ولایت تکوینی
ولایت تکوینی قدرت ماورایی بر دخل‌وتصرف در هستی و موجودات. ولایت تکوینی خداوند به‌معنای قدرت تصرف او در همه‌چیز و تدبیر امور همه موجودات است. مسئله ولایت تکوینی، در مذهب شیعه، در خصوص پیامبر(ص) و امامان(ع) هم مطرح شده است. همچنین از مسائل عرفان اسلامی است. در ادبیات عالمان شیعه، اصل وجود ولایت تکوینی برای پیامبر و امامان پذیرفته شده است؛ اما درباره محدوده ولایت تکوینی آنان، دو دیدگاه وجود دارد:
برپایه دیدگاه نخست، ولایت تکوینی پیامبر و امامان فراگیر نیست و محدود به اموری خاص است؛ مانند آگاهی از باطن دیگران و قدرت دخل‌وتصرف خارق‌العاده در هستی. طبق دیدگاه دوم همه امور هستی، از جمله زنده‌شدن و مردن موجودات، تحت ولایت آنان است و خدا از طریق آنان، به هستی فیض می‌رساند.
تعریف
ولایت تکوینی به‌معنای قدرت خارق‌العاده بر تصرف در هستی و موجودات جهان است. منظور از آن این است که خداوند قدرت تصرف در همه‌چیز و تدبیر امور همه موجودات جهان را دارد[۱] یا انسانی که به کمال معنوی رسیده است، به‌اذن او، می‌تواند در هستی تغییری خارق‌العاده انجام دهد.[۲] مطهری الاهی پژوه شیعه(درگذشت: ۱۳۵۸ش) ولایت تکوینی» به معنای واگذار کردن اداره عالم از سوی خدا به یک انسان را امری محال برشمرده و قدم اول ولایت تکوینی(که همان تسلط وقدرت است) را عبودیت دانسته که با مالکیت براعضا، غرایز، اندیشه و نفس شروع شده و به مالکیتی هم برجهان تکوین می‌انجامد. [۳] برخی نمونه‌های ولایت تکوینی عبارت‌اند از: معجزات و کرامات پیامبران و امامان، کارهای خارق‌العاده‌ای چون طی‌الارض،[۴] راه‌رفتن روی آب،[۵] آگاهی از باطن دیگران،[۶] سخن‌گفتن با حیوانات،[۷] تخلیه بدن از روح[۸] و تصرف در طبیعت به‌وسیله قدرت روحی.[۹]
مسئله ولایت تکوینی چیست؟
در منابع اسلامی، مسئله ولایت تکوینی بیشتر درباره انسان مطرح است. در آن پرسش این است که آیا انسان می‌تواند ولایت تکوینی داشته باشد یا خیر و اگر بله، گسترهٔ آن چقدر است.[۱۰]
منظور از ولایت تکوینی این نیست که انسان دعا کند و خدا امور خارق‌العاده را در استجابت دعای او انجام دهد؛[۱۱] بلکه این است که انسان، بر اثر عبودیت خداوند، به قدرت روحی‌ای برسد که با آن بتواند خود در طبیعت تصرف کند. البته این تصرف، به‌اذن خدا صورت می‌گیرد.[۱۲]
خاستگاه مسئله
به‌گفته مرتضی مطهری (۱۲۹۸- ۱۳۵۸ش) مسئله ولایت تکوینی هم مسئله‌ای عرفانی است و هم از منظر شیعه، مسئله‌ای دینی است؛ اما شواهد تاریخی می‌گویند عرفان اسلامی آن را از تشیع گرفته است.[۱۳]
احادیثی از امامان شیعه نقل شده است که در آن‌ها از «تفویض» خداوند به پیامبر(ص) و امامان(ع) سخن آمده است. در برخی از این احادیث، تفویض پذیرفته شده[۱۴] و در برخی رد شده است.[۱۵]
برپایه پژوهشی، مسئله ولایت تکوینی، نخستین بار، در قرن سوم قمری، تحت عنوان «ولایت» در عرفان اسلامی مطرح شده است. بعد از آن، در عرفان اسلامی، همواره مطرح بوده تا این‌که به محیی‌الدین عربی (۵۶۰-۶۳۸ق) رسیده و آن را به‌تفصیل شرح داده است.[۱۶] همین پژوهش می‌گوید ترکیب «ولایت تکوینی»، نخست، در قرون معاصر و در ادبیات عالمان شیعه مطرح شده است.[۱۷]
ولایت تکوینی پیامبر(ص) و امامان(ع)
علمای شیعه بر این باورند که پیامبر(ص) و امامان(ع) از ولایت تکوینی برخوردارند؛ ولی درباره گستره ولایت تکوینی آنان اختلاف‌نظر دارند:
گروهی بر این باورند که معصومان می‌توانند تصرفاتی در طبیعت داشته باشند؛ ولی این تصرفات فراگیر نیست و در مواردی استثنایی روی می‌دهد. مرتضی مطهری، صافی گلپایگانی و جعفر سبحانی از این دسته‌اند.[۱۸] از نظر اینان، ولایت تکوینی به این معنا نیست که همه‌چیز به معصومان تفویض شده است و آنان مدیریت کل جهان را در اختیار دارند و از جانب خدا خلق می‌کنند، زنده می‌کنند و می‌میرانند.[۱۹] شیخ صدوق و شیخ مفید نیز تفویض امور مخلوقات به پیامبر و امامان را سخن غالیان دانسته و رد کرده‌اند.[۲۰]
در مقابل، جمعی همچون محمدحسین غروی اصفهانی و سید محمدحسین حسینی تهرانی معتقدند پیامبر و امامان، ولایت تکوینی بر همه امور عالم دارند و واسطه فیض خدا در هستی‌اند.[۲۱]
کتاب‌شناسی
برخی از کتاب‌ها درباره ولایت تکوینی عبارت‌اند از:
- ولایت تکوینی، حسن حسن‌زاده آملی؛
- الولایةُ التکوینیة و التشریعیة، سید جعفر مرتضی عاملی؛
- ولایةُ ولیِّ المعصوم (ع)، محمد مؤمن قمی؛
- اثباتُ الولایةِ العامةِ للنَّبیِّ و الائمه (ع)، سید علی حسینی میلانی؛
- الولایةُ التکوینیةُ بینَ الکتابِ و السنة، هشام شری العاملی؛
- الولایةُ التکوینیةُ بینَ القرآنِ و البرهان، ضیاء السید عدنان الخبّاز القطیفی؛
- الولایتانِ التکوینیةِ و التشریعیةِ عندَ الشیعة‌ِ و اهلِ السنة، اثر محمد علی حلو.
جستار وابسته
پانویس
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص ۱۲.
- ↑ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۲۶.
- ↑ مطهری، آزادی معنوی، ص۷۱؛ مجموعه آثار،۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۴۹۵.
- ↑ رحیمی، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، ص۸۲.
- ↑ رحیمی، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، ص۸۲.
- ↑ مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۵-۲۸۶.
- ↑ رحیمی، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، ص۸۲.
- ↑ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۴۹ و ۵۰.
- ↑ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۴۹ و ۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۵-۲۸۶؛ صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۱۳۹۳ش، ص۸۲، ۹۹-۱۰۰؛ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۲۶.
- ↑ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۵؛ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۲۶.
- ↑ مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، «نقش فاعلی امام در نظام آفرینش»، ص۲۰-۲۵.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ رحیمی، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، ص۷۵.
- ↑ رحیمی، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، ص۷۳.
- ↑ مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۵-۲۸۶؛ صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۱۳۹۳ش، ص۹۹-۱۰۰؛ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵ش، ص۵۱.
- ↑ مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۸۶؛ صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۱۳۹۳ش، ص۹۸؛ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، ۱۳۸۵، ص۵۱.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۹۷، ۱۰۰؛ شیخ مفید، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۳۴.
- ↑ غروی اصفهانی، حاشیة کتاب المکاسب، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۷۹؛ حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ج۵، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۴.
منابع
- ربانی گلپایگانی، علی، «نقش فاعلی امام در نظام آفرینش»، در انتظار موعود شماره ۲۹، ۱۳۸۸ش.
- رحیمی، جعفر، «بررسی تطور تاریخی ولایت تکوینی از حکیم ترمذی تا ابن‌عربی در متون منثور عرفانی»، در مطالعات عرفانی، شماره ۲۰، ۱۳۹۳ش.
- حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین، امام‌شناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ۱۴۱۸ق.
- سبحانی، جعفر، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۱ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۳ش.
- غروی اصفهانی، محمدحسین، حاشیةالمکاسب، قم، ذوی‌القربیٰ، ۱۴۲۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، ۱۳۷۵ش.
- مطهری، مجموعه آثار، ناشر صدرا، ۱۳۸۹ش، بی جا.