تاجیکستان، یکی از پنج جمهوری آسیای مرکزی، به پایتختی شهر دوشنبه. بیشتر مردم تاجیکستان سنی حنفی هستند. شیعیان تاجیکستان به دو دسته امامیه و اسماعیلیه تقسیم می‌شوند. حدود ۹۰ درصد شیعیان تاجیکستان ساکن بدخشان در شرق و جنوب شرقی تاجیکستان در کوهپایه‌های پامیر، پیرو مذهب اسماعیلیه، و ۱۰ درصد از آنها شیعه دوازده امامی هستند. این کشور تا قبل از استقلال در سال ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م یکی از جمهوری‌های پانزده‌گانه شوروی بود.
 | |||
| |||
| اطلاعات عمومی | |||
|---|---|---|---|
| جمعیت کل | ۹٬۳۰۰٬۰۰۰ نفر (۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م) | ||
| مساحت | ۱۴۳٫۱۰۰ کیلومتر مربع | ||
| حکومت | پارلمانی | ||
| واحد پول | سامانی | ||
| پایتخت | دوشنبه ۳۸°۳۳′ شمالی ۶۸°۴۸′ شرقی / ۳۸٫۵۵۰°شمالی ۶۸٫۸۰۰°شرقی | ||
| شهرهای مهم | خجند • کولاب • حصار • استروشن • پنجکنت • خاروغ | ||
| زبان رسمی | تاجیکی | ||
| اسلام | |||
| پیشینه اسلام | انتهای قرن اول | ||
| اطلاعات شیعی | |||
| درصد به جمعیت کشور | ۵ درصد | ||
| درصد به جمعیت مسلمانان | ۷ درصد | ||
| احزاب | حزب نهضت اسلامی تاجیکستان | ||
| فرق | بیشتر شیعیان، اسماعیلیه هستند | ||
جغرافیا و تقسیمات
افغانستان در جنوب، چین در شرق، قرقیزستان در شمال و ازبکستان در شمال غرب و غرب تاجیکستان قرار دارند. تاجیکستان با ۱۴۳٬۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت در آسیای مرکزی واقع است. بیشتر سرزمین تاجیکستان را کوه‌های مرتفع پوشانده است.[۱] رشته‌کوه‌های پامیر، ترکستان، حصار و زر افشان این کشور را به چند ناحیه تقسیم کرده‌اند.[۲] دو بلندترین قله تاجیکستان به نام اسماعیل سامانی (از شاهان سلسله سامانی) و ابن‌سینا (دانشمند معروف مسلمان) نامگذاری شده است.[۳] در تاجیکستان چند صد رود کوچک و بزرگ موقتی و دایمی جریان دارد که بخش بزرگی از آب آنها به چند دریاچه و آبگیر فصلی و دایمی داخلی سرازیر می‌شود.[۴] رودهای آمودریا (جیحون) و سیر دریا (سیحون)، دو گستره بزرگ آبی تاجیکستان را تشکیل داده‌اند.[۵]
پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه است. علت نام این شهر به سبب تشکیل (دوشنبه بازار) در این محل است. دومین شهر بزرگ تاجیکستان، خُجَند در شمال این کشور است.[۶]
تاجیکستان به چهار ولایت تقسیم می‌شود:
- دوشنبه و نواحی تابعه مرکز.
- ولایت سُغد در شمال، شهر مرکزی: خجند. شهرهای مهم: کانی بادام، پنجکنت، اوراتپه.
- ولایت خَتلان در جنوب، شهر مرکزی: قُرقان تپه. شهرهای مهم: کولاب و دنغره.
- ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی در نیمه شرقی، شهر مرکزی: خاروغ.[۷]
مردم و فرهنگ
جمعیت تاجیکستان در ۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م حدود ۹٬۳۰۰٬۰۰۰ نفر است.[۸] بیشتر مردم تاجیکستان (بیش از ۸۰٪ در آمار ۲۰۱۰م) از قوم تاجیک بوده و ازبک‌ها با حدود ۱۲٪ جمعیت، بزرگ‌ترین اقلیت قومی هستند. روس و قرقیز و تاتار از اقوام با جمعیت اندک مقیم تاجیکستان هستند.[۹]
زبان ملی، فارسی تاجیکی است. بیشتر تاجیکها به لهجه‌های گوناگون سخن می‌گویند. یغنابی (سُغدی) و پامیری دو گویش مشهور هستند.[۱۰] در ارتباطات تجاری و اداری، زبان روسی نیز استفاده می‌شود. همچنین ازبکی در قسمت‌هایی از مناطق مرزی شمال و جنوب تاجیکستان رواج دارد.[۱۱]
رسم‌الخط مردم تاجیک تا سال ۱۳۰۹ش/۱۹۳۰م عربی بود و در این سال خط لاتین جانشین رسم‌الخط عربی شد. خط سیریلیک (روسی) ده سال بعد در ۱۳۱۹ش/۱۳۴۰م به خط رسمی تاجیکستان تبدیل شد.[۱۲]
ادیان و مذاهب
در قانون اساسی تاجیکستان، نظام سیاسی این کشور، جمهوری یکپارچه، غیردینی، دمکراتیک و مبتنی بر قانون معرفی شده است. در ماده هشتم قانون اساسی تصریح شده که هیچ باوری حتی باورهای دینی، جنبه دولتی ندارد و تشکیلات دینی بایستی جدا از دولت فعالیت کنند.[۱۳] مذهب اکثر مردم تاجیکستان سنی و از شاخه حنفی است. گروه کوچکی از شیعیان اسماعیلی در کوه‌های پامیر در منطقه بدخشان زندگی می‌کنند. جمعیت اندک مسیحی در تاجیکستان، روس هستند.[۱۴]
ساختار سیاسی و اقتصادی
در قانون اساسی اکنون تاجیکستان، نظام رسمی حکومت به سه قوه مجریه، مقننه و قضاییه تقسیم شده است. رئیس‌جمهور، رئیس دولت و دارای اختیارات اجرایی است. از ۱۳۷۱ش تا اکنون ۱۳۹۸ش (۲۷سال)، امام‌علی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان است.[۱۵] نخست‌وزیر، رئیس کابینه است که از سوی رئیس‌جمهور انتخاب می‌شود. قوه مقننه یا مجلس عالی تاجیکستان، شامل دو مجلس نمایندگان و مجلس ملی است.[۱۶] قوه قضاییه از دادگاه قانون اساسی، دادگاه عالی اقتصادی، دادگاه ایالت بدخشان، دادگاه ایالت دوشنبه و دادگاه سایر شهرها و نواحی تشکیل شده است.[۱۷]
تولید ناخالص داخلی و درآمد متوسط تاجیکستان در میان کشورهای آسیای مرکزی کمترین است. کوهستانی بودن آن سبب شده تنها هفت درصد از خاک آن قابل استفاده باشد. پنبه مهم‌ترین محصول کشاورزی آن است.[۱۸] اقتصاد تاجیکستان به کشاورزی و خدمات بستگی دارد که در هر یک، بخش بزرگی از نیروی کار این کشور اشتغال دارند.[۱۹] اقتصاد تاجیکستان در زمان شوروی سابق، وابسته به کمک‌های مسکو و دستمزد کارگران این کشور در روسیه و همسایگان غربی آن بوده است.[۲۰]
تاریخچه
از صدر اسلام تا حکومت تیموریان
مسلمانان حدوداً از سال ۵۰ تا اوایل دهه ۱۳۰ هجری قمری، مهم‌ترین ولایات این منطقه را فتح کردند و اسلام به تدریج در میان مردم نفوذ یافت.[۲۱] با ورود مغولان به آسیای مرکزی از ۶۱۷ تا ۶۱۹ دولت خوارزمشاهیان فروپاشید. از آن پس تا ۱۵۰ سال بعد قبایل مختلفی از جمله جغتایی‌ها بر آسیای مرکزی مسلط بودند تا اینکه تیمور گورکانی در ۷۷۱ق پایتخت دولت مستقل خود را در سمرقند بنا نهاد و از جمله تاجیکستان کنونی را به تصرف درآورد.[۲۲]
از انقراض دولت تیموریان تا الحاق به شوروی
دولت تیموریان در اوایل سده دهم با حمله ازبک‌های شیبانی از میان رفت. در سال ۱۰۰۷ق ازبک‌های اشترخانی جای شیبانیان را گرفتند. در ۱۱۵۳ نادرشاه بخارا را تصرف کرد و اشترخانیان تا ۱۱۶۰ که نادرشاه کشته شد، خراجگزار ایران بودند.[۲۳] پس از درگیری‌هایی در دهه ۱۲۸۰ق/۱۸۶۰م، شمال تاجیکستان به روسیه تزاری و جنوب آن به امارت بخارا ملحق شد.[۲۴] در رجب ۱۳۳۶/ آوریل ۱۹۱۸ شمال تاجیکستان بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان شد. با این حال باسماچیان در بخش‌های مختلف منطقه، از جمله در تاجیکستان شمالی، در برابر نیروهای شوروی مقاومت کردند و تا بهمن ۱۳۰۰/ فوریه ۱۹۲۱ نیروهای شوروی موفق به تصرف کامل بخارای شرقی و از جمله دوشنبه نشدند.[۲۵] در مهر ۱۳۰۳/ اکتبر ۱۹۲۴ در نتیجه مرزبندی‌های ملی در آسیای مرکزی، جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تأسیس شد.
پس از الحاق به شوروی سوسیالیستی
در دوره شوروی مبارزه با مذهب منجر به تعطیلی بیشتر مساجد و مدارس دینی گردید. از ۱۳۰۶ش / ۱۹۲۷م. تغییر تدریجی خط از فارسی به الفبای لاتینی آغاز شد تا اینکه در ۱۳۰۸ش / ۱۹۲۹ خط لاتینی رسمیت یافت و در ۱۳۱۹ ش /۱۹۴۰ الفبای سیریلی جای آن را گرفت.[۲۶] از دهه ۱۳۵۰ ش /۱۹۷۰ به تدریج باورهای اسلامی در میان مردم تاجیکستان رشد یافت.[۲۷]
در دسامبر ۱۹۹۱م سه کشور روسیه، بلاروس و اوکراین در شهر مینسک گرد هم آمدند و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع را اعلام کردند. تاجیکستان که مانند سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی آمادگی برای استقلال کامل نداشت، بلافاصله به اتحادیه جدید کشورهای مستقل مشترک المنافع پیوست.[۲۸]
آمار شیعیان تاجیکستان
در ادامه برخی از آمارهای شیعیان تاجیکستان بر اساس منابع زیر ذکر می‌شود:
| ردیف | جمعیت | مسلمانان | شیعیان | درصد شیعیان | زمان سرشماری | منبع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | ۸٬۱۵۰٬۰۰۰ | ۶٬۲۸۰٬۰۰۰ | ۴۳۰٬۰۰۰ | ۸/۸۴ | ۲۰۱۴م | سایت CIA |
| ۲ | ۸٬۱۷۶٬۰۰۰ | ۶٬۰۰۰٬۰۰۰ | ۵۰۰٬۰۰۰ | ۹/۶ | ۲۰۱۴م | سایت Nation Master |
| ۳ | ۸٬۰۸۰٬۰۰۰ | ۶٬۴۵۰٬۰۰۰ | ۴۸۰٬۰۰۰ | ۹/۱۲ | ۲۰۱۵م | سایت religious freedom |
| ۴ | ۸٬۰۰۰٬۰۰۰ | ۶٬۱۰۰٬۰۰۰ | ۳۵۰٬۰۰۰ | ۸/۱۲ | ۲۰۱۴م | سایت religiousintelligence |
| ۵ | ۸٬۳۰۰٬۰۰۰ | ۵٬۸۰۰٬۰۰۰ | ۴۳۰٬۰۰۰ | ۹/۵۲ | ۲۰۱۴م | سایت swivel |
| ۶ | ۸٬۲۸۰٬۰۰۰ | ۶٬۵۰۰٬۰۰۰ | ۴۷۰٬۰۰۰ | ۹/۱۲ | ۲۰۱۵م | سایت Pewforum |
شیعیان اسماعیلی
اسماعیلیان تاجیکستان اضافه بر دوشنبه، بیشتر در منطقه بدخشان بخصوص شهرهای شیغَنان، واخان، لَغمان و دره‌های اطراف آن ساکن هستند. در ارتفاعات پامیر، نزدیک مرز چین و منطقه اشکاشم نیز جمعیت قابل توجهی از اسماعیلیه سکونت دارند. این گروه از نظر قومی عموماً تاجیک هستند. اسماعیلیان تاجیکستان و افغانستان، از اسماعیلیان نزاری محسوب می‌شوند.[۲۹]
بنای مرکز اسماعیلیان در سال ۱۳۸۸ش/۲۰۰۹م در شهر دوشنبه افتتاح شد. دربارهٔ تعداد افراد دارای این مذهب در تاجیکستان اطلاعات زیادی در دست نیست، اما جمعیت آنها را حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند.[۳۰]
عزاداری اسماعیلیه در محرم و صفر
اسماعیلی‌ها در منطقه بدخشان تاجیکستان، ماه محرم و صفر را «شدّه» یا «عشورا» می‌نامند و در این مدت سوگواری و عزاداری می‌کنند، لباس سیاه به تن می‌کنند. بیشتر مردان در این دو ماه محاسن خود را نمی‌تراشند و در خانه‌ها عزاداری و سینه‌زنی برپا می‌کنند.[۳۱] [یادداشت ۱]
شیعه اثنی عشری
در سال ۱۰۸۲ق سید عبدالحسین خاتون‌آبادی از عده‌ای از شیعیان بدخشانی یاد کرده که در آن روزگار برای درخواست مبلغ و روحانی به مشهد آمده بودند.[۳۳]
در انقلاب روسیه، تعداد شیعیان این منطقه بالغ بر ۵ هزار خانوار بود. به گفته برخی، به دلیل تبلیغات فراوان مبلغان اسماعیلی و سنی و وجود جو اختناق و تفتیش عقاید بر ضد شیعه امامیه و نیز، نبودن مبلغ و روحانی، تعدادی از آنها به فرقه‌های اسماعیلیه و حنفیه گرویده‌اند.[۳۴]
شمار تقریبی شیعیان اثنی عشری تاجیکستان به قرار زیر است:
- حدود ۴۰۰ خانوار شیعه در دوشنبه
- حدود ۵۰۰ خانوار در اطراف دوشنبه (قرقان تپه، کولاب و وحدت)
- بیش از ۵۰۰ خانوار در شمال تاجیکستان در ولایت سغد که مرکز آن خجند است[۳۵]
آداب ماه مبارک رمضان در تاجیکستان
مردم تاجیکستان هر سال ماه مبارک رمضان را که همراه با آیین‌های ویژه‌ای است گرامی می‌دارند.
- حضور پرشور در مساجد، کنار گذاشتن کدورت‌های گذشته، بخشش یکدیگر، آشتی کردن و هدیه دادن به خویشاوندان و همسایگان از رسم‌های تاجیکان در این ماه است.
- نماز تراویح هر شب در ماه مبارک رمضان در همه مساجد تاجیکستان یا در خانه‌ها به صورت گروهی اقامه می‌شود.
- در بیشتر مساجد تاجیکستان هر شب هنگام به جای آوردن نماز تراویح، یک جزء قرآن مجید قرائت می‌شود تا نمازگزاران بتوانند تا پایان ماه مبارک، قرآن را ختم کنند.
- حافظان قرآن مجید که وظیفه قرائت آیات قرآن در نماز تراویح را دارند و نماز به امامت آنان برگزار می‌شود، گاه یک یا دو ماه پیش از ماه رمضان به اصطلاح تاجیکان چله می‌نشینند و محفوظات خود را دوره می‌کنند.
- ماه رمضان از منظر مسلمانان تاجیک بستر اصلی دینداری، عبادت و ارتباط با خداست و بر این اساس آنان سعی می‌کنند با قرائت قرآن، برگزاری نماز تراویح و سرودن اشعار ویژه، جلوه‌های ماه مبارک رمضان را حفظ و به کودکان خود و نسل آینده منتقل کنند.
- جمله «رمضان مبارک» تا آخر این ماه بین تاجیکان رد و بدل می‌شود و آیین موسوم به «رب من» از معروف‌ترین و رایج‌ترین شعائر تاجیکان در این ماه است که تا حد زیادی توانسته در ۸۰ سال حاکمیت کمونیست که مخالف هر گونه شعائر دینی بود، سنت‌های رمضان را حفظ کند. مراسم «رب من» خوانی در گذشته در تمام مناطق فارسی‌زبان آسیای مرکزی نظیر بخارا، سمرقند، خجند، پنجکنت، اوراتپه، قشقه دریا، سرخان، حصار، قراتگین، درواز، ختلان و بدخشان با تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشت. اگرچه این سنت دیرین اکنون در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان کمتر به چشم می‌آید اما در روستاها و مناطق کوهستانی آن همچنان پابرجاست. مراسم «رب من» خوانی بعد از ضیافت افطار برگزار می‌شود و کودکان در گروه‌های چند نفره با یک سرگروه که صدای بهتر دارد در کوچه‌ها به راه می‌افتند و به در خانه‌ها می‌روند.
- کودکان پس از تبریک ماه رمضان به صاحبخانه همزمان شروع به همخوانی اشعار «رب من» با مضمون حمد و سپاس خدا و طلب بخشش و برکت از درگاه او می‌کنند و صاحبخانه نیز به آنها هدیه می‌دهد.
- مردم تاجیکستان در ماه رمضان سفره‌های خود را که «دسترخوان» گفته می‌شود برای پذیرایی از میهمانان روزه‌دار خود با انواع خوردنی‌ها اعم از نان، شیرینی، آجیل و میوه و غذاهای گرم پهن می‌کنند. خوراکی‌ها و شیرینی‌های محلی موسوم به نشالا، حلوا کنجدی و شیرچای، شوربا و آش پلو معمولاً در ضیافت‌های افطار به چشم می‌خورد.
- مردم تاجیک قبل از افطار، در مساجد قرآن کریم تلاوت می‌کنند و بعد از اقامه نماز مغرب به سفره‌های ضیافت افطار می‌روند.
- افطاری دادن در بین تاجیکان بسیار زیاد است و پذیرایی از میهمانان و اطعام مستمندان در این ماه، فراوان دیده می‌شود.
- تاجیکان در ماه رمضان به دادن زکات و دستگیری افراد نیازمند هم اهمیت زیاد می‌دهند و سعی می‌کنند فقرای محله خود را در این ماه کمک کنند.
- مردم مسلمان تاجیکستان همچنین عید فطر را از بزرگ‌ترین اعیاد خود می‌دانند و در این روز به دیدار همدیگر شتافته و عید را تبریک گفته و از خداوند طلب قبولی طاعات و عبادات ماه رمضان را می‌کنند.[۳۶]
حزب نهضت اسلامی تاجیکستان
حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در سال ۱۹۷۳ تأسیس شد و مؤسس آن سید عبدالله نوری بود که بلافاصله پس از تأسیس این حزب به جرم تبلیغات اسلامی دستگیر و زندانی شد. این حزب تنها حزب اسلامی در آسیای مرکزی است.[۳۷] حزب نهضت اسلامی که از مدت‌ها پیش به صورت زیرزمینی و مخفیانه مشغول فعالیت بود، در تاریخ ۲۶ اکتبر ۱۹۹۱ پس از آزادی تشکیل احزاب، به صورت مخفیانه فعالیت خود را آغاز کرد. حزب نهضت اسلامی ابتدا وابسته به حزب نهضت اسلامی شوروی بود. پس از بروز تمایلات پان‌ترکیسم از طرف نهضت اسلامی، شاخه تاجیکستان از این حزب جدا شد و نهضت اسلامی تاجیکستان را تشکیل داد. حزب نهضت اسلامی از بین روحانیت و روستائیان حامیان زیادی دارد و حدود ۶۰ درصد از حامیان این حزب در روستاها زندگی می‌کنند. برنامه این حزب پاسداری از استقلال و برقراری سیستم پارلمانی برای توسعه اسلام است. رهبران این نهضت معتقد به برقراری ارتباطات نزدیک با کشورهای اسلامی هستند.[۳۸] امروزه حزب نهضت اسلامی از احزاب مخالف دولت است[۳۹] و محی الدین کبیری رئیس کنونی آن است.[۴۰]
وضع قوانین خلاف اسلام توسط در تاجیکستان
دولت و مجلس تاجیکستان اقداماتی در جهت اسلام‌زدایی در این کشور انجام داده است؛ از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- منع حجاب در دانشگاه‌ها[۴۱]
- ممنوعیت نماز خواندن افراد زیر ۱۸ سال در مساجد
- بستن تعداد زیادی از مساجد به بهانه عدم ثبت رسمی
- ممنوعیت نامگذاری فرزندان به نام‌های اسلامی مانند محمد
- ممنوعیت ریش گذاشتن برای مردان زیر ۴۰ سال
- فراخواندن کسانی که برای تحصیل به کشورهای اسلامی رفته‌اند[۴۲]
- مجازات تدریس غیرمجاز احکام و معارف دینی
- ممنوعیت سرمایه‌گذاری در موسسات آموزشی مذهبی[۴۳]
آیت الله صافی گلپایگانی در تابستان ۱۳۹۰ پیامی در اعتراض به وضع قوانین خلاف اسلام در تاجیکستان صادر کرد و گفت: اینجانب به هیئت مسلّط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌نمایم. بدانند راهی که پیش گرفته‌اند به شکست منتهی می‌شود. باید از این جسارت‌ها از ملّت غیور تاجیکستان و از همه مسلمانان جهان رسماً عذرخواهی نمایند.»[۴۴]
آیت الله مکارم شیرازی نیز به رئیس‌جمهور و دولتمردان تاجیکستان دربارهٔ مخالفت آنان با حجاب هشدار داد و گفت: «بهتر است مردم را به حال خودشان بگذارید تا وظایف شرعی را دربارهٔ حجاب انجام دهند، اصل حجاب چیزی نیست که آن را بتوان انکار کرد یا مسلمانان را از آن منصرف نمود.»[۴۵]
مکان‌ها و بناهای تاریخی
پنج کنت یکی از مهم‌ترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر پارسی حکایت می‌کند. یکی از آثار تاریخی تاجیکستان، بقایای شهر باستانی حصار واقع در ۵ کیلومتری شمال غربی دوشنبه است. از این شهر فقط یک دروازه با دو برج دیده‌بانی که در بین دو کوه ساخته شده باقی مانده است.[۴۶]
- آرامگاه رودکی: آرامگاه ابوعبدالله رودکی در روستای پنجرود در مرز سمرقند قرار دارد. ساختمان کنونی آن در سال ۱۹۵۸م با حضور نمایندگان ۳۸ کشور گشایش یافت.
- آرامگاه علاءالدین: آرامگاه علاءالدین محمد از آثار تاریخی تاجیکستان به‌شمار می‌رود که در جنوب روستای ده نو قرار دارد.
- آرامگاه سید علی همدانی: آرامگاه میر سید علی همدانی در کنار خیابان اصلی شهر کولاب، در فاصله حدود ۱۹۰ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد. بنای آرامگاه را در سال‌های اخیر تعمیر کرده‌اند.
- آرامگاه ابواسحاق ختلانی: آرامگاه ابواسحاق ختلانی در ۱۵ کیلومتری شهر کولاب قرار دارد و مورد احترام بسیار مردم است. آرامگاه دارای ایوان بلند و آجری می‌باشد. خواجه اسحاق سر سلسله شیخ‌های ذهبیه بوده است که سه تن از پیشوایان این سلسله و بازماندگان خواجه اسحاق در مشهد و پیرامون آن مدفون‌اند: سید عبدالله برزش آبادی در برزش آباد، شیخ محمد المقتدی کارندهی مشهور به پیر پالان‌دوز و شیخ محمد مؤمن عارف.[۴۷]
پانویس
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ برچیان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش، ج۱۴، ص۲۶۴–۲۴۷.
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ برچیان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش، ج۱۴، ص۲۶۴–۲۴۷.
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ برچیان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش، ج۱۴، ص۲۶۴–۲۴۷.
- ↑ ساختار سیاسی تاجیکستان
- ↑ «سر شماری جمعیت تاجیکستان در سال 2020»، سایت parstoday
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
- ↑ افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ۱۳۸۳ش، ص ۱۱۳–۱۱۲
- ↑ ره آورد سفر به تاجیکستان
- ↑ «ساختار سیاسی تاجیکستان»، سایت اطلاع‌رسانی کشورهای مستقل همسود (مشترک المنافع)
- ↑ «ساختار سیاسی تاجیکستان»، سایت اطلاع‌رسانی کشورهای مستقل همسود (مشترک المنافع)
- ↑ «ساختار سیاسی تاجیکستان»، سایت اطلاع‌رسانی کشورهای مستقل همسود (مشترک المنافع)
- ↑ «آشنایی با کشور تاجیکستان»، همشهری آنلاین
- ↑ مدخل «تاجیکستان»، دانشنامه (آنلاین) بریتانیکا.
- ↑ نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
- ↑ غفوروف، ج ۱، ص ۲۳۱–۲۳۳، ۳۰۴–۳۳۷، ۴۷۷؛ افشار سیستانی، «مقدمه ای بر شناخت قوم تاجیک»، ۱۳۷۳ش، ص ۸۵
- ↑ غفوروف، ج ۱، ص ۵۲۶، ۵۳۷، ۶۱۱، ۶۳۰، ۶۳۷، ۶۴۵، ۶۹۹، ۷۰۶، ۷۰۸، ۷۴۹، ۷۵۵
- ↑ همان، ج ۲، ص ۸۰۳–۸۰۴، ۸۶۵–۸۶۶، ۸۹۹، ۹۰۱–۹۰۲
- ↑ همان، ج ۲، ص ۹۹۱، ۹۹۵، ۱۰۰۱
- ↑ احمد رشید، ص ۱۶۷–۱۶۸؛ نیکولایوا، ص ۲۹، ۳۱، ۴۹؛ ابوالحسن شیرازی، ص ۸۵
- ↑ احمد رشید، ص ۱۷۰–۱۷۱؛ گاه‌شمار سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی، ص ۲۸۶–۲۸۷
- ↑ گاه‌شمار سیاسی آسیای مرکزی، جنوبی و شرقی، ص ۲۸۷
- ↑ منتظمی، تاجیکستان، ص ۵۶
- ↑ بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۰
- ↑ مشکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، ۱۳۷۲؛ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۵ش؛ اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب‌اف، ۱۳۹۴ش.
- ↑ آداب و رسوم عاشورایی مردم دنیا
- ↑ تاجیکها در عزاداری ماه محرم KGB را فریب می‌دادند
- ↑ تاجیکستان، پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه.
- ↑ بهمن، ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی، ص ۱۴۷–۱۴۶
- ↑ ره آورد سفر به تاجیکستان
- ↑ آداب ماه مبارک در تاجیکستان
- ↑ مراسم چهلمین سالگرد تأسیس «حزب نهضت اسلامی تاجیکستان» برگزار شد
- ↑ منتظمی، تاجیکستان، ص ۶۵
- ↑ انتخابات پارلمانی و توسعه سیاسی در تاجیکستان
- ↑ انتخاب مجدد کبیری به ریاست حزب نهضت اسلامی تاجیکستان
- ↑ منع حجاب در تاجیکستان
- ↑ واکنش احتمالی مراجع عظام تقلید نسبت به وقایع اخیر تاجیکستان
- ↑ تشدید مجازات آموزش غیررسمی علوم دینی در تاجیکستان
- ↑ آیت‌الله صافی گلپایگانی: به هیئت مسلط بر تاجیکستان اعلام خطر می‌کنم
- ↑ آیت الله مکارم شیرازی: حجاب را نمی‌توان انکار کرد
- ↑ نگاهی به موقعیت مسلمانان تاجیکستان
- ↑ افشار، جغرافیای تاریخی تاجیکستان، ۱۳۸۳ش، ص ۱۰۳–۱۰۵
یادداشت
- ↑ سفیر سابق ایران در تاجیکستان: «در زمان حضورم در تاجیکستان، یکی از دوستان تاجیک می‌گفت ما خیلی امام حسین (ع) را دوست داریم و در ایام دهه عاشورا وقتی می‌خواستیم مجلس عزاداری برپا کنیم، به زیرزمین‌هایی می‌رفتیم و یک نفر را جلو پله‌های زیرزمین به نگهبانی می‌گماشتیم. اگر آن فرد نگهبان علامت می‌داد و متوجه می‌شدیم که مأموران KGB آمده‌اند، به سرعت مقابلمان ورق می‌گذاشتیم و وقتی مأموران می‌آمدند ما را در حالی می‌دیدند که گویی در حال ورق بازی کردن هستیم.»[۳۲]
منابع
- بهمن، شعیب، «ژئوپلتیک تشیع در آسیای مرکزی»، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۳ش.
- افشار سیستانی، ایرج، «جغرافیای تاریخی تاجیکستان»، تهران، انتشارات الهدی، ۱۳۸۳ش.
- افشار سیستانی، ایرج، «مقدمه‌ای بر شناخت قوم تاجیک»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- منتظمی، رؤیا، «تاجیکستان»، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴ش.
- شکورزاده، میرزا، «تاجیکان در مسیر تاریخ»، تهران، انتشارات الهدی، ۱۳۷۳ش.
- نوبهار، عبدالغیاث، مقاله «تاجیکان افغانستان»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران، الهدی، ۱۳۷۳ ش.
- پاشینو، «در احوالات و اصل و نسبت طایفة سارت»، در «تاجیکان در مسیر تاریخ»، میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- مهدی سیدی، «تاجیکها و تاجیکستان تا حملة مغول»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست، بی‌تا.
- جلال الدین صدیقی، «تاجیکان»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- همام، «تاجیکها»، در تاجیکان در مسیر تاریخ، چاپ میرزا شکورزاده، تهران ۱۳۷۳ ش.
- باباجان غفوروف، تاجیکان، دوشنبه ۱۳۷۷ش.
- لاریسا نیکولایوا، تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر، تهران ۱۳۸۰ ش.
- حبیب اللّه ابوالحسن شیرازی، ملّیتهای آسیای میانه، تهران ۱۳۷۰ ش.
- غلامرضا گلی زواره، سرزمین اسلام؛ شناخت کشورهای اسلامی و نواحی مسلمان نشین جهان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۶ش.
- Ahmed Rashid, The resurgence of Central Asia: Islam or nationalism?, Karachi 1995.
- محمد جواد شکور، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، انتشارات اشراقی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.
- مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق، کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴ش.
- مجیداسدی، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، www.farhangnagz.blogfa.com ،۱۳۸۹.
- فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵
- برچیان، حبیب، مدخل «تاجیکستان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- * تاجیکستان، پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.