بدایة الحکمة کتابی فلسفی در حکمت متعالیه، تألیف سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) که برای تدریس در حوزه علمیه نوشته شده و یک دوره فلسفه اسلامی را به‌صورت ساده آموزش می‌دهد. بدایة الحکمة کتابی استدلالی و چکیده‌ای از فلسفه صدرایی است که امروزه از کتابهای درسی برای نوآموزان در حوزه علمیه به شمار می‌رود. این کتاب ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی دارد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه سید محمدحسین طباطبائی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۹۰ قمری |
| موضوع | فلسفه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، موسسة النشر الاسلامی. |
نویسنده
سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) مشهور به علامه طباطبایی، مفسر، فیلسوف، فقیه و عارف، مدتی در نجف تحصیل کرد و اخلاق و عرفان را از سید علی قاضی طباطبایی آموخت.[۱] در ۱۳۲۵ش به قم رفت و در سال ۱۳۶۰ در همان‌جا فوت کرد.[۲] کتابهای وی عبارتند از: تفسیر المیزان، اصول فلسفه و روش رئالیسم، سنن النبی(ص)، حاشیه بر اسفار صدرالدین شیرازی، نهایة الحکمة و بدایة الحکمة.[۳]
جایگاه کتاب
حسن حسن‌زاده آملی از فیلسوفان و عارفان، دو کتاب بدایة الحکمه و نهایة الحکمة را از متون فلسفی بسیار مهم دانسته است که عالی‌ترین سیر تکاملی فلسفی الهی را تدوین کرده است.[۴] به‌گفته علی شیروانی، نویسنده شرح بدایة الحکمه، جایگاه این کتاب در میان آثار فلسفی حکمت متعالیه، همسان جایگاه کتاب اشارات ابوعلی سینا است.[۵] بدایة الحکمه در ساده‌سازی آموزش فلسفه بسیار مؤثر بوده و محسن کدیور، دین‌پژوه معاصر، آن را معتبرترین متن آموزشی خوانده است.[۶]
تألیف کتاب
کتاب بدایة الحکمه حاصل جلسات درس‌های فلسفه سید محمدحسین طباطبایی است که به‌صورت خصوصی ارائه شده و کتاب نهایة الحکمه نیز حاصل همین جلسات بوده است.[۷] طباطبایی کتاب را به درخواست مدرسه علمیه منتظریه قم در سال ۱۳۴۹ش تألیف کرد و این کتاب به‌تدریج جای شرح منظومه اثر ملاهادی سبزواری را در حوزه و دانشگاه گرفت و رایج‌ترین کتاب درسی در زمینه فلسفه اسلامی شد.[۸]
ویژگی‌ها
سید محمدحسین طباطبایی کتاب بدایة الحکمه و همچنین نهایة الحکمه را با تبحر در حکمت متعالیه و اشراف بر کتابهای شفا و اشارات بوعلی سینا، و نیز حکمت اشراق نگاشته است.[۹] بدایة الحکمه گرچه چکیده فلسفه صدرایی خوانده شده، اما با این حال به مباحث عرفانی و نقلی نپرداخته است.[۱۰]
به‌گفته هادی صادقی، در مقاله «بررسی شروح بدایة الحکمه»، این کتاب سرشار از استدلال و برهان، بسیار موجز و دور از پیچیده‌گویی است، از فصل‌بندی و تنظیم منطقی خوبی برخوردار است و اکثر مباحث منسوخ‌شده در طبیعیات را مطرح نکرده است.[۱۱] گفته شده است که مباحث کتاب حداکثر نظم و انسجام را دارند و مؤلف مطالب اصلی هر بحث را مطرح کرده و از طرح تفصیلی مسائل، ذکر حاشیه‌ها، اشکال‌ها و پاسخ‌های متعدد خودداری کرده است.[۱۲]
محتوا
بدایة الحکمه یک مقدمه، دوازده مرحله و هر مرحله چند فصل دارد. مؤلف در هر فصل اشکالات وارده را نیز نقد و بررسی کرده است. سرفصل‌های کتاب بدین شرح است:
- مفهوم وجود، اشتراک معنوی بودن آن، تفاوت مفهوم وجود و ماهیت، اصالت و مشکک بودن مفهوم وجود، تخصص‌های سه‌گانه وجود و احکام سلبی آن، معنای نفس‌الامر و شیء بودن، عدم و اصل امتناع اعاده معدوم.
- تقسیم وجود به خارجی و ذهنی، ادله و اشکالات نظریه وجود ذهنی.
- وجود مستقل و رابط، احکام و کیفیت اختلاف آنها.
- هویت و ماهیت واجب‌الوجود، رابطه علت و معلول، معانی مختلف امکان و نیازمندی آن به علت.
- ماهیت، ذاتی و عرضی، نوع، جنس، فصل، صورت و احکام آنها، کلیت و جزئیت.
- جوهر و عرض، حقیقت اجسام محسوس، ماده اولی و صور جسمیه و نوعیه، نفس و عقل، کمیت، کیفیت و اقسام و خواص آنها، مقوله‌های نسبیت.
- قانون علیت، قاعده واحد، امتناع دور و استحاله تسلسل، علت فاعلی و غایی، نظریه اتفاق، علت صوری، مادی و جسمانی.
- واحد و کثیر، هو-هویت و حمل، غیریت و تقابل، تضایف، تضاد، تقابل عدم و ملکه، تقابل تناقض، تقابل واحد و کثیر.
- معنای تقدم و تأخر و اقسام آن، ملاک تقدم، قدیم و حادث و اقسام آنها.
- مسبوق بودن هر پدیده زمانمند به قوه وجود و تحقق، تقسیم تغییر، حدود حرکت، مبدأ، منتهی و موضوع حرکت، ارتباط متغیر با ثابت، مقوله أین و کیف، حرکت جوهری، حقیقت زمان و سکون.
- علم و اقسام آن، انواع تعقل و مراتب عقل، افاضه کردن صورت‌های کلی توسط جوهر عقلی مجرد، عقل مجردات، علم حضوری.
- آنچه متعلق به واجب تعالی است.
نقد‌های محتوای کتاب
نقدهایی به کتاب بدایة الحکمه وارد شده است؛ از جمله:
- پرداختن به مطالبی که معمولاً در منطق خوانده می‌شود، مانند مباحث جنس، نوع و فصل.[۱۳]
- تکرار شدن برخی از مباحث، همانند بحث عوالم کلی وجود و قاعده فرعیت.[۱۴]
- پرداختن به مطالب کم‌فایده یا سخت و مشکل برای کسی که در ابتدای ورود به فلسفه است، مانند بیان معنای عرفی قدیم و حادث، و مبحث انقسامات حرکت و بیان اشکال ملا هادی سبزواری و جواب آن.[۱۵]
- ضعف در معرفی فلسفه و نشان دادن فایده‌مندی و کارآمد بودن آن.[۱۶]
- تمرکز بر مباحث متافیزیک که سبب شده است فلسفه با متافیزیک مترادف شود.[۱۷]
- مقدم کردن مباحث هستی‌شناختی بر موضوعات معرفت‌شناختی.[۱۸]
- بی‌توجهی به تاریخ و سیر تطور مباحث.[۱۹]
ترجمه‌ها و شرح‌ها
بدایة الحکمة ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی دارد. برخی از ترجمه‌ها عبارتند از:
- آغاز فلسفه، اولین ترجمه کتاب، نوشته محمدعلی گرامی در سال ۱۴۰۱ق.
- ترجمه علی شیروانی در سال ۱۳۶۹ش چاپ شده است.
- ترجمه، تصحیح و تبیین سید محمدرضا طالبیان و محسن غرویان.
- ترجمه محمدباقر سعیدی روشن بدون متن عربی در سال ۱۳۷۶ش.
- آموزش آسان فلسفه، ترجمه و تلخیص توسط علی قنبریان (عبدالله فیاض) در سال ۱۳۹۶ش.
- ترجمه به زبان ژاپنی توسط توشیو کورودا، اسلام‌شناس ژاپنی.
شرح‌ها
- ترجمه و شرح مبسوط توسط علی شیروانی در چهار جلد در سال ۱۳۷۰ش. این کتاب تحت‌عنوان «دروس فلسفیه فی شرح بدایة الحکمه»، توسط نویسنده لبنانی، حبیب فیاض به زبان عربی.
- ایضاح الحکمة، ترجمه و شرح علی ربانی گلپایگانی در سال ۱۳۷۱ش.
- شرح بدایة الحکمه، تألیف حسین حقانی زنجانی در سال ۱۳۷۲ش.
- راهنمای جامع بدایة الحکمه، ترجمه و شرح کوتاه نموداری تألیف علی ناصری‌راد.
- ترجمه و شرح کامل بدایة الحکمه، تألیف محمدمسعود عباسی در سال ۱۳۹۳ش.
- شرح بدایة الحکمة، تألیف به زبان عربی توسط خلیل رزق، تقریر دروس سید کمال حیدری.
- شرح مصطلحات فلسفی بدایة الحکمة و نهایة الحکمة، تألیف علی شیروانی.
- تقریر درس‌های بدایة الحکمه، تألیف غلامرضا فیاضی در سال ۱۳۹۷ش.
- مطلع الحکمه، شرح توسط عنایت عطایی کوزانی.
- آغاز حکمت؛ درسنامه فلسفه بر اساس بدایة الحکمة علامه طباطبایی، تألیف علیرضا اسعدی.
- حکمت برین: ترجمه و شرح تطبیقی بدایة الحکمه، تألیف رحمت‌الله شریعتی نجف‌آبادی.
- مبادی الفلسفة الاسلامیة فی شرح بدایة الحکمه، تألیف عبدالجبار رفاعی.
- دروس فی الحکمة الالهیة، تألیف عبدالله اسعد.
چاپ‌های کتاب
کتاب بدایة الحکمه بارها از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. برخی از چاپ‌های کتاب همراه با تصحیح یا تعلیقات بوده است؛ از جمله: نسخه‌ای با تصحیح غلامرضا فیاضی، نسخه‌ای با مقدمه و تعلیقات علی امینی‌نژاد در دو جلد، و نسخه‌ای با تصحیح، مقدمه و تعلیقات عباسعلی زارعی سبزواری در سال ۱۳۷۷ش.
پانویس
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۲۱؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص۱۳.
- ↑ تاجدینی، یادها و یادگارها، ۱۳۷۴ش، ص۱۱.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۱۳۱.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «نگرشی کوتاه به زندگی استاد علامه طباطبائی(قدس سره)»، ص۱۱۵.
- ↑ شیروانی، ترجمه و شرح بدایة الحکمة علامه سید محمد حسین طباطبایی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۵.
- ↑ کدیور، «بررسی متون آموزشی فلسفه اسلامی»، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، قم، باقرالعلوم، ص۲۸.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، در آسمان معرفت، ۱۳۷۶ش، ص۶۴.
- ↑ رشاد، «گفتمان فلسفی نوصدرایی»، ص۴۰۸.
- ↑ صادقی، «بررسی شروح بدایة الحکمة»، ۱۳۷۳ش، ص۳۱.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۴.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمة الالهیه، دارالعلم، ص۱۶.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمة الالهیه، دارالعلم، ص۱۶.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمة الهیه، دارالعلم، ص۱۷.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۸.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۹.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۶۰.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۶۲.
جستارهای وابسته
منابع
- تاجدینی، علی، یادها و یادگارها، کانون انتشارات پیام نور، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، «نگرشی کوتاه به زندگی استاد علامه طباطبائی(قدس سره)»، در یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائی، قم، شفق، ۱۳۶۱ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، قم، تشیع، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، چاپ هشتم، ۱۴۲۶ق.
- رشاد، علی‌اکبر، «گفتمان فلسفی نوصدرایی»، در مرزبان وحی و خرد یادنامه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبائی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
- شیروانی، علی، التمهيد في الحکمة الإالهية، قم، دارالعلم.
- شیروانی، علی، ترجمه و شرح بدایة الحکمة علامه سید محمد حسین طباطبایی، قم، دارالفکر، ۱۳۸۹ش.
- صادقی، هادی، «بررسی شروح بدایة الحکمة»، در نشریه آیینه پژوهش، ش۲۴، ۱۳۷۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ۱۳، ۱۳۷۸ش.
- کدیور، محسن، «بررسی متون آموزشی فلسفه اسلامی»، در مجموعه مقالات همایش بررسی متون و منابع حوزه‌های فلسفه، کلام، ادیان و عرفان، به‌کوشش حسین کلباسی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی، ۱۳۸۵ش.
- منصوری، عباسعلی، «بدایه‌ای که بدایه نیست؛ آسیب‌شناسی کتاب بدایة الحکمه»، در نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، سال۲۴، ش۴۶، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.