کتابخانه خدابخش
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | محمدبخش و فرزندش خدابخش‌خان |
| تأسیس | ۱۸۹۱م |
| کاربری | کتابخانه |
| مکان | شهر پَتنا در هند |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| امکانات | کتاب‌های خطی و چاپی |
کتابخانه عمومی شرقی خدابخش (به انگلیسی: Khuda Bakhsh Oriental Library) (تأسیس: ۱۸۹۱م) کتابخانه‌ای قدیمی در شهر پَتنا در ایالت بهار در کشور هندوستان و دارای نسخه‌های خطی و چاپی از کتب اسلامی است. مؤسس این کتابخانه، محمدبخش اهل هند و از دوستداران کتاب و علاقمندان به نسخ خطی است که کتابخانه شخصی داشت. پس از درگذشت محمدبخش، فرزندش خدابخش با خرید کتاب‌ها و نسخه‌های خطی به گسترش کتابخانه پرداخت و در اواخر قرن نوزدهم میلادی آن را عمومی ساخت. این کتابخانه امروزه دارای ۲۲ هزار نسخه خطی در موضوعات گوناگون و به زبان‌های مختلف دنیا است و یکی از بخش‌های آن کتاب‌هایی نوشته عالمان شیعه با مهر و امضای آنان است. کتابخانه خدابخش از سال ۱۹۶۹م به‌عنوان نهادی ملی زیرنظر هیئتی مستقل اداره می‌شود.
مؤسس
خدابخش‌خان (بوعلی‌خان) از مسلمانان اهل هند، سنی‌مذهب و فرزند ارشد محمدبخش بود.[۱] در ۲ اگوست ۱۸۴۲م در روستای اوکی در ایالت بهار هند متولد شد. خدابخش مانند پدر خود، حقوقدان و وکیل‌مدافع بود و در دادگاه هند فعالیت می‌کرد. پدر و پسر از علاقمندان به نسخه‌های خطی عربی و فارسی و از دوستداران کتاب، ادبیات، زبان فارسی و دانش اسلامی بودند[۲] و عمده درآمدشان را صرف خرید اینگونه کتاب‌ها می‌کردند.[۳]
خدابخش در ۳ اگوست ۱۹۰۹م درگذشت و در کتابخانه‌اش دفن شد.[۴]
تاریخچه تأسیس
هسته اولیه تشکیل کتابخانه خدابخش، در سال ۱۸۴۸م توسط محمدبخش در شهر و زادگاه خود شکل گرفت و او نام کتابخانه شخصی‌اش را «محمدیه» گذارد. با سکونت محمدبخش و خانواده‌اش در شهر پتنا در سال ۱۸۵۳م، کتابخانه هم به آنجا انتقال داده شد. در آن زمان، ۱۴۰۰ نسخه خطی فارسی و عربی در کتابخانه وجود داشت و محمدبخش به فرزندش وصیت کرد که به توسعه و گسترش کتابخانه بپردازد و امکان استفاده عمومی از آن را فراهم کند.[۵] خدابخش پس از فوت پدرش در سال ۱۸۷۶م کتابخانه شخصی را تبدیل به کتابخانه عمومی کرد و کتاب‌های فراوانی از عربستان، ایران، بیروت و قاهره خریداری کرد و به مجموعه کتابخانه افزود.[۶] کتابخانه خدابخش در ۸ اکتبر ۱۸۹۱م (۴ ربیع‌الاول ۱۳۰۹ق) در شهر پتنا، مرکز ایالت بهار، در کشور هند به‌صورت رسمی و با نام «کتابخانه عمومی خاوری خدابخش» تأسیس شد.[۷]
او پس از جمع‌آوری مجموعه‌ای از کتاب‌های خطی به زبان‌های عربی، فارسی، اردو، ترکی و هندی، نام آن را اوریانتال[یادداشت ۱] گذاشت و به مردم هند هدیه کرد، اما بر اساس اطلاعات منتشر شده، با علاقه‌ای که مردم به او داشتند، به نام خدابخش در هند و خارج از آن معروف شد.[۸]
اداره کتابخانه پس از فوت مؤسس
پس از فوت خدابخش، اداره کتابخانه بر اساس اسناد وقف آن به والی ایالت بهار سپرده شد، اما در سال ۱۹۶۱م حکومت بهار اداره آن را به هیئتی متشکل از نمایندگانی از دولت هند، حکومت بهار و خانواده خدابخش واگذار کرد.[۹]
کتابخانه خدابخش در سال ۱۹۶۹م پس از تصویب پارلمان هند، به‌عنوان نهادی ملی شناخته شد و از سال ۱۹۷۰م تحت نظر هیئتی مستقل اداره می‌شود.[۱۰]
اقدامات و خدمات
گفته شده است که لُرد جرج کِرزِن نائب‌السلطنه هند، در سال ۱۹۰۳م در بازدید از کتابخانه و مخزن ادبی آن تحت‌تأثیر قرار گرفت و طرح حفاظت از نسخه‌های خطی را ارائه کرد. او مستشرقی بریتانیایی را مأمور تهیه فهرستی از آثار خطی برای کتابخانه کرد. نخستین ساختمان جدید کتابخانه خدابخش هم در سال ۱۹۳۸م و در زمان ریاست او بنا گردید.[۱۱]
بخشی از اقدامات مرکز آکادمیک کتابخانه خدابخش عبارتند از: حضور در سخنرانی‌ها و همایش‌های ملی و بین‌المللی، همسان‌سازی زبان اردو و هندی، انتشار فصلنامه برای فرهیختگان خارج از هند، ساخت مجموعه‌های صوتی و تصویری، تهیه جزوات توضیحی برای نسخ خطی و ترجمه آثار مهم به چند زبان.[۱۲]
همچنین نسخه‌های خطی کتابخانه خدابخش چاپ شده که «مِفتاحُ الْکُنوزِ الْخَفیّه» برای نسخ عربی و «مِرآةُ الْعُلوم» برای نسخه‌های فارسی است.[۱۳]
ویژگی‌ها
مهمترین ویژگی کتابخانه خدابخش، وجود ۲۲ هزار نسخه خطی در موضوعات قرآن و حدیث، تفسیر، فقه، کلام، رجال، صرف و نحو، معانی و بیان، فلسفه، نجوم، ریاضی، طب یونانی، تذکره، تصوف و عرفان، تاریخ قرن میانه هند، تاریخ شرق، غرب و جنوب آسیا، دیوان‌ها و ادبیات نثر و نظم است. در این کتابخانه، علاوه بر زبان‌های عربی و فارسی، کتاب‌های کمیابی از زبان‌های شرقی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی نیز موجود است.[۱۴] دیگر ویژگی‌های کتابخانه به این شرح است:
- نگهداری بیش از ۲۰۰ هزار کتاب چاپی
- نگهداری ۳۷ هزار مجله و روزنامه
- نگهداری ۸ هزار سکه از دوران پادشاهان هندی
- کتاب‌هایی با امضا و مهر پادشاهان، امیران و درباریان هند
- کتاب‌هایی با خط و امضای عالمان شیعه مانند میرداماد، شیخ بهایی، محمدباقر مجلسی و ملاصدرا
- کتاب‌هایی با امضای بزرگان اهل‌سنت در علوم مختلف، نظیر ذَهَبی، مِزّی، سُبْکی، ابن‌‌حَجَر، سُیوطی، سَخاوی، ابن‌‌فَهد هاشمی، دِهْلَوی و شوکانی
- نمونه‌های خط نسخ و نستعلیق و نقاشی‌های مکاتب ایرانی، هندی، ترکی و مغولی.[۱۵]
دیدگاه بزرگان و رهبران هند درباره کتابخانه
مَهاتما گاندی یکی از رهبران سیاسی هند، از نسخه‌های خطی قرآن و شاهنامه که در این مجموعه نگهداری می‌شود بازدید کرده و با تجلیل و احترام از خدابخش، گفته که او برای جمع‌آوری این گنجینه کمیاب از هیچ کوششی دریغ نکرده است.[۱۶]
جَواهر لَعل نِهرو، یکی دیگر از رهبران جنبش استقلال هند، در سال ۱۹۵۳م در بازدید از کتابخانه خدابخش، آن را نمایانگر بخشی از تاریخ هند و بالاتر از تصور و توقع خود معرفی کرد و از این رو دستور داد علم و دانش موجود در آن صادر شود و این مجموعه پس از آن، نقشی فراتر از یک کتابخانه ایفا کرده است.[۱۷]
پانویس
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲؛ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ شاه‌رضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ شاه‌رضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ ستاری، «کتابخانه خدابخش»، ص۲۲۴.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور.
- ↑ «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور؛ شاه‌رضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
- ↑ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص۳۹۲.
- ↑ شاه‌رضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، ص۱۰۵.
یادداشت
- ↑ اورینتال به‌معنای شرقی و خاوری است.
منابع
- «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، در مجله وحید، اسفند ۱۳۴۹، شماره ۸۷.
- شاه‌رضایی، بدرالسادات، «مراکز علمی و فرهنگی: آشنایی با کتابخانه خدابخش»، در مجله آینه میراث، تابستان ۱۳۸۱، شماره ۱۷.
- ستاری، منصوره، «کتابخانه خدابخش»، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۵.
- «کتابخانه عمومی خدابخش»، مرکز میکروفیلم نور، تاریخ بازدید: ۱۱ آبان ۱۴۰۱ش.