۹۰ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد.
- آرامگاه ابواسحاق ختلانی: آرامگاه ابواسحاق ختلانی در ۱۵ کیلومتری شهر کولاب قرار دارد. خواجه اسحاق سرسلسله شیخ‌های ذهبیه بوده است.[۲۴]
- آرامگاه رودکی: آرامگاه ابوعبدالله رودکی در روستای پنجرود در مرز سمرقند قرار دارد.
- آرامگاه علاءالدین محمد: در جنوب روستای ده نو قرار دارد.
پانویس
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ۱۳۸۳ش، ص ۱۱۳–۱۱۲
- ↑ ره آورد سفر به تاجیکستان
- ↑ «سر شماری جمعیت تاجیکستان در سال 2020»، سایت parstoday
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
- ↑ غفوروف، ج۱، ص۲۳۱–۲۳۳، ۳۰۴–۳۳۷، ۴۷۷؛ افشار سیستانی، «مقدمه ای بر شناخت قوم تاجیک»، ۱۳۷۳ش، ص۸۵.
- ↑ غفوروف، ج۱، ص۵۲۶، ۵۳۷، ۶۱۱، ۶۳۰، ۶۳۷، ۶۴۵، ۶۹۹، ۷۰۶، ۷۰۸، ۷۴۹، ۷۵۵.
- ↑ احمد رشید، ص۱۶۷–۱۶۸؛ نیکولایوا، ص۲۹، ۳۱، ۴۹؛ ابوالحسن شیرازی، ص۸۵
- ↑ احمد رشید، ص ۱۷۰–۱۷۱؛ گاه‌شمار سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی، ص ۲۸۶–۲۸۷
- ↑ منتظمی، تاجیکستان، ص ۵۶
- ↑ بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۰
- ↑ مشکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، ۱۳۷۲؛ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۵ش؛ اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب‌اف، ۱۳۹۴ش.
- ↑ آداب و رسوم عاشورایی مردم دنیا
- ↑ تاجیک‌ها در عزاداری ماه محرم KGB را فریب می‌دادند
- ↑ تاجیکستان، پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه.
- ↑ بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۷–۱۴۶
- ↑ ره آورد سفر به تاجیکستان
- ↑ آیت‌الله صافی گلپایگانی: به هیئت مسلط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌کنم
- ↑ آیت الله مکارم شیرازی: حجاب را نمی‌توان انکار کرد
- ↑ منع حجاب در تاجیکستان
- ↑ تشدید مجازات آموزش غیررسمی علوم دینی در تاجیکستان
- ↑ افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ۱۳۸۳ش، ص ۱۰۳–۱۰۵
یادداشت
- ↑ سفیر سابق ایران در تاجیکستان: «در زمان حضورم در تاجیکستان، یکی از دوستان تاجیک می‌گفت ما خیلی امام حسین (ع) را دوست داریم و در ایام دهه عاشورا وقتی می‌خواستیم مجلس عزاداری برپا کنیم، به زیرزمین‌هایی می‌رفتیم و یک نفر را جلو پله‌های زیرزمین به نگهبانی می‌گماشتیم. اگر آن فرد نگهبان علامت می‌داد و متوجه می‌شدیم که مأموران KGB آمده‌اند، به سرعت مقابلمان ورق می‌گذاشتیم و وقتی مأموران می‌آمدند ما را در حالی می‌دیدند که گویی در حال ورق بازی کردن هستیم.»[۱۶]
منابع
- بهمن، شعیب، «ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی»، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۳ش.
- افشار سیستانی، ایرج، «جغرافیای تاریخی تاجیکستان»، تهران، انتشارات الهدی، ۱۳۸۳ش.
- افشار سیستانی، ایرج، «مقدمه‌ای بر شناخت قوم تاجیک»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- منتظمی، رؤیا، «تاجیکستان»، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴ش.
- شکورزاده، میرزا، «تاجیکان در مسیر تاریخ»، تهران، انتشارات الهدی، ۱۳۷۳ش.
- نوبهار، عبدالغیاث، مقاله «تاجیکان افغانستان»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران، الهدی، ۱۳۷۳ ش.
- پاشینو، «در احوالات و اصل و نسبت طایفة سارت»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- مهدی سیدی، «تاجیک‌ها و تاجیکستان تا حملة مغول»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست، بی‌تا.
- جلال الدین صدیقی، «تاجیکان»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- همام، «تاجیک‌ها»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- باباجان غفوروف، تاجیکان، دوشنبه ۱۳۷۷ش.
- لاریسا نیکولایوا، تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر، تهران ۱۳۸۰ ش.
- حبیب اللّه ابوالحسن شیرازی، ملّیتهای آسیای میانه، تهران ۱۳۷۰ ش.
- غلامرضا گلی زواره، سرزمین اسلام؛ شناخت کشورهای اسلامی و نواحی مسلمان نشین جهان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۶ش.
- Ahmed Rashid, The resurgence of Central Asia: Islam or nationalism?, Karachi 1995.
- محمد جواد شکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، انتشارات اشراقی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.
- مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق، کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴ش.
- مجیداسدی، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، www.farhangnagz.blogfa.com ،۱۳۸۹.
- فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵
- برچیان، حبیب، مدخل «تاجیکستان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- * تاجیکستان، پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
