کتابخانه خدابخش
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | محمدبخش و فرزندش خدابخشخان |
| تأسیس | ۱۸۹۱م |
| کاربری | کتابخانه |
| مکان | شهر پَتنا در هند |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| امکانات | کتابهای خطی و چاپی |
کتابخانه عمومی شرقی خدابخش (به انگلیسی: Khuda Bakhsh Oriental Library) که در سال ۱۸۹۱م تأسیس شده، یکی از کتابخانههای قدیمی در شهر پَتنا، ایالت بهار، هندوستان است. این کتابخانه مجموعهای ارزشمند از نسخههای خطی و چاپی کتب اسلامی را در بر دارد.
مؤسس این کتابخانه، محمدبخش، از اهالی هند و از دوستداران کتاب و نسخ خطی بود که کتابخانهای شخصی داشت. پس از درگذشت او، فرزندش خدابخش با خرید کتابها و نسخههای خطی، به توسعه این مجموعه پرداخت و در اواخر قرن نوزدهم میلادی آن را به یک کتابخانه عمومی تبدیل کرد.
امروزه این کتابخانه دارای ۲۲ هزار نسخه خطی در موضوعات مختلف و به زبانهای گوناگون است. یکی از بخشهای مهم آن شامل کتابهایی است که توسط عالمان شیعه نوشته شده و دارای مهر و امضای آنان است.
از سال ۱۹۶۹م، کتابخانه خدابخش بهعنوان یک نهاد ملی تحت نظارت هیئتی مستقل اداره میشود.
مؤسس
خدابخشخان (بوعلیخان) از مسلمانان سنیمذهب هند و فرزند ارشد محمدبخش بود.[۱] وی در ۲ اوت ۱۸۴۲م در روستای اوکی واقع در ایالت بهار هند متولد شد. خدابخش، مانند پدر خود، حقوقدان و وکیلمدافع بود و در دادگاههای هند فعالیت میکرد. پدر و پسر از علاقهمندان به نسخههای خطی عربی و فارسی و از دوستداران کتاب، ادبیات، زبان فارسی و دانش اسلامی بودند[۲] و بخش عمدهای از درآمد خود را صرف خرید اینگونه کتابها میکردند.[۳]
خدابخش در ۳ اوت ۱۹۰۹م درگذشت و در کتابخانهاش به خاک سپرده شد.[۴]
تاریخچه تأسیس
هسته اولیه کتابخانه خدابخش در سال ۱۸۴۸م توسط محمدبخش در زادگاهش بنیان گذاشته شد. او نام کتابخانه شخصی خود را «محمدیه» گذاشت. با مهاجرت محمدبخش و خانوادهاش به شهر پتنا در سال ۱۸۵۳ میلادی، کتابخانه نیز به آنجا منتقل شد. در آن زمان، این مجموعه شامل ۱۴۰۰ نسخه خطی فارسی و عربی بود. محمدبخش در وصیت خود از فرزندش خواست که کتابخانه را توسعه دهد و امکان استفاده عمومی از آن را فراهم کند.[۵] پس از درگذشت محمدبخش در سال ۱۸۷۶ میلادی، خدابخش کتابخانه شخصی را به یک کتابخانه عمومی تبدیل کرد. او کتابهای بسیاری از عربستان، ایران، بیروت و قاهره خریداری کرد و به مجموعه کتابخانه افزود.[۶]
کتابخانه خدابخش در ۸ اکتبر ۱۸۹۱م (۴ ربیعالاول ۱۳۰۹ق) در شهر پتنا، مرکز ایالت بهار هند، بهصورت رسمی با نام «کتابخانه عمومی خاوری خدابخش» تأسیس شد.[۷] پس از گردآوری مجموعهای از کتابهای خطی به زبانهای عربی، فارسی، اردو، ترکی و هندی، خدابخش نام آن را «اوریانتال»[یادداشت ۱] گذاشت و آن را به مردم هند هدیه کرد. با این حال، به دلیل علاقهای که مردم به او داشتند، این کتابخانه در هند و خارج از آن به نام «خدابخش» شهرت یافت.[۸]
اداره کتابخانه پس از فوت مؤسس
پس از درگذشت خدابخش، اداره کتابخانه بر اساس اسناد وقف آن به والی ایالت بهار سپرده شد. با این حال، در سال ۱۹۶۱م، حکومت ایالت بهار مدیریت آن را به هیئتی واگذار کرد که شامل نمایندگانی از دولت هند، حکومت بهار و خانواده خدابخش بود.[۹] در سال ۱۹۶۹م، کتابخانه خدابخش پس از تصویب پارلمان هند، بهعنوان یک نهاد ملی شناخته شد و از سال ۱۹۷۰م تحت نظر هیئتی مستقل اداره میشود.[۱۰]
اقدامات و خدمات
در سال ۱۹۰۳ میلادی، لُرد جرج کِرزِن، نائبالسلطنه هند، در بازدید از کتابخانه خدابخش و مخزن ادبی آن تحتتأثیر قرار گرفت و طرحی برای حفاظت از نسخههای خطی ارائه کرد. او یک مستشرق بریتانیایی را مأمور تهیه فهرستی از آثار خطی این کتابخانه کرد. نخستین ساختمان جدید کتابخانه خدابخش نیز در سال ۱۹۳۸ میلادی، در زمان ریاست او، بنا شد.[۱۱] مرکز آکادمیک کتابخانه خدابخش اقدامات متعددی را در راستای توسعه علمی و فرهنگی انجام داده است که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- حضور در سخنرانیها و همایشهای ملی و بینالمللی،
- همسانسازی زبان اردو و هندی،
- انتشار فصلنامه ویژه فرهیختگان خارج از هند،
- ساخت مجموعههای صوتی و تصویری،
- تهیه جزوات توضیحی برای نسخ خطی،
- ترجمه آثار مهم به چند زبان.[۱۲]
همچنین نسخههای خطی این کتابخانه بهصورت چاپی منتشر شدهاند که شامل «مِفتاحُ الْکُنوزِ الْخَفیّه» برای نسخ عربی و «مِرآةُ الْعُلوم» برای نسخههای فارسی است.[۱۳]
ویژگیها
یکی از مهمترین ویژگیهای کتابخانه خدابخش، وجود ۲۲ هزار نسخه خطی در موضوعات مختلف از جمله قرآن، حدیث، تفسیر، فقه، کلام، رجال، صرف و نحو، معانی و بیان، فلسفه، نجوم، ریاضی، طب یونانی، تذکره، تصوف و عرفان، تاریخ قرون میانه هند، تاریخ شرق، غرب و جنوب آسیا، دیوانها و ادبیات نثر و نظم است. علاوه بر زبانهای عربی و فارسی، کتابهای کمیاب به زبانهای شرقی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی نیز در این کتابخانه وجود دارد.[۱۴] دیگر ویژگیهای برجسته این کتابخانه عبارتند از:
- نگهداری بیش از ۲۰۰ هزار کتاب چاپی
- نگهداری ۳۷ هزار مجله و روزنامه
- نگهداری ۸ هزار سکه از دوران پادشاهان هندی
- کتابهایی با امضا و مهر پادشاهان، امیران و درباریان هند
- کتابهایی با خط و امضای عالمان شیعه مانند میرداماد، شیخ بهایی، محمدباقر مجلسی و ملاصدرا
- کتابهایی با امضای بزرگان اهلسنت در علوم مختلف، نظیر ذَهَبی، مِزّی، سُبْکی، ابنحَجَر، سُیوطی، سَخاوی، ابنفَهد هاشمی، دِهْلَوی و شوکانی
- نمونههای خط نسخ و نستعلیق و نقاشیهای مکاتب ایرانی، هندی، ترکی و مغولی.[۱۵]
بازدید رهبران هند از کتابخانه خدابخش
مَهاتما گاندی، یکی از رهبران سیاسی هند، از نسخههای خطی قرآن و شاهنامه که در این مجموعه نگهداری میشود، بازدید کرد. او با تجلیل و احترام از خدابخش، اظهار داشت که وی برای گردآوری این گنجینه کمیاب از هیچ کوششی دریغ نکرده است.[۱۶]
جَواهر لَعل نِهرو، یکی دیگر از رهبران جنبش استقلال هند، در سال ۱۹۵۳م از کتابخانه خدابخش بازدید کرد. او این مجموعه را نمایانگر بخشی از تاریخ هند و فراتر از تصور و توقع خود دانست. به همین دلیل، دستور داد که علم و دانش موجود در این کتابخانه در سطح گستردهتری منتشر شود. از آن زمان، کتابخانه خدابخش نقشی فراتر از یک مرکز نگهداری کتاب ایفا کرده است.[۱۷]
پانویس
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲؛ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ شاهرضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ شاهرضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور؛ شاهرضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ شاهرضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
یادداشت
- ↑ اوریانتال بهمعنای شرقی و خاوری است.
منابع
- «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، در مجله وحید، اسفند ۱۳۴۹، شماره ۸۷.
- شاهرضایی، بدرالسادات، «مراکز علمی و فرهنگی: آشنایی با کتابخانه خدابخش»، در مجله آینه میراث، تابستان ۱۳۸۱، شماره ۱۷.
- ستاری، منصوره، «کتابخانه خدابخش»، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۵.
- «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور، تاریخ بازدید: ۱۱ آبان ۱۴۰۱ش.