قرن چهاردهم هجری شمسی
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهل‌بیت» نوشته می‌شوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
قرن چهاردهم هجری شمسی، سالهای ۱۳۰۱ تا ۱۴۰۰ شمسی، با قرن ۱۴ و ۱۵ قمری و ۲۰ و ۲۱ میلادی هم‌زمان است. مهمترین رویدادهای شیعی این قرن، شکل‌گیری حوزه علمیه قم، تأسیس نظام جمهوری اسلامی در ایران بر اساس باورها و آموزه‌های شیعه، تخریب قبور بقیع و نیز سقوط صدام حسین و شکل‌گیری حکومتی با اکثریت شیعه در عراق بوده است. در این قرن، چند مرجع تقلید شیعه همچون سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین بروجردی، سید ابوالقاسم خوئی و سید روح‌الله خمینی مرجعیت فراگیری در بین شیعیان داشتند.
بنابر تخمین تعداد شیعیان در قرن چهاردهم شمسی، آنان ۱۲ درصد جمعیت مسلمانان جهان، و حدود ۲۵۰ میلیون نفر هستند که بیشتر در خاورمیانه زندگی می‌کنند و تمرکز آنان در ایران، عراق، آذربایجان و لبنان بیشتر از بقیه کشورهاست. تفسیر المیزان، نوشته سید محمدحسین طباطبایی، جامع احادیث الشیعه، زیر نظر سید حسین بروجردی، و نیز نشریه مکتب اسلام و الاضواء الاسلامیه، همچنین دانشنامه‌هایی از جمله دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، از مهمترین منشورات شیعه در قرن چهاردهم شمسی بوده است.
کتابخانه مرعشی نجفی در قم و مکتبة الامام امیرالمؤمنین در نجف، شبکه‌های ماهواره‌ای شیعی، و نیز آثار هنری‌ای از جمله سریال امام علی(ع) و رویدادهایی مانند برگزاری فراگیر راهپیمایی اربعین، از جلوه‌های فرهنگی و رسانه‌ای شیعیان بوده‌اند.
ظهور اسلام سیاسی به‌معنای باور به اسلام به‌عنوان مکتبی جامع که همه عرصه‌های زندگی را در برمی‌گیرد، و همچنین فراگیر شدن اندیشه مارکسیسم در کشورهای اسلامی و شیعی و نیز مواجهه جدی روحانیت با اندیشه مارکسیسم، از مهمترین رخدادهای اندیشه‌ای در قرن چهاردهم بوده است.
سرزمین‌های شیعه‌نشین در قرن چهاردهم شمسی دستخوش تحولات سیاسی و اجتماعی فراوانی بوده است؛ از جمله تغییر ساختار حکومت در ایران و عراق، فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای میانه و آذربایجان، حضور سید موسی صدر در لبنان و یکپارچه ساختن شیعیان، تغییرهای پیاپی حکومت‌ها در افغانستان و سرانجام مسلط شدن گروه طالبان در آن و همچنین بروز درگیریهای گسترده داخلی در یمن که با پشتیبانی کشورهای خارجی صورت گرفت.
اهمیت قرن چهارده شمسی در تاریخ تشیع
قرن چهاردهم هجری شمسی به سالهای ۱۳۰۱ تا ۱۴۰۰ شمسی گفته می‌شود. اول فروردین سال ۱۳۰۱ش مصادف با ۲۳ رجب ۱۳۴۰ هجری قمری و ۲۲ مارس ۱۹۲۲ میلادی است. آخرین روز این قرن ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ش مصادف با ۱۷ شعبان ۱۴۴۳ قمری و ۲۰ مارس ۲۰۲۲ میلادی است.
شاخص‌ترین ویژگی‌های این قرن شکل‌گیری حوزه علمیه قم (۱۳۰۱ش)،[۱] واقعه تخریب قبور بقیع (۱۳۰۵ش)،[۲] شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران (۱۳۵۸ش)،[۳] استقلال کشور شیعه‌نشین آذربایجان (۱۳۶۹ش)،[۴] حکومت اکثریت شیعه در عراق (۱۳۸۴ش)،[۵] انسجام شیعیان لبنان[۶] و پایان اشغال جنوب لبنان توسط اسرائیل (۱۳۷۹ش)[۷] است.
در قرن چهارده جنگ‌های مهمی در حوزه زیست شیعیان اتفاق افتاده است: جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران (۱۳۵۹-۱۳۶۷ش)،[۸] جنگ ۳۳ روزه اسرائیل علیه لبنان،[۹] ظهور داعش و جریان شیعه‌ستیز در سوریه و عراق[۱۰] و تخریب اماکن مقدس شیعیان[۱۱] و مداخله نظامی عربستان در یمن و علیه حوثی‌ها.[۱۲]
تغییر مهم دیگر در قرن چهاردهم، پیشرفت فراوان فناوری چاپ، نشر، رسانه‌های صوتی و تصویری است که منجر به گسترش تبلیغات مذهبی در قالب کتاب، مجله، فیلم، سریال، نرم‌افزارها، صفحات مجازی و شبکه‌های اجتماعی شده است.[۱۳]
جغرافیای شیعه در قرن چهاردهم شمسی
درباره جمعیت شیعیان هیچ آمار قابل اعتمادی در دسترس نیست؛ بنابر برخی تخمین‌ها شیعیان ۱۲ درصد جمعیت مسلمانان جهان را دارند.[۱۵] بر اساس برآوردی در سال ۱۳۹۰ش، جمعیت شیعیان در ۲۲ کشور آسیایی به‌اضافه مصر حدود ۱۸۴ میلیون نفر تخمین زده شده[۱۶] و در سراسر جهان این عدد تا ۲۵۰ میلیون نفر برآورد شده است.[۱۷]
تمرکز شیعیان در آسیا
در سال ۲۰۲۰ ایران و عراق دو کشوری هستند که اکثریت شیعه و حاکمیت شیعی دارند،[۱۸] و در سوریه و یمن با اینکه شیعیان در اکثریت نیستند، ولی حاکمیت در اختیار شیعیان است.[۱۹] آذربایجان و بحرین اکثریتی شیعه دارند ولی حاکمیت در آنها در دست شیعیان نیست.[۲۰] در هند، پاکستان، افغانستان، ترکیه، لبنان، نیجریه، تانزانیا، کویت، بنگلادش و عربستان سعودی شیعیان اقلیت قابل توجهی دارند ولی حاکم نیستند.[۲۱]
بیشتر شیعیان در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس زندگی می‌کنند.[۲۲] که حدود ۴۰ درصد آنها در ایران هستند.[۲۳]
پس از ایران، در قرن چهاردهم شمسی، بیشترین تمرکز شیعیان در عراق، جمهوری آذربایجان و لبنان است.[۲۴] اقلیتی مهم از شیعیان نیز در افغانستان، هند و پاکستان حضور دارند[۲۵] که به دو بخش اکثریت دوازده‌امامی و اقلیت اسماعیلی تقسیم می‌شوند.[۲۶] در برخی کشورهای آفریقایی نیز شیعیان جمعیت قابل توجهی دارند.[۲۷] شیعیان بسیار زیادی نیز در کشورهای اروپایی و آمریکا به صورت پراکنده زندگی می‌کنند.[۲۸]
اقلیت‌های شیعه در جهان
به گفته نویسندگان مقاله «تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان» در کشورهای ذیل، شیعه در اقلیت است، ولی جمعیت آنها در هر کدام بیش از ۳۰۰ هزار نفر است:
- در آسیا: کشورهای اندونزی، مالزی، چین، امارات متحده عربی، عمان، قطر، تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان
- در آفریقا: کنگو، مصر، سنگال، غنا، سودان، مالی، اتیوپی، لیبی، مراکش، تونس، آفریقای جنوبی و سومالی
- در اروپا: روسیه، آلمان، انگلیس، فرانسه، بلغارستان، بوسنی و هرزگوین، سوئد، گرجستان، یونان و هلند
- در آمریکا: کشورهای آمریکا، برزیل، کانادا، آرژانتین و ونزوئلا.[۲۹]
وضعیت فرهنگی - مذهبی شیعیان
حوزه‌های علمیه و مرجعیت شیعه
در آغاز قرن چهاردهم قمری حوزه علمیه نجف مرکز آموزش علوم دینی و نیز مرجعیت شیعه بود.[۳۰] در این دوران سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیتی گسترده داشت[۳۱] و تا زمانی که محمدحسین نائینی زنده بود گروه زیادی از شیعیان نیز از او تقلید می‌کردند.[۳۲] با این حال در نخستین روزهای سال ۱۳۰۱ش عبدالکریم حائری یزدی که پیش از آن ساکن اراک بود در قم حوزه علمیه‌ای تازه بنیاد کرد.[۳۳] این حوزه با گذر زمان به مهمترین حوزه علمیه شیعه تبدیل شد؛ به‌گونه‌ای که در پایان این قرن بیشتر مراجع شیعه ساکن قم بودند و طلاب و اساتید آن چند برابر حوزه نجف شد.[۳۴]علت این جابجایی از یک‌سو تنگناهای پیش آمده برای حوزه نجف از سوی حکومت صدام حسین، و اخراج علما و طلاب ایرانی از نجف، و از سوی دیگر شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران بود.[۳۵] با این حال پس از سقوط حزب بعث در عراق حوزه علمیه نجف نیز احیا شد.[۳۶]
در این قرن چند مرجع تقلید شیعه همچون سید ابوالحسن اصفهانی و سید حسین بروجردی مرجع عام و فراگیر شیعیان بودند[۳۷] و پس از این دو سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خوئی و سید روح‌الله خمینی مرجعیت بسیار گسترده‌ای بین شیعیان داشتند.[۳۸] در اواخر دهه ۱۳۶۰ و سالهای نخست دهه ۱۳۷۰ش این مراجع تقلید همه از دنیا رفتند و بالاخره با درگذشت محمدعلی اراکی در آذر ماه ۱۳۷۳ش، نسل جدیدی از مراجع تقلید مطرح شدند که بسیاری از ایشان تحصیلکرده قم بودند. در سال ۱۴۰۰ مشهورترین مراجع تقلید شیعه عبارتند از سید علی سیستانی ساکن نجف،[۳۹] سید علی خامنه‌ای ساکن تهران، ناصر مکارم شیرازی، حسین وحید خراسانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی (درگذشته بهمن ۱۴۰۰ش) که هر سه ساکن قم هستند.
به جز دو حوزه نجف و قم، در ایران حوزه علمیه مشهد،[۴۰] حوزه علمیه اصفهان[۴۱] و نیز حوزه علمیه تهران[۴۲] نیز از حوزه‌های بزرگ محسوب می‌شوند. در عراق حوزه علمیه کربلا پس از نجف قرار دارد.[۴۳] در کشورهای دیگر مثل لبنان،[۴۴] پاکستان[۴۵] و افغانستان[۴۶] نیز حوزه‌های علمیه متعددی فعال بوده‌اند. به‌گفته مهدوی‌پور بیش از ۹۰ حوزه علمیه شیعه در هندوستان فعال است[۴۷] هر چند بنابر گزارشی دیگر تعداد مدارس علمیه شیعیان در سراسر هندوستان به ۴۴۰ مدرسه می‌رسد.[۴۸]
نشریات و کتاب‌های دینی
قرن ۱۴ را دوره‌ای ممتاز برای قرآن‌پژوهی شیعی دانسته‌اند به گونه‌ای که شاید نتوان هیچ قرنی را با این قرن مقایسه کرد.[۴۹] به گفته سید عباس صالحی پژوهش‌گر علوم دینی نگارش تفسیر ترتیبی در این سده رشد مضاعفی داشته و در کنار آن نگارش تفسیر موضوعی نیز آغاز شده است.[۵۰] کتاب‌های تفسیری متعددی با منظر شیعی منتشر شده است و تفسیر المیزان نوشته محمدحسین طباطبائی و تفسیر نمونه که با نظارت ناصر مکارم شیرازی تدوین شده است، مشهورترین تفسیرهای شیعی در قرن ۱۴ شمسی شمرده می‌شوند.[۵۱] همچنین تدوین کتاب جامع احادیث الشیعه زیر نظر آیت‌الله بروجردی آغاز و پس از درگذشت او منتشر شد.[۵۲]
در ایران مجله مکتب اسلام از سال ۱۳۳۷ش به‌عنوان نخستین نشریه رسمی حوزه علمیه قم شروع به کار کرد.[۵۳] در همان سال‌ها مجله الاضواء الإسلامیة نیز از نجف منتشر می‌شد.[۵۴] نویسندگان این دو نشریه غالباً روحانیان تحصیلکرده حوزه قم یا نجف بودند.[۵۵] در آخرین سال قرن چهارده شمسی نشریاتی که از سوی مؤسسه‌های گوناگون حوزه علمیه قم یا نجف منتشر می‌شوند بسیار متعددند و بیشتر آنها پوشش‌دهنده یکی از حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی هستند.[۵۶] بنابر گزارش مجله نمایه نشریات تخصصی دین در پاییز ۱۳۹۸ش، ۳۴۵ عنوان نشریه تخصصی دینی در ایران منتشر شده است.[۵۷]
دانشنامه‌ها و دایرةالمعارفهای شیعی
در سده چهاردهم شمسی، دایرةالمعارفهای متعدد دینی و شیعی نگاشته شده است؛ از جمله دایرةالمعارف تشیع (از سال ۱۳۶۱ش)، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (از ۱۳۶۲ش) و دانشنامه جهان اسلام (از ۱۳۶۲ش).[۵۸] دانشنامه انگلیسی ایرانیکا (از سال ۱۹۷۲م) که محور آن ایران است به مفاهیم شیعه نیز پرداخته است.[۵۹] در همین سده موسوعة الفقه الاسلامی بر اساس مذهب اهل‌بیت(ع) نیز به زبان عربی آغاز به کار کرده و بیش از ۵۲ جلد از آن منتشر شده است.[۶۰] تعداد دانشنامه‌هایی که در سده چهاردهم از سوی شیعیان یا درباره تشیع منتشر شده، به‌صورت متمرکز گردآوری نشده است. دایرةالمعارف حسینی بزرگترین دانشنامه شیعی دانسته شده است.[۶۱]
پژوهش‌گران حوزه شبه قاره بیش از ۱۲۵۰۰ کتاب از نویسندگان شیعه در شبه‌قاره را شناسایی کرده و فهرست کرده‌اند. اسامی این کتاب‌ها در کتابی با عنوان تألیفات شیعه در شبه قاره هند اثر سید شهسوارحسین نقوی منتشر شده است.[۶۲]
بنیادهای آموزشی و پژوهشی شیعی
در سده چهاردهم در کشورهایی مثل ایران و عراق، چندین دانشگاه و مؤسسه آموزش و پژوهش علوم دینی تأسیس شده‌است.[۶۳] تعداد زیادی از این سازمان‌ها به‌نوعی وابسته به حوزه‌های علمیه یا شخصیت‌های حوزوی بودند؛ منتدی النشر (تأسیس ۱۳۵۴ق)،[۶۴] کلیة اصول الدین (تأسیس ۱۳۸۴ق)،[۶۵] جامعة النجف الدینیة (تأسیس ۱۳۸۲ق)[۶۶] در عراق، دانشگاه امام صادق(ع)،[۶۷] دانشگاه باقرالعلوم،[۶۸] پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،[۶۹] پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی[۷۰] دانشگاه مفید،[۷۱] و دانشگاه شهید مطهری در ایران نمونه‌های آن هستند.
پس از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳م نیز پژوهشگاه‌هایی زیر نظر عتبه عباسیه و عتبه حسینیه در عراق شکل گرفته و آثار فراوانی تولید کرده‌اند.
کتابخانه‌ها
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به‌عنوان یکی از بزرگترین کتابخانه‌های شیعه در سال ۱۳۴۴ش شروع به کار کرد.[۷۲] کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی در تهران را نیز می‌توان یکی از بزرگترین کتابخانه‌های ساخته شده تشیع در قرن ۱۴ شمسی دانست. در این قرن، همچنین کتابخانه آیت‌الله بروجردی در قم با نام کتابخانه مسجد اعظم بنیان‌گذاری شد. مجموعه کتابخانه‌های تخصصی چهارده‌گانه وابسته به دفتر آیت‌الله سیستانی در قم نیز در سده چهاردهم شمسی ایجاد شده‌اند.
همچنین کتابخانه‌های مکتبة الامام امیرالمؤمنین (تأسیس ۱۳۷۳ق)، مکتبة الامام الحکیم العامة (تأسیس ۱۳۷۷ق) و ده‌ها کتابخانه دیگر در این قرن در نجف بنیان شده است. در همین دوران کتابخانه وابسته به حرم امام علی(ع) با نام مکتبة الروضة الحیدریة به دستور سیدعلی سیستانی مرجع تقلید در نجف بازسازی شده است.[۷۳]
کتابخانه وزیری در یزد، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مدرسه فیضیه با نام کتابخانه آیت‌الله حائری نیز از کتابخانه‌هایی هستند که در سده چهاردهم شمسی بنا شده‌اند.
رسانه‌های شیعه
قرن چهارده شمسی دوره اوج‌گیری تکنولوژی رسانه‌ای با رادیو، تلویزیون، نوار کاست، صنعت سینما، ویدئو، ماهواره و اینترنت بود.[۷۴] شبکه‌های تلویزیونی در سده چهاردهم آغاز به کار کردند، به اوج رسیدند و با ظهور پدیده اینترنت از اقتدار آنها کاسته شد.[۷۵] امکان پخش ماهواره‌ای برنامه‌های تلویزیونی باعث شد شیعیان نیز شبکه‌های بین‌المللی به زبان‌های مختلف راه‌اندازی کنند.[۷۶] به جز شبکه‌های دولتی ایران، شبکه‌هایی شروع به کار کردند که مخاطب بین‌المللی دارند.[۷۷] بنابر گزارش خبرگزاری ایکنا در سال ۱۳۸۹ش بیش از ۲۵ شبکه ماهواره‌ای شیعه فعال بوده‌اند.[۷۸]
آثار هنری، سریال، فیلم و... سریال‌های امام علی(ع)، مختارنامه، و یوسف پیامبر از شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای و به زبان‌های مختلف بارها پخش شدند.[۷۹]
برگزاری راهپیمایی اربعین از تحولاتی است که در قرن ۱۴ شمسی و پس از سقوط صدام حسین در عراق رخ داده است.[۸۰] در این راهپیمایی همه ساله میلیون‌ها نفر از عراق و دیگر کشورهای شیعه‌نشین مسیرهای مشخصی را به سمت کربلا به‌صورت پیاده طی می‌کنند.[۸۱] این راهپیمایی یکی از پرجمعیت‌ترین مناسک دینی در جهان شمرده می‌شود.[۸۲]
همایش‌ها و سمینارهای علمی
در سده چهاردهم هجری شمسی کنگره، هِزاره و همایش‌های متعددی در کشورهای شیعه مثل ایران و عراق برای شخصیت‌های دینی و مسائل جهان اسلام برگزار شد. شهرهایی مثل قم، مشهد، تهران و کربلا محور برگزاری این دوره‌ها بود. کنگره هزاره شیخ طوسی در سال ۱۳۴۸ش[۸۳] و کنگره جهانی امام رضا(ع) در سال ۱۳۶۸ش[۸۴] در مشهد، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در سال ۱۳۷۲ش،[۸۵] کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ مرتضی انصاری در سال ۱۳۷۳ش،[۸۶]کنگره بین‌المللی سید مرتضی علم‌الهدی در سال ۱۳۷۹ش،[۸۷] و کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری در سال ۱۳۹۳ش[۸۸] در قم از این جمله‌اند.
کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی در سال ۱۳۶۵ش،[۸۹] کنگره بین‌المللی امام حسن مجتبی(ع) در سال ۱۳۹۳ش،[۹۰] و همایش بین‌المللی امام سجاد(ع) در سال ۱۳۹۴ش[۹۱] در تهران و کنگره بزرگداشت علامه وحید بهبهانی در سال ۱۳۹۴ش[۹۲] و کنگره بزرگداشت ابن فهد حلی در سال ۱۳۹۶ش[۹۳] در کربلا از دیگر کنفرانس‌های برگزارشده در کشورهای شیعه است.
در این نشست‌ها و سمینارهای علمی، زندگی، آرا و اندیشه‌های شخصیت‌ها و همین‌طور مسائل جهان اسلام و تقریب مذاهب اسلامی توسط اندیشمندان داخلی و خارجی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی که در این دوره‌ها ارائه شده، در قالب جزوه و کتاب منتشر می‌گردد.[۹۴]
بازسازی و توسعه اماکن مذهبی
- تغییر ضریح امام حسین(ع) در ماه‌های پایانی سال ۱۳۹۱ش.[۹۵]
- توسعه حرم امام رضا(ع) و ساخت صحن جامع رضوی(صحن پیامبر اعظم) و دو بار تغییر ضریح[۹۶] [۹۷] بار نخست در سال ۱۳۳۷ش که ضریح شیر و شکر جایگزین ضریح فتحعلی‌شاهی شد و بار دوم در سال ۱۳۷۹ش که ضریح سیمین و زرین جایگزین ضریح پیشین شد.[۹۸]
- ساخت صحن فاطمیه در نجف[۹۹]
- ساخت بین‌الحرمین و اتصال حرم امام حسین(ع) به حرم حضرت عباس(ع) در بهمن ۱۳۶۵ش (۳ جمادی الثانی ۱۴۰۷ق).[۱۰۰]
- انفجار حرم عسکریین (۳ اسفند ۱۳۸۴ش) و بازسازی آن.[۱۰۱]
جریانهای فکری در جهان تشیع
| گاه‌شمار رویدادهای قرن چهاردهم هجری شمسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بروز گرایش اسلام سیاسی
در قرن چهاردهم شمسی جریان فکری حاکم بر اکثریت شیعیان به خصوص شیعیان امامی، قرائتی بود که عالمان حوزه‌های علمیه ترویج می‌کردند. این خوانش به لحاظ تاریخی ریشه در قرن گذشته داشت. معرفی اسلام به‌عنوان مکتبی جامع که شامل همه عرصه‌های زندگی بشری می‌شود در قرن چهاردهم گسترش بیشتری یافت و این اندیشه در کشورهایی که شیعیان زیست متمرکزی دارند، منجر به تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی شد. انقلاب اسلامی در ایران و شکل‌گیری احزاب سیاسی با محوریت اندیشه اسلامی و گاه به رهبری روحانیان نشانه‌های این دگرگونی است.
ظهور اندیشه مارکسیسم
ظهور اندیشه‌ها و گرایش‌های مارکسیستی در جهان و استقبال گسترده از آن و در پی آن ظهور احزاب و حتی دولت‌هایی با پشتیبانی جماهیر شوروی و گرایش کمونیستی، از چالش‌های مذهبی قرن ۱۴قمری به شمار می‌رود[۱۰۲] گرایش به‌اندیشه‌های مارکسیستی نفوذ زیادی در بین مسلمانان و از جمله شیعیان پیدا کرد[۱۰۳].[۱۰۴] این تأثیرگذاری تا جایی پیش رفت که حتی به گزارش کتاب روحانیت و اندیشه‌های چپ در ایران معاصر، روحانیان زیادی نیز از این اندیشه تأثیر پذیرفتند. حجم زیادی از فعالیت‌های مذهبی و تبلیغی شیعه بر نقد مارکسیسم متمرکز شد و کتاب‌های بسیاری نیز در این زمینه منتشر شده است. در همین راستا کتاب فیلسوف‌نماها نوشته ناصر مکارم شیرازی در ایران به‌عنوان کتاب سال ۱۳۳۴ش معرفی و از آن تقدیر شد.[۱۰۵] در عراق نیز سید محمدباقر صدر کتاب فلسفتنا را نوشت که رویکردی انتقادی به‌اندیشه‌های مارکسیستی داشت.[۱۰۶]
به‌دلیل گسترش گرایش به باورهای مارکسیستی در بخشی از سالهای قرن ۱۴ شمسی، سید محسن حکیم(درگذشته ۱۳۴۹ش) مرجع تقلید وقت که ساکن عراق بود، فتوایی علیه مارکسیسم صادر کرد و پیوستن به احزاب کمونیستی را تحریم کرد.[۱۰۷]
اندیشه تقریب بین مذاهب
اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامی جزو باورهایی است که در قرن چهاردهم گسترش یافت و حتی مراجع تقلید بزرگ شیعه آن را دنبال کردند.[۱۰۸] آیت‌الله بروجردی نماینده‌ای به مصر فرستاد و پس از گفتگو‌های مکتوبی با محمود شلتوت عالم مصری، شلتوت در سال ۱۳۳۷ش در فتوایی به اهل‌سنت اعلام کرد که می‌توانند به مذهب جعفری عمل کنند.[۱۰۹] عالمان بسیاری درباره تقریب کتاب و مقاله نوشته‌اند.[۱۱۰] در ایران مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی از سال ۱۳۶۹ش زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی تشکیل شد.[۱۱۱] کسانی مثل محمد واعظ‌زاده خراسانی و محمدعلی تسخیری از شناخته‌شده‌ترین عالمان شیعه متمایل به اندیشه تقریب هستند.[۱۱۲]
جریان روشنفکری
جریان نواندیشی و روشنفکری دینی، از جمله جریانهای اندیشگی است که در سده چهاردهم فعالیت گسترده‌ای در بین شیعیان داشته است[۱۱۳].[۱۱۴]. این اندیشه که با رویکردی انتقادی به میراث سنتی می‌نگرد، آثار فراوانی در فضای فرهنگی و مذهبی تشیع تولید کرده است. مهدی بازرگان، علی شریعتی، عبدالکریم سروش و مصطفی ملکیان مشهورترین افراد با گرایش روشنفکری در ایران هستند.[۱۱۵] [۱۱۶] [۱۱۷]
چالش با جریان تکفیری
یکی از چالش‌های شیعیان در قرن ۱۴ شمسی ظهور جریانهای تکفیری در جهان اسلام بود که با قدرت گرفتن در قالب گروه داعش به درگیریهای نظامی نیز منجر شد. جریانهای تکفیری برخی باورها و مناسک شیعیان را شرک‌آمیز می‌دانند و با شعار مبارزه با شرک به شیعیان حمله کردند و چندین بار مرقد‌های امامان در بقیع و سامرا و نیز قبور سایر بزرگان شیعه را ویران کردند. جنگ در عراق و سوریه در سالهای پایانی قرن چهاردهم نمونه دیگری از چالش تکفیری‌ها بود.
در همین زمینه ادبیات فربهی در نقد اندیشه تکفیر در فضای فرهنگی و رسانه‌ای شیعه شکل گرفت. و ناصر مکارم شیرازی یکی از مراجع تقلید وقت شیعه همایشی بین‌المللی در راستای نقد اندیشه تکفیری در قم برگزار کرد.
تحولات سیاسی در جغرافیای شیعه
در سالهای پایانی قرن سیزدهم و در اثر جنگ جهانی اول فرایند فروپاشی خلافت عثمانی آغاز شد و این فرایند به سالهای آغازین قرن چهاردهم پیوند خورد.[۱۱۸] تجزیه عثمانی در نهایت به شکل‌گیری کشورهای جدید مسلمان با اقلیت یا اکثریت شیعه در منطقه آسیای غربی شد که لبنان، فلسطین، سوریه، عراق و اردن بخشی از این کشورها هستند.[۱۱۹]
ایران
در ایران سالهای آغازین قرن چهاردهم شمسی سلطنت قاجار و قانون اساسی مشروطه حاکم بود[۱۲۰].[۱۲۱].[۱۲۲].[۱۲۳] [۱۲۴] در سال ۱۳۰۴ رضا پهلوی آغازگر سلسله شاهنشاهی پهلوی شد.[۱۲۵] این سلسله با دو پادشاه تا سال ۱۳۵۷ش در ایران حاکم بود[۱۲۶] حکومت پهلوی در دوران پادشاهی پهلوی اول قوانینی مثل لباس متحدالشکل، کشف حجاب زنان و محدودیت برگزاری مراسم عزاداری در مناسبت‌های مذهبی را اجرا کرد.[۱۲۷] در دوران حکومت محمدرضا پهلوی این قوانین تغییر یافت، ولی حکومت سکولار بود.[۱۲۸] در این دوران دو جریان گرایش به‌اندیشه‌های مارکسیستی و نیز گرایش به بهائیت در ایران مشاهده می‌شد.[۱۲۹] حوزه‌های علمیه و جریان مذهبی تلاش زیادی برای مبارزه با این دو جریان فکری کردند.[۱۳۰]
در سال ۱۳۵۷ش مخالفت‌های عمومی که از سال ۱۳۵۶ش اوج گرفته بود باعث سقوط حکومت پهلوی و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران شد[۱۳۱] مهمترین رهبران این انقلاب روحانیانی بودند که با رهبری سید روح‌الله خمینی، مرجع تقلید وقت، با نظام سلطنتی مخالفت می‌کردند.[۱۳۲] دوران جمهوری اسلامی با رهبری وی آغاز و پس از درگذشت او در سال ۱۳۶۸ش با رهبری سید علی حسینی خامنه‌ای ادامه پیدا کرده است.
سالهای آغازین دوران جمهوری اسلامی با برخی درگیریهای داخلی همراه بود؛ مخالفان جمهوری اسلامی تعداد زیادی از مردم و چندین نفر از سران نظام جمهوری اسلامی را ترور کردند.[۱۳۳] در سالهای ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ش ایران درگیر جنگی تحمیلی با عراق شد.[۱۳۴] این جنگ با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد به پایان رسید[۱۳۵] در طول این دوره ۱۱ مجلس قانون‌گذاری شکل‌گرفته و هشت رییس جمهور به قدرت رسیده‌اند.
عراق
عراق کشوری است اسلامی که حدود ۶۰ درصد جمعیت آن را شیعیان تشکیل می‌دهند.[۱۳۶] کشور جدید عراق پس از جنگ جهانی اول مستقل شد و قرن چهاردهم با حکومت سلطنتی و سلطنت ملک فیصل اول در عراق آغاز شد.[۱۳۷] در سال ۱۳۳۷ش (۱۹۶۳م) نظام سلطنتی با کودتایی به رهبری عبدالکریم قاسم به نظام جمهوری تبدیل شد که گرایشی کمونیستی داشت.[۱۳۸] در تمام این دوره که تا سال ۲۰۰۳م طول کشید حاکمیت با حزب بعث بود و شیعیان نقشی در قدرت سیاسی نداشتند.[۱۳۹] آخرین رییس جمهور این دوره صدام حسین بود.[۱۴۰] در این دوران و به‌ویژه در دوره حاکمیت صدام حسین حوزه‌های علمیه و شیعیان به شدت محدود شدند[۱۴۱] و علاوه بر آن، عراق درگیر چند جنگ شد و حمله به ایران و کویت و سپس دو جنگ اول و دوم خلیج فارس، کشور عراق را تقریباً ویران کرد.[۱۴۲]تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۷.</ref> در سال ۱۳۶۹ش و در جریان انتفاضه شعبانیه شیعیان زیادی به دست حزب حاکم قتل عام شدند.[۱۴۳] [۱۴۴] پس از یک دوره حکومت انتقالی، نظام حکومتی عراق در سال ۲۰۰۵م به نظام پارلمانی تغییر کرد و شیعیان توانستند مناصب مهمی مثل نخست‌وزیری را از آن خود کنند.
ظهور و بروز حزب الدعوة در سال ۱۳۳۶ش[۱۴۵] و جماعة العلماء در سال ۱۳۳۹ش از نخستین گام‌های تشکل‌یابی شیعیان و روحانیان شیعه در عراق است.[۱۴۶] گروهی از روحانیان عراقی نیز در خارج از عراق مجلس اعلای اسلامی عراق را در سال ۱۹۸۲م بنیان‌گذاری کردند[۱۴۷] که ریاست آن تا مدت‌ها بر عهده سید محمدباقر حکیم بود.[۱۴۸] این مجلس یک بازوی نظامی به نام سپاه بدر نیز تشکیل داده بود.[۱۴۹]
ظهور و سقوط داعش نیز از حوادث مشهور قرن چهاردهم شمسی در عراق است.[۱۵۰] این گروه حدود چهار سال در عراق درگیریهای متعددی ایجاد کردند.[۱۵۱]در این دوران نیروی حشد الشعبی که عمدتاً متشکل از شیعیان بود سازمان‌دهی شد.[۱۵۲] سید علی سیستانی مرجع تقلید ساکن عراق در سال ۱۳۹۳ش فتوای جهاد علیه داعش را صادر کرد.[۱۵۳] نیروی داعش سرانجام در سال ۱۳۹۶ش شکست خورد.[۱۵۴]
کشورهای آسیای میانه
کشورهای آسیای میانه شامل کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان و ازبکستان[۱۵۵] تا سال ۱۳۶۹ش بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بودند.[۱۵۶] در این دوران سیاست‌های سخت‌گیرانه علیه مذهب در این کشور برقرار بود[۱۵۷] و شیعیان آسیای میانه هیچ مرکز اختصاصی برای خود نداشتند.[۱۵۸]
پس از سال ۱۳۰۹ش دولت شوروی گروهی از شیعیان ایرانی‌الاصل را از ترکمنستان اخراج کرد[۱۵۹] ولی از سوی دیگر با سیاست جابجایی شیعیان آذربایجان و شیعیان مسختی گرجستان به آسیای مرکزی باعث حضور تشیع در این منطقه شد.[۱۶۰] این گروه‌های مهاجر در حفظ شعائر خود کوشا بودند.[۱۶۱]
درباره شیعیان آسیای میانه، آمار قابل اعتمادی وجود ندارد؛ بنابر برخی گزارش‌ها شیعیان درصد کمی از جمعیت آسیای میانه را تشکیل می‌دهند (اندکی بیش از ۴ درصد)[۱۶۲] که با پراکندگی زیاد در این کشورها زندگی می‌کنند.[۱۶۳]
در تاجیکستان اکثریت شیعیان اسماعیلی هستند،[۱۶۴] در ازبکستان ایرانی‌الاصل و دوازده امامی هستند و بیشتر در سمرقند و بخارا زندگی می‌کنند،[۱۶۵] در ترکمنستان و قزاقستان اکثریت آذری‌الاصل‌های دوازده امامی است،[۱۶۶] چنان‌که شیعیان قرقیزستان نیز مهاجر از کشورهای دیگر و اکثراً شیعه دوازده‌امامی و ساکن بیشکک هستند.[۱۶۷]
آذربایجان
جمهوری آذربایجان با جمعیتی حدود ۱۰ میلیون نفر، ۸ میلیون شیعه دارد.[۱۶۸] حاکمیت در آذربایجان سکولار است.[۱۶۹] این کشور بخش زیادی از قرن چهاردهم را قسمتی از خاک اتحاد جماهیر شوروی بود.[۱۷۰]با فروپاشی شوروی در سال ۱۳۶۹ش (۱۹۹۰م) این منطقه نیز با نام جمهوری آذربایجان مستقل شد.[۱۷۱]
وضعیت شیعیان در دوران کمونیستی
در دوره حکومت کمونیستی، اسلام از صحنه زندگی اجتماعی بیرون رانده شده و امر خصوصی شهروندان کشور اعلام شد.[۱۷۲] حدود ۴۰۰ مسجد تعطیل و نزدیک ۱۲۰ مسجد و برخی اماکن زیارتی از جمله بارگاه بی‌بی هیبت تخریب شد.[۱۷۳] آموزش اسلامی و ابراز دیانت مانند مراسم عزاداری در ایام عاشورا ممنوع اعلام شد.[۱۷۴] قتل‌عام بیش از ۳۰۰ هزار نفر از دینداران در فاصله ۱۰ ساله بین سالهای ۱۳۰۸ش تا ۱۳۱۸ش (۱۹۲۹تا۱۹۳۹م) توسط تشکیلات مختلف کمونیستی نیز جزو حوادث این دوره در آذربایجان است؛ چنان که قرآن کریم نیز به منزله یک «کتاب زیان‌آور» معرفی شد و چاپ و خواندن آن ممنوع گشت.[۱۷۵]
در پی این اقدامات، برخی شیعیان آذربایجان پنهانی به فرزندان خود آموزش‌های دینی می‌دادند و در قسمت جنوبی آذربایجان یعنی در نزدیکی لنکران، مصلا و نخجوان و نیز در نارداران (شمال باکو) مراسم‌های خود را مخفیانه برگزار می‌کردند.[۱۷۶]
وضعیت مسلمانان پس از استقلال
بر اساس ماده ۴۸ قانون اساسی آذربایجان، حکومت این کشور غیرمذهبی است و مذهب رسمی ندارد، اما نخستین رییس جمهور آذربایجان، حیدر علی‌اف پس از استقلال، سفر حج انجام داد و در همان سال‌ها حج مسلمانان آذربایجان از سر گرفته شد. همچنین مقامات رسمی ساخت مساجد، گسترش ادبیات اسلامی و احیای آموزش خصوصی اسلامی را تشویق کردند.[۱۷۷] گرچه برخی، مسلمانان سکولار را در آذربایجان رو به ازدیاد می‌دانند.[۱۷۸]
پس از مرگ حیدر علی‌اف، فرزندش الهام علی‌اف در سال ۱۳۸۲ش (۲۰۰۳م) رییس‌جمهور آذربایجان شد. برخی از سیاست‌های او مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفت؛ مانند ممنوعیت حجاب در مدارس و دانشگاه‌ها، ممنوعیت پخش اذان از مساجد، ممنوعیت ورود دانش‌آموزان و افراد جوان به مساجد، تعطیلی مدارس اسلامی و محدودیت شدید طلاب، ممنوعیت برگزاری مراسم مذهبی و عزاداری ماه‌های محرم و صفر در بیرون از مسجد و حسینیه، دستگیری فعالان مذهبی، و تخریب برخی از مساجد شیعیان.[۱۷۹] برخی نیز علی‌اف را به سکوت و عدم واکنش در برابر فعالیت‌های ضداسلامی مانند انتشار کتاب آیات شیطانی در باکو متهم کرده‌اند.[۱۸۰]
لبنان
لبنان کشوری در حاشیه مدیترانه است که بخش قابل توجهی از جمعیت آن را شیعیان تشکیل می‌دهند.[۱۸۱] بنابر گزارشی منتسب به کمیته روابط خارجی کنگره آمریکا، ۳۴ درصد جمعیت لبنان در سال ۱۳۸۵ش شیعه بوده‌اند.[۱۸۲] به گفته عادل الطریفی تحلیل‌گر عربستانی، جمعیت شیعیان از ۱۹ درصد در سال ۱۹۳۲م (حدود ۱۳۱۰ش) به ۴۵ درصد در سال ۲۰۰۶م رسیده است و با همین روند در سال ۲۰۲۵ به ۶۰ درصد خواهد رسید.[۱۸۳] شیعیان غالباً در جنوب لبنان و شهرهای نبطیه، مرجعیون و بنت جبیل ساکن‌اند.[۱۸۴]
کشور کنونی لبنان پس از جنگ جهانی اول، تا سال۱۳۲۴ش (۱۹۴۳م) تحت قیمومیت فرانسه اداره می‌شد.[۱۸۵] در نخستین سال قرن چهارده شمسی، شیعیان بر اساس قانون اساسی لبنان حق مشارکت در امور سیاسی را پیدا کردند[۱۸۶] و از سال ۱۳۰۴ اجازه پیدا کردند که دادگاه‌های خاص خود را داشته باشند.[۱۸۷] بر اساس قانون و با تکیه بر ترکیب جمعیتی در لبنان، رئیس مجلس باید از شیعیان انتخاب شود.[۱۸۸]
شیعیان لبنان پیش از حضور سید موسی صدر در بین‌شان گروهی متفرق و غیرمنسجم بودند.[۱۸۹] پس از درگذشت شرف‌الدین عاملی، بنابر وصیت او و توصیه مراجع تقلید وقت شیعه، سید موسی صدر در سال ۱۳۳۸ش به لبنان رفت[۱۹۰] و با سامان‌دهی و انسجام شیعیان، و تشکیل چندین سازمان از جمله مجلس اعلای شیعیان لبنان[۱۹۱] باعث ارتقاء جایگاه شیعیان در لبنان شد.[۱۹۲] در جریان جنگ داخلی لبنان و نیز برای مقابله با اسرائیل، گروهی از شیعیان لبنانی با حمایت جمهوری اسلامی ایران، حزب‌الله لبنان را پایه‌گذاری کردند.[۱۹۳] حزب‌الله مهمترین نیرو در مقابل اسرائیل در منطقه شناخته می‌شود.[۱۹۴] در اثر مقاومت لبنانی‌ها اسرائیل مجبور شد پس از ۱۸ سال اشغال جنوب لبنان(از ۱۶ خرداد ۱۳۶۱ تا ۵ خرداد ۱۳۷۹ش) آن را ترک کند.[۱۹۵] در جنگ ۳۳ روزه سال ۱۳۸۶ش، اسرائیل نتوانست حزب‌الله را شکست بدهد[۱۹۶] و سرانجام مجبور به پایان جنگ شد[۱۹۷]
به‌جز شرف‌الدین و موسی صدر، سید محمدحسین فضل‌الله، محمدمهدی شمس‌الدین و سید جعفر مرتضی عاملی از مشهورترین عالمان شیعه لبنان در سده چهاردهم به‌شمار می‌روند.
سوریه
یمن
یمن کشوری است که نزدیک به نیمی از جمعیت آن را شیعیان زیدی‌مذهب شکل می‌دهند.[۱۹۸] بخش‌های زیادی از یمن در دهه‌های نخستین قرن چهارده شمسی تحت حاکمیت پادشاهی زیدی مُتَوَکّلیه بود.[۱۹۹] این حکومت تا زمان وقوع انقلاب یمن در سال ۱۳۴۱ش (سپتامبر ۱۹۶۲م) ادامه داشت.[۲۰۰] در این سال شورشی گسترده شکل گرفت و جمهوری‌خواهان بخش‌های زیادی از یمن را تصرف کردند.[۲۰۱] درگیری‌ها هشت سال طول کشید و در ۱۹۷۰م با غلبه کامل جمهوری‌خواهان، جمهوری عربی یمن معروف به یمن شمالی شکل گرفت.[۲۰۲] حکومت یمن شمالی تحت نفوذ ایالات متحده آمریکا بود.[۲۰۳] بخش دیگری از سرزمین یمن تا سال ۱۹۶۷م تحت سیطره بریتانیا قرار داشت[۲۰۴] در آذرماه سال ۱۳۴۶ش (نوامبر ۱۹۶۷م) پس از حدود چهار سال درگیری کشور یمن جنوبی شکل گرفت.[۲۰۵] حکومت این کشور گرایش مارکسیستی داشت و تحت حمایت اتحاد جماهیر شوروی بود.[۲۰۶]
در سال ۱۹۹۰م پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دو یمن متحد شدند[۲۰۷] و علی عبدالله صالح که از ۱۹۷۸م رییس جمهور یمن شمالی بود به‌عنوان رییس جمهوری یمن مشغول به کار شد.[۲۰۸] در این دوران زیدی‌های یمن که پس از سقوط حکومت متوکلی تحت فشار بودند آزادی‌هایی پیدا کردند و توانستند در فضای فرهنگی، مذهبی و سیاسی یمن فعالیت کنند. در این مدت نشریات زیادی منتشر کردند و مؤسسات علمی و مذهبی خود را گسترش داده و احزابی را نیز سر و سامان دادند.[۲۰۹]
از تابستان ۱۳۸۳ش (۲۰۰۴م) تا بهمن ۱۳۸۸ش (۲۰۱۰م) شش جنگ بین نظام حاکم و زیدیان یمن به رهبری حوثی‌ها درگرفت.[۲۱۰] پس از این دوران حضور حوثیان یمن در ساختار قدرت جدی‌تر شد.[۲۱۱] این گروه در اعتراضات موسوم به بیداری اسلامی یا بهار عربی نقش مؤثری در یمن داشت.[۲۱۲] این اعتراضات از بهمن ماه ۱۳۸۹ش (ژانویه ۲۰۱۱م) و در پی وقوع جنبش‌هایی در کشورهای عربی، در یمن نیز آغاز شد و منجر به سقوط علی عبدالله صالح ریاست جمهوری وقت شد.[۲۱۳] پس از این دوران دولت انتقالی منصور عبدربه به قدرت رسید.[۲۱۴]
در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵م درگیریهای داخلی در یمن رخ داد.[۲۱۵] [۲۱۶] حوثی‌ها صنعا را تصرف کردند و منصور الهادی یمن را ترک کرد و به عربستان رفت.[۲۱۷] این درگیری‌ها به توافقاتی جدید منتهی شد و از فروردین ۱۳۹۴ش (مارس ۲۰۱۵م) مداخله نظامی نیروهای چند کشور عربی به رهبری عربستان سعودی در یمن آغاز شد.[۲۱۸] به گفته یورونیوز، هدف عربستان حمایت از منصور هادی و شکست حوثی‌ها است.[۲۱۹] مدخله نظامی در یمن تا پایان سال ۱۴۰۰ش ادامه داشت.
شبه قاره هند و پاکستان
تا سال ۱۳۲۶ش (۱۹۴۷م) شیعیان شبه‌قاره هند همچون سایر مسلمانان شبه‌قاره در بخش‌های مختلف پراکنده بودند. در سال ۱۳۲۶ کشور پاکستان در دو بخش شرقی و غربی با محوریت جمعیت مسلمان شکل گرفت.[۲۲۰] بخش اعظم مسلمانان و نیز شیعیان شبه قاره هند در این دو کشور جای گرفتند. پاکستان شرقی بعدها با نام کشور بنگلادش مستقل شد.[۲۲۱]
- در کشور هند بیش از ۳۰ میلیون شیعه زندگی می‌کنند.[۲۲۲] جمعیت شیعیان در شهرها و مناطق مختف پراکنده است، ولی در دو شهر لکهنو و حیدرآباد مرکز اصلی شیعیان به شمار می‌ٰروند.[۲۲۳]
- شیعیان پاکستان غالباً شیعه اثنی‌عشری و گروهی نیز جزو فرقه‌های گوناگون اسماعیلیه هستند.[۲۲۴] درباره جمعیت شیعیان پاکستان اختلافی بین ۵ تا ۲۰ درصد وجود دارد.[۲۲۵] به گفته برخی، شیعیان با حدود ۲۰ درصد جمعیت، اقلیتی قابل‌توجه ولی پراکنده در پاکستان دارند که بیشترین تراکم آن در ایالت پنجاب است.[۲۲۶] در این ایالت شهر لاهور پایتخت فرهنگی و مذهبی شیعیان به شمار می‌رود.[۲۲۷] بنابر ادعایی دیگر، جمعیت شیعیان در سال ۲۰۱۹م بیش از ۴۲ میلیون نفر بوده است.[۲۲۸] به علت عملیات انتحاری علیه شیعیان، پاکستان یکی از ناامن‌ترین کشورها برای شیعیان دانسته شده است.[۲۲۹]
- در بنگلادش نیز برخی با استناد به مطالعات مؤسسه تحقیقاتی پیو، جمعیت شیعیان را حدود ۱.۵ میلیون نفر ارزیابی می‌کنند.[۲۳۰]
افغانستان
تاریخ سیاسی افغانستان دگرگونی کمتری در نیمه اول این قرن داشت و تغییرات بسیاری را از ابتدای نیمه دوم تا آخرین سال آن تجربه کرد. ۱۳۰۱ش، اولین سال قرن ۱۴ خورشیدی، دو سال پس از به‌رسمیت شناختن استقلال خارجی افغانستان از سوی بریتانیا (۱۲۹۹ش) و ۲۸ سال بعد از کشتار شیعیان هزاره (۱۲۷۱ و ۱۲۷۲ش) بود[۲۳۱] [۲۳۲]
نیمه اول
نظام سیاسی افغانستان در نیمه اول، سلطنت بود که در ۱۳۰۸ش خانواده آن تغییر کرد.[۲۳۳] شاه امان‌الله (حکومت:۱۲۹۸ ۱۳۰۷ش) که با جنگ علیه بریتانیا توانست این کشور را وادار کند استقلال خارجی افغانستان را به‌رسمیت بشناسد (۱۲۹۹ش)، دگرگونی‌هایی با تقلید از اصلاحات مصطفی کمال (آتاترک) در ترکیه انجام داد، اما با مخالفت‌ها و اقدامات رؤسای قبایل و روحانیان روبرو شد و به‌ناچار سلطنت را از دست داد.[۲۳۴] یکی از کارهای امان‌الله، لغو بردگی و دستور آزادی غلامان و کنیزان بود که بخش قابل توجهی از آنها شیعیان هزاره بودند که به‌دستور پدربزرگ امان‌الله، عبدالرحمن (حکومت:۱۲۵۹-۱۲۸۰ش) پس از سرکوب و کشتار آنان، خرید و فروش می‌شدند[۲۳۵] هزاره‌ها پس از حمله حبیب‌الله کلکانی به کابل و فرار امان‌الله به هند (بهمن ۱۳۰۷ش) در مقابل کلکانی مقاومت مسلحانه کرده و بیعت وی را که هیاتی شامل کاتب هزاره با سفر به هزارستان آن را درخواست کرده بود، نپذیرفتند[۲۳۶] همچنین استقلال افغانستان سفر روحانیان و زائران شیعه را به ایران، عراق و حجاز آسان کرد[۲۳۷] مدرس افغانی[۲۳۸] در این دوره به عراق و حوزه علمیه نجف مهاجرت کرد.[۲۳۹] گرچه در سلطنت شاه بعدی، محمدنادر و نیمه اول حکومت فرزندش، محمدظاهر (تا ۱۳۴۲ش)، دادن تذکره (شناسنامه) و پاسپورت به این افراد، محدودیت بسیاری پیدا کرد[۲۴۰] برخی از روحانیان پس از مدتی به افغانستان بازگشته و با تأسیس مدرسه علمیه، جذب و تربیت طلاب را شروع کردند[۲۴۱] در زمان محمدنادر، طرفداران امان‌الله بخصوص هزاره‌ها، مورد فشار بسیاری قرار گرفتند. سرانجام در ۱۷ آبان سال ۱۳۱۲ش، عبدالخالق، دانش‌آموز هزاره‌ای، محمد نادر را کشت[۲۴۲]
نیمه دوم
سال ۱۳۵۲ش نظام سلطنت در افغانستان برچیده شد و جمهوری، سپس حکومت کمونیستی (۱۳۵۷ش) و دوباره جمهوری (۱۳۶۹ش) جای آن را گرفت.[۲۴۳] خاتمه سلطنت، روی‌کار آمدن دولت کمونیستی و ورود نیروهای شوروی به افغانستان (دی ۱۳۵۸ش)، به دنبال خود، شکل‌گیری گروه‌های مقاومت تحت نام مجاهدین و حضور اَتباع عرب را مانند عبدالله عَزام و اُسامه بن لادَن در شهرهای مرزی پاکستان داشت.[۲۴۴] این دگرگونی، در سی سال آخر این قرن، شکل‌های مختلف حکومت اسلام‌گرایان را در این کشور پایه‌ریزی کرد: دولت اسلامی مجاهدین (۱۳۷۱ش)، امارت اسلامی طالبان (۱۳۷۵ش)، جمهوری اسلامی (۱۳۸۱ش) و دوباره امارت اسلامی طالبان در آخرین سال این قرن (۱۴۰۰ش).[۲۴۵]
هم‌زمان در ایران، پس از روی‌کار آمدن جمهوری اسلامی در این کشور (فروردین ۱۳۵۸ش)، روحانیون شیعه هزاره دست به تشکیل احزاب مختلف جهادی زدند.[۲۴۶] در افغانستان نیز، شیعیان قیام‌های متعددی را مستقلاً یا با همراهی اهل‌سنت علیه دولت کمونیستی برپا کردند: قیام دره‌صوف، قیام بیست و چهار حوت (هرات)، قیام دایکندی و قیام چنداول.[۲۴۷]نتیجه اولیه جنبش شیعیان، آزادسازی هزارستان و شروع فعالیت‌های احزاب شیعه در آنجا بود که به درگیری بین آنان تا یک سال پیش از تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان در تابستان ۱۳۶۸ش انجامید.[۲۴۸]
دولت کمونیستی افغانستان در سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ دست به بازداشت و اعدام بسیاری از مخالفان خود زد که نام شیعیان در لیست قربانیان با عنوان خمینیزم (طرفداری از امام خمینی) درج شده بود.[۲۴۹]
ترکیه
جمعیت‌شناسی شیعیان ترکیه مبتنی بر برآوردهای تقریبی است[۲۵۰] شیعیان ترکیه در دو گروه عمده اثنی‌عشری و علوی قرار می‌گیرند[۲۵۱] که بنابر یک گزارش حدود ۲۰ میلیون نفر (در دهه ۱۳۹۰ش) علویان هستند و دوازده‌امامی‌ها حدود چهار میلیون نفرند.[۲۵۲]
شکل‌گیری جمهوری اسلامی ایران و استقلال جمهوری آذربایجان باعث تقویت جایگاه شیعیان امامی در ترکیه شده است.[۲۵۳]
کشورهای خلیج فارس
شیعیان زیادی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و دریای عمان، شامل عربستان سعودی، کویت، قطر، بحرین، عمان و امارات متحده عربی زندگی می‌کنند.[۲۵۴] ترکیب جمعیتی شیعیان در این کشورها یکسان نیست.[۲۵۵]
شیعیان عربستان سعودی که بین ۱۰ تا ۱۵ درصد جمعیت این کشور را شکل می‌دهند عمدتاً در استان‌های شرقی زندگی می‌کنند.[۲۵۶] بخش کوچکی نیز در مکه و مدینه و گروهی از شیعیان اسماعیلیه نیز در نزدیکی‌های مرز یمن زندگی می‌کنند.[۲۵۷]
کویت در سال ۱۹۶۱ از بریتانیا مستقل شده است.[۲۵۸] نزدیک به ۳۰ درصد از جمعیت ۳.۵ میلیونی آن شیعه هستند.[۲۵۹] اکثریت شیعیان کویت دوازده‌امامی هستند.[۲۶۰]
از جمعیت نزدیک به ۵.۵ میلیون نفری امارات متحده عربی[۲۶۱]، بین ۱۶ تا ۲۰ درصد آنان شیعه هستند[۲۶۲] که بیشتر در امیرنشین دبی ساکن هستند.[۲۶۳] بخشی از شیعیان این کشور شیعیان مهاجر از کشورهای دیگرند.[۲۶۴]
بحرین کشوری کوچک با اکثریت شیعه که جمعیتی حدود ۱ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر دارد و ۷۰ درصد شیعه دارد.[۲۶۵] این کشور از دهه دوم قرن سیزدهم شمسی تحت حکومت آلخلیفه[۲۶۶] و حمایت دولت انگلستان بود[۲۶۷] ولی ایران درباره آن ادعای مالکیت داشت[۲۶۸] در سال ۱۳۴۹ش شاه وقت ایران با استقلال بحرین موافقت کرد[۲۶۹] و در سال ۱۳۵۰ کشور مستقل بحرین عضو سازمان ملل شد.[۲۷۰]
تضییع حقوق شیعیان در تمام دوران حاکمیت آلخلیفه همیشه باعث اعتراضاتی شده بود.[۲۷۱] در سال خرداد ۱۳۸۳ش راهپیمایی شیعیان سرکوب شد.[۲۷۲] در سال ۱۳۸۹ش در پی آغاز انقلاب ۱۴ فوریه بحرین، شیعیان بحرین راهپیمایی‌های اعتراض‌آمیزی برپا کردند که از سوی حاکمان بحرین سرکوب شد.[۲۷۳] دولت عربستان در این سرکوب دخالت کرد.[۲۷۴] عیسی قاسم رهبر شیعیان بحرین مجبور به سکونت در ایران شد.[۲۷۵]همچنین علی سلمان دبیر کل حزب وفاق وطنی نیز دستگیر و زندانی شد.[۲۷۶]
تشیع در آفریقا
از شمار شیعیان آفریقا آماری در دسترس نیست و اصولاً در کشورهای آفریقایی سرشماری قابل اعتمادی وجود ندارد یا اگر هست شیعیان را سرشماری نمی‌کنند.[۲۷۷] با این حال بر اساس برخی تحقیقات موجود اکثریت مسلمانان آفریقا پیرو اهل‌سنت هستند و شیعیان حداکثر بین ۲۰ تا ۳۰ درصد مسلمانان این قاره هستند.[۲۷۸] بیشترین شیعیان در نیجریه و تانزانیا ساکن‌اند.[۲۷۹]بیشترین فعالان شیعه در آفریقا هندی‌تبارها و سپس پاکستانی‌های خوجه هستند.[۲۸۰] در شمال آفریقا بیشترین شیعیان در مغرب هستند.[۲۸۱] رشد تبلیغ شیعه در غرب آفریقا به‌شکل منظم، متأثر از انقلاب اسلامی ایران دانسته شده است.[۲۸۲] شیعیان بومی آفریقا گرفتار فقر آگاهی و مالی هستند، ولی شیعیان مهاجر وضع بهتری دارند.[۲۸۳]
نیجریه کشوری با بیش از ۲۰۰ میلیون نفر جمعیت در آفریقا است.
[۲۸۴] [۲۸۵] ورود تشیع به نیجریه را حاصل مهاجرت گروهی از لبنانی‌ها دانسته‌اند.[۲۸۶] با این حال این گروه تعداد بسیار محدودی بودند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تحت تأثیر آن تشیع در نیجریه رشد کرده است[۲۸۷] و تعداد شیعیان آن را از ۲ تا ۱۲ درصد گفته‌اند.[۲۸۸] نشریه نیوزویک در سال ۲۰۱۶م (۱۳۹۵ش) تعداد ایشان را ۳ میلیون نفر برآورد کرده[۲۸۹] ولی مؤسسه پیو در سال ۲۰۰۹م (۱۳۸۸ش) جمعیت شیعیان را ۱۲ درصد جمعیت نیجریه اعلام کرده بود که تقریباً سه برابر آمار نیوزویک است.[۲۹۰] به گفته کتاب التشیع فی إفریقیه، تشیع در نیجریه بیشترین رشد را داشته و در عین حال پرتنش‌ترین کشور از جهت رابطه بین شیعه و سنی است.[۲۹۱] بر اساس یک جمع‌بندی، کسانی که با معارف شیعه آشنا هستند و به آن عمل می‌کنند فراتر از ۲ میلیون نفر نیستند، ولی کسانی که به‌تازگی شیعه شده و در حال یادگیری آموزه‌های شیعه هستند حدود ۶ میلیون نفر هستند و در حدود ۴ میلیون نفر هم کسانی‌اند که در مسائل سیاسی و اجتماعی با شیعیان و به‌ویژه ابراهیم یعقوب زکزاکی همراهی می‌کنند.[۲۹۲] گفته شده تقریباً تمام شیعیان نیجریه شیعه دوازده‌امامی هستند.[۲۹۳]
در تانزانیا حدود ۲۱میلیون نفر مسلمان‌اند که گفته می‌شود ۴ میلیون نفرشان شیعه‌اند، یعنی جمعیتی حدود ۲۰ درصد مسلمانان و ۶درصد جمعیت کشور را دربر می‌گیرد.[۲۹۴] تانزانیا را یکی از مهمترین پایگاه‌های شیعه در آفریقا دانسته‌اند.[۲۹۵] گفته شده اکثر شیعیان تانزانیا اسماعیلی‌مذهب هستند.[۲۹۶]
پانویس
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
- ↑ خمینی، صحیفه نور، ج۶، ص۴۵۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۸ش، ص۶۴۲.
- ↑ آدمی و ابراهیمی‌پور، «جایگاه شیعیان در ساختار سیاسی جدید عراق»، ص۱۲۹.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۹.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۲.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۴۵؛ «رویدادهای مهم سال ۱۳۶۷ هجری خورشیدی»، سایت جامع امام خمینی.
- ↑ رویوران، «دستاوردهای پیروزی حزب الله در جنگ ۳۳ روزه»، ص۳۳.
- ↑ نباتیان، زمینه‌های فکری سیاسی جریان بعثی تکفیری داعش، ۱۳۹۳ش، ص۵۳و۸۸.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۱: تاریخ شمسی بر اساس محاسبه با مبدل تاریخ؛ جبرتی، عجائب الآثار، دارالجیل، ج۳، ص۹۱؛ ولید حلی، العراق الواقع و آفاق المستقبل، ص۱۷۰-۱۷۲؛ صحتی سردرودی، گزیده سیمای سامرا، ۱۳۸۸ش، ص۶۸؛ خامه‌یار، تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در کشورهای عربی، ۱۳۹۳ش، ص۳۰.
- ↑ عربستان به یمن حمله کرد.
- ↑ هوور، دین در عصر رسانه، ۱۳۸۸ش، ص۸۰-۸۸.
- ↑ احمدی، ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلتیک شیعه، ۱۳۹۰، ص۶۵.
- ↑ احمدی و حسینی، «وضعیت ژئوپلیتیک شیعه در عصر جهانی شدن»، ص۸.
- ↑ احمدی، ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلتیک شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۶۵.
- ↑ احمدی و حسینی، «وضعیت ژئوپلیتیک شیعه در عصر جهانی شدن»، ص۸.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۷.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۸.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۸.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۸.
- ↑ احمدی و حسینی، «وضعیت ژئوپلیتیک شیعه در عصر جهانی شدن»، ص۸.
- ↑ احمدی و حسینی، «وضعیت ژئوپلیتیک شیعه در عصر جهانی شدن»، ص۹.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۴۴.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۴۴.
- ↑ توال، ژئوپلتیک تشیع، ۱۳۸۰ش، ص۷۰.
- ↑ ضرغامی، ژئوپلیتیک شیعه یا هلال شیعه، ص۲۰۲.
- ↑ احمدی، ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلتیک شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۶۹.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۸.
- ↑ پسندیده، «نگاهی گذرا به حوزه علمیه نجف اشرف»، ص۱۱۵.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۷۸.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۷۳.
- ↑ کریمی جهرمی، آیة الله موسس...، ۱۳۷۲ش، ص۵۸-۵۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، سیرحوزه‌های علمی شیعه، ۱۳۷۴ش، ص۵-۲۳.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۹۷ و ۱۱۰.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۰.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۷۹.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۸۱.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۰.
- ↑ خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، ۱۳۶۵ش، ص۲۸.
- ↑ نگاه کنید به: موحد ابطحی، حجت، ریشه‌های و جلوه‌های تشیع حوزه علیمه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان دفتر تبلیغات المهدی(عج)، ۱۴۱۸ق.
- ↑ «حوزه علمیه تهران در گذشته و امروز»، پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره‌ای اساتید.
- ↑ مظفر، تاریخ الشیعه، ۱۴۰۸ق، ص۹۹.
- ↑ نگاه کنید به: سلماسی، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، ص۱۸-۲۵.
- ↑ سید‌کباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۱۳۷۸ش، ص۷۰۴-۷۰۵.
- ↑ سید‌کباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۱۳۷۸ش، ص۷۱۳-۷۱۴.
- ↑ «فعالیت بیش از ۹۰ حوزه علمیه در هند»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ زین‌العابدین، تاریخ تشیع در بنگال هند، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۰.
- ↑ صالحی، «فضل‌الله و گستره معارف قرآن»، ص۴.
- ↑ صالحی، «فضل‌الله و گستره معارف قرآن»، ص۴.
- ↑ نگاه کنید به: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۸۹۸ و ۹۵۰.
- ↑ نگاه کنید به: بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، مهر، ۱۳۷۳ش.
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۱.
- ↑ «مروری تحلیلی بر حرکت‌های ضداستعماری حوزه نجف در سده اخیر در گفت‌وگو با استاد خسروشاهی»، پایگاه اطلاع‌رسانی سید هادی خسروشاهی.
- ↑ «مروری تحلیلی بر حرکت‌های ضداستعماری حوزه نجف در سده اخیر در گفت‌وگو با استاد خسروشاهی»، پایگاه اطلاع‌رسانی سید هادی خسروشاهی.
- ↑ نگاه کنید به: جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۰.
- ↑ نمایه نشریات تخصصی دین، شماره ۴۷، ص۲۲۳.
- ↑ حقدار، دایرة‌المعارف‌نویسی در ایران، ۱۳۹۷ش، ص۱۴.
- ↑ حقدار، دایرة‌المعارف‌نویسی در ایران، ۱۳۹۷ش، ص۹۱.
- ↑ سایت موسوعة الفقه الاسلامی.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۲۵۵.
- ↑ نقوی، تألیفات شیعه در شبه‌قاره هند، ۱۳۸۴ش، ص۶.
- ↑ «توسعه آموزش دینی در دانشگاه‌های عراق / داعش رهاورد انحرافات و تعصبات دینی در منطقه بود»، خبرگزاری حوزه؛ «معرفی مراکز تخصصی»، مدیریت امور مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه.
- ↑ جعفریان، «جامعة النجف، حرکتی نو در اصلاح نظام آموزشی حوزوی در نجف»، ص۲۷۳.
- ↑ حکیم، المرجعیة الدینیة و قضایا اخری، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ جعفریان، «جامعة النجف، حرکتی نو در اصلاح نظام آموزشی حوزوی در نجف»، ص۲۷۲.
- ↑ «دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در یک نگاه»، سایت دانشگاه امام صادق(ع).
- ↑ «آشنایی با دانشگاه باقرالعلوم»، سایت دانشگاه باقرالعلوم (علیه‌السلام).
- ↑ معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، شناسه، ۱۳۹۱ش، ص۱۳۹-۱۴۵.
- ↑ معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، شناسه، ۱۳۹۱ش، ص۱۳۱-۱۳۸.
- ↑ درباره دانشگاه مفید، مندرج در سایت دانشگاه مفید.
- ↑ خبرگزاری کتاب ایران. مرور خبر ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش..
- ↑ کتابخانه حرم مطهر علوی، پایگاه رسمی آستان قدس علوی.
- ↑ نگاه کنید به: رضاقلی زاده، «زندگی معاصر بدون رسانه‌های جدید ارتباطی».
- ↑ نگاه کنید به: شکوری و رفعت جاه، «اینترنت و هویت اجتماعی».
- ↑ «جبلی: راه‌اندازی ۳ شبکه بین المللی هوسایی، فرانسوی و روسی زبان در دستور کار است/ کمبود بودجه مشکل اصلی پرس تی وی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ معرفی برخی از شبکه‌های ماهواره‌ای شیعه، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ بیش از بیست وپنج شبکه ماهواره‌ای شیعی وجود دارد.
- ↑ تلویزیونی رسمی عراق سریال‌های ایرانی پخش خواهد کرد، خبرگزاری ایرنا؛ پخش شدن یا نشدن فیلم‌های سینمایی ایرانی از شبکه‌های جمهوری آذربایجان، بنیاد مطالعات قفقاز؛ عسکری، وقتی ناتاشا عربی حرف می‌زند.؛ رمضان در تونس با پخش تلویزیونی «یوسف پیامبر»، خبرگزاری ایکنا؛ سریال یوسف پیامبر(ع) در تلویزیون افغانستان، پایگاه خبری تحلیلی فردا.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۲.
- ↑ «تعداد زائر غیرعراقی در اربعین»، سایت خبری فردا.
- ↑ گزارش روزنامه فرانسوی لوموند از مراسم اربعین در کربلا، سایت روزنامه لوموند.
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۹و۲۰.
- ↑ مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش، ص۷و۱۵.
- ↑ «گزارشی از کنگره جهانی هزاره شیخ مفید»، ص۹۹.
- ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵-۱۵۷.
- ↑ گزارش کامل از کنگره بین‌المللی سید مرتضی، سایت شفقنا.
- ↑ «فصلنامه علمی - تخصصی «امت واحده»، سایت دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری،
- ↑ «درباره ما»، وبگاه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
- ↑ «گزارش فعالیت‌های ستاد اجرایی و کمیته علمی کنگره»، ص۹۶.
- ↑ «همایش بین المللی امام سجاد علیه‌السلام برگزار می‌شود»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ «المؤتمر العالمی للعلامة المجدد الوحید البهبهانی»، مرکز کربلاء للدراسات والبحوث.
- ↑ «اختتام الجلسة الافتتاحیة للمؤتمر العلمی العالمی للعلامة الفقیه احمد ابن فهد الحلی(ره)»، مرکز کربلاء للدراسات والبحوث.
- ↑ به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: ۶۰ جلد آثار کنگره بین‌المللی سید مرتضی علم الهدی در قم رونمایی شد، خبرگزاری مهر؛ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۳۸۶ش، ص۲۳؛ «گزارشی از کنگره جهانی هزاره شیخ مفید»، ص۹۸-۹۹؛ مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش، ص۱۶؛ «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
- ↑ تعویض ضریح جدید آغاز شد، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- ↑ ساخت بزرگترین صحن حرم رضوی در سال ۹۸. خبرگزاری ایسنا/خراسان رضوی.
- ↑ تعویض ضریح مضجع شریف حضرت امام رضا علیه‌السلام، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «ضریح‌های امام رضا(ع) از سال ۹۵۷ هجری تاکنون»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ افتتاح صحن حضرت زهرا(س) توسط زائران حرم حضرت علی(ع)، سایت تبیان.
- ↑ کرباسی، دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره، الجزء الثالث،، ص۱۵۵.
- ↑ خامه‌یار، تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در کشورهای عربی، ۱۳۹۳ش، ص۲۹ و ۳۰.
- ↑ افتخاری شیرکوهی، شیرین(بررسی گلاسنوست و پرستروئیکا و تأثیرات آن بر زوال امپراتوری بلشویکی، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم انسانی گرایش تاریخ، ۱.
- ↑ ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت، ج ۵، ص۲۲.
- ↑ طبری، احسان. ایران در دوسده واپسین، تهران، انتشارات حزب‌توده ایران،۱۳۶۰. ص۲۶۹.
- ↑ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ۱۳۴۰ش، ج۶، ص۵۱۹.
- ↑ رائد جبار کاظم، «المحاضرات: قراءة فی کتاب "فلسفتنا" سید محمد باقر الصدر»، ص۱۴۵.
- ↑ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۶۷-۶۹؛ سراج، الامام محسن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ حکیم‌الهی و دیگران، جستاری در دشواری‌های فرهنگی پیش روی شیعیان معاصر مصر، ص۳۶.
- ↑ حکیم‌الهی و دیگران، جستاری در دشواری‌های فرهنگی پیش روی شیعیان معاصر مصر، ص۳۷.
- ↑ محیط طباطبائی، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق‌زمین، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۲، ۱۸۵، ۱۸۷؛ مغنیه، «الغلاة فی نظر الشیعة الإمامیة»، ۱۳۷۴، ص۳۷۹–۳۸۱؛ علوی مدغری، التقریب بین الفرق الإسلامیة، ۱۹۹۲م، ص۳۶–۴۵؛ دعوة التقریب من خلال رسالة الاسلام، قاهره ۱۹۶۶؛ الوحدة الاسلامیة اوالتقریب بین المذاهب السبعة، بیروت ۱۹۷۵ و آینة همبستگی، تهران ۱۳۵۵ش؛ دعوة التقریب: تاریخ و وثائق، قاهره ۱۹۹۱.
- ↑ «درباره مجمع»، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
- ↑ انتصاب شیخ محمد واعظ‌زاده به سمت دبیرکلی مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی،، سایت دفتر آیت الله خامنه‌ای؛ «آیت‌الله تسخیری در گفتگویی مطرح کرد»، سایت شبکه اجتهاد.
- ↑ میرسپاسی، علی(۱۳۸۴). تأملی در مدرنیته ایرانی، بحثی درباره گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران. ترجمه جلال توکلیان. چ اول. تهران: طرح نو.
- ↑ - اصیل، حجت الله)۱۳۷۶)زندگی و اندیشۀ میرزا ملکم خان، تهران: نشر نی.
- ↑ برزین، سعید، زندگینامه سیاسی مهندس بازرگان، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۴، ص۱۲، ۱۶ و ۱۹.
- ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ج ۲، ص۷۵.
- ↑ روشنفکری و حقیقت درگفت وگوی مصطفی ملکیان با عبدالکریم سروش، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ احمد یاقی، اسماعیل : دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، ترجمه رسول جعفریان، ص۱۹۲.
- ↑ سابقه تاریخی تجزیه خاومیانه توسط غرب، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ تاریخ حقوق ایران – پروفسور حسن امین.
- ↑ تاریخ بیداری ایرانیان – ناظم‌الاسلام کرمانی.
- ↑ ایران بین دو انقلاب – یرواند آبراهامیان.
- ↑ امیرکبیر و ایران – فریدون آدمیت.
- ↑ یادمان اولین قانون اساسی ایران.
- ↑ بهبودی، هدایت‌الله، روزشمار تاریخ معاصر ایران، ج۵، ص۴۹۲.
- ↑ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ۱۳۷۸ش، سند شماره ۲، ص۱۱-۱۰؛ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۴۷ به نقل از: بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ John, Froran The Iranian Revolution of 1977-79. P, 17.
- ↑ احمد اللهیاری. بهائیان در عصر پهلوی. انتشارات موسسه کیهان.
- ↑ رهدار، انقلاب اسلامی و دنیای دین‌یافته.
- ↑ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ اخوان‌کاظمی، روحانیت، امام (ره) و انقلاب اسلامی
- ↑ ترورهای اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، پرتال امام خمینی.
- ↑ روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب ۴، مقدمه، ص۲۹؛ اوبالانس، ص۳۰.
- ↑ ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۸۰ ش.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۷۲-۷۳.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۴۰.
- ↑ زارعی، عملکرد تشکل جماعة العلماء در عراق، ص۱۳۰.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۴۲.
- ↑ درباره سقوط صدام حسین، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۴۲-۴۴.
- ↑ سال جنگ تحمیلی علیه ایران چگونه آغاز شد؟، خبرگزری تسنیم.
- ↑ «ماجرای انتفاضه شعبانیه چیست؟»، سایت خبری فردا.
- ↑ درباره سقوط صدام حسین، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۷۷.
- ↑ زارعی، عملکرد تشکل جماعة العلماء در عراق، ص۱۳۲.
- ↑ ترابی و دیگران، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۰.
- ↑ قاسمی، ساختار سیاسی-اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۷۳.
- ↑ تبرائیان، «مجلس در تبعید»، سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ نباتیان، زمینه‌های فکری سیاسی جریان بعثی تکفیری داعش، ۱۳۹۳ش، ص۵۳ و ۸۸.
- ↑ نامه سرلشکر قاسم سلیمانی به رهبر انقلاب درباره پایان سیطره داعش.
- ↑ الحشد الشعبی.. القوة النظامیة البدیلة فی العراق، سایت مرکز الجزیرة للدراسات.
- ↑ حطاب، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، ص۱۰۸؛ آیت الله سیستانی فتوای جهاد صادر کرد، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «نامه سرلشکر قاسم سلیمانی به رهبر انقلاب درباره پایان سیطره داعش»..
- ↑ نواب، جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۹۷ش.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج۵. ص۹۷۳.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۹۸.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۹۸.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۹۶.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۹۷.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۹۹.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۰.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۵.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۰.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۹.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۵۸ و ۱۶۲.
- ↑ بهمن، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۸.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۹.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۹.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج۵. ص۹۷۳.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج۵. ص۹۷۳.
- ↑ اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
- ↑ Sharifov, Legend of the Bibi-Heybat Mosque, 1998.
- ↑ اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
- ↑ اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
- ↑ اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان»، ۱۳۹۶ش، ص۷۳-۱۰۰.
- ↑ «مذهب شیعه در آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی».
- ↑ «آذربایجان:بازگشت اسلام با چهره سکولار»، سایت eurasianet.
- ↑ محدودیت‌های مذهبی در جمهوری‌آذربایجان؛ ممنوعیت حرکت دسته‌های عزاداری محرم حسینی، خبرگزاری ایران‌پرس.
- ↑ انتشار کتاب موهن «آیات شیطانی» در جمهوری آذربایجان!، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، ۱۳۸۹ش، ص۶۷-۷۰.
- ↑ طاهری، تأثیرات انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان، ص۱۱۵.
- ↑ الطریفی، جمهوریة لبنان الإسلامیة.
- ↑ انوشه، جنگ ۳۳ روزه لبنان و بازیگران آن، ص۱۴۱.
- ↑ فراتی و طاهری، نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان، ص۲۲۰.
- ↑ فراتی و طاهری، نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان، ص۲۱۹.
- ↑ فراتی و طاهری، نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان، ص۲۲۰.
- ↑ وزارت امور خارجه، کتاب سبز لبنان، ۱۳۷۶ش، ص۲۰.
- ↑ هاشمی‌نسب و ستوده، الگوی جامعه‌سازی اقلیت‌های شیعه، ص۳۴.
- ↑ فراتی و طاهری، نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان، ص۲۲۳.
- ↑ فراتی و طاهری، نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان، ص۲۳۶.
- ↑ هاشمی‌نسب و ستوده، الگوی جامعه‌سازی اقلیت‌های شیعه، ص۳۷.
- ↑ انوشه، جنگ ۳۳ روزه لبنان و بازیگران آن، ص۱۴۳.
- ↑ گلشن و باقری، جایگاه حزب‌الله لبنان در استراتژی...، ص۱۴۷.
- ↑ گلشن و باقری، جایگاه حزب‌الله لبنان در استراتژی...، ص۱۴۵.
- ↑ گلشن و باقری، جایگاه حزب‌الله لبنان در استراتژی...، ص۱۴۶.
- ↑ «جنگ ۳۳ روزه لبنان مقدمه‌ای برای حمله به ایران بود»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ نواب، جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۹۳.
- ↑ طباطبائی‌فر، حوثیان یمن، ۱۳۹۵ش، ص۸۳.
- ↑ کریم‌لو، یمن، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۱.
- ↑ روزشمار تاریخ یمن.
- ↑ کریم‌لو، یمن، ۱۳۹۳ش، ص۳۹.
- ↑ هاشمی‌نسب، نشست بررسی تحولات اخیر یمن، ص۲۸۲.
- ↑ روزشمار تاریخ یمن.
- ↑ کریم‌لو، یمن، ۱۳۹۳ش، ص۴۷.
- ↑ هاشمی‌نسب، نشست بررسی تحولات اخیر یمن، ص۲۸۲.
- ↑ روزشمار تاریخ یمن.
- ↑ معتضدراد، تحولات یمن در چارچوب نظریه محرومیت نسبی، ص۸۴.
- ↑ طباطبائی‌فر، حوثیان یمن، ۱۳۹۵ش، ص۹۰.
- ↑ طباطبائی‌فر، حوثیان یمن، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۷-۱۳۸.
- ↑ طباطبائی‌فر، حوثیان یمن، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.
- ↑ کوشکی و نجابت، انصارالله در یمن، ۱۳۹۵ش، ص۹۵.
- ↑ معتضدراد، تحولات یمن در چارچوب نظریه محرومیت نسبی، ص۸۴.
- ↑ کوشکی و نجابت، انصارالله در یمن، ۱۳۹۵ش، ص۹۶.
- ↑ نگاهی به تحولات یمن از منظر حقوق بین‌الملل، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ جنگ داخلی یمن، سایت تابناک.
- ↑ یورونیوز. مرور خبر: ۳۰ بهمن ۱۴۰۰..
- ↑ حمله شبانه جنگنده‌های سعودی به یمن. خبرگزاری تسنیم. مرور خیر ۲۵ بهمن ۱۴۰۰..
- ↑ یورونیوز. مرور خبر: ۳۰ بهمن ۱۴۰۰..
- ↑ عارفی، شیعیان پاکستان، ۱۳۸۵ش، ص۸۳.
- ↑ عارفی، شیعیان پاکستان، ۱۳۸۵ش، ص۸۳.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۳.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۳.
- ↑ عارفی، شیعیان پاکستان، ۱۳۸۵ش، ص۶۶.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۲.
- ↑ نجفی‌سیار و علی‌پور، کشتار سازمان‌یافته شیعیان در پاکستان، ص۱۱۰.
- ↑ عارفی، شیعیان پاکستان، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۱.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۲.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۲.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۳.
- ↑ تیمورخانف، تاریخ ملی هزاره‌ها، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۷تا۱۲۱؛ پولادی، هزاره‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۳۱۵و۳۱۶.
- ↑ روز استقلال افغانستان، روزنامه ماندگار دیلی.
- ↑ علمی، روزشمار وقایع افغانستان، ۱۳۸۲ش، ص۱۹، تاریخ شمسی بر اساس محاسبه با مبدل تاریخ.
- ↑ مجد، محمدقلی، از قاجار به پهلوی؛ ۱۲۹۸-۱۳۰۹ بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه رضا مرزانی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ۱۳۸۹ش، ص۵۶۳، پاورقی۳.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ۱۳۶۸ش، ص۶۷۰.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۰.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۴–۲۲۶.
- ↑ فصیحی، شریفی، «عالمان شیعه غزنی»، ۱۳۹۳، ص۳۸۴-۳۹۱.
- ↑ جواهرالکلام، تربت پاکان قم، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۱۷۵۹-۱۷۶۱.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۴–۲۲۶.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۴–۲۲۶.
- ↑ خبرگزاری فارس. ۱۳۹۶/۹/۲۶. نوجوان ۱۷ سالهای که لقب شاه‌کش گرفت.
- ↑ روزنامه شرق. ۱ خرداد ۱۴۰۱. تاریخ افغانستان در صد سال اخیر.
- ↑ روزنامه شرق. ۱ خرداد ۱۴۰۱. تاریخ افغانستان در صد سال اخیر.
- ↑ روزنامه شرق. ۱ خرداد ۱۴۰۱. تاریخ افغانستان در صد سال اخیر.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۷.
- ↑ بینش، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۳۹۰.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۰-۲۵۰.
- ↑ خبرگزاری تسنیم ۰۲ آذر ۱۳۹۲. اعدام بیش از ۳۰۰ افغان به جرم «خمینیست» بودن+ متن اسناد.
- ↑ وفایی، شیعیان ترکیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۷.
- ↑ وفایی، شیعیان ترکیه، ۱۳۹۳ش، ص۹۹.
- ↑ وفایی، شیعیان ترکیه، ۱۳۹۳ش، ص۹۹.
- ↑ وفایی، شیعیان ترکیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۴.
- ↑ فولر، گراهام و فرانکرند(۱۳۸۵»،(شیعیان عرب: مسلمانان فراموش شده»، ترجمه خدیجه تبریزی و علی اصغر محمدی، قم: مرکز مطالعات شیعه شناسی.
- ↑ فولر، گراهام و فرانکرند(۱۳۸۵»،(شیعیان عرب: مسلمانان فراموش شده»، ترجمه خدیجه تبریزی و علی اصغر محمدی، قم: مرکز مطالعات شیعه شناسی.
- ↑ اکبری، امیر عباس، «شیعه در عربستان»، پرتو سخن، شماره ۲۴۹،چهارشنبه ۱۵ مهرماه ۱۳۸۲.
- ↑ کاظمی دینان، علل خیزش شیعیان حاشیه جنوبی خلیج فارس، ۱۳۸۸ش، ص۱۶۹.
- ↑ اطلاعات کلی درباره کویت سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران، کویت.
- ↑ عسکرپور، شیعیان کویت، ۱۳۹۲ش، ص۵۸.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۴.
- ↑ عسکرپور، شیعیان امارات متحده عربی، ۱۳۹۴ش، ص۲۳.
- ↑ عسکرپور، شیعیان امارات متحده عربی، ۱۳۹۴ش، ص۳۱.
- ↑ عسکرپور، شیعیان امارات متحده عربی، ۱۳۹۴ش، ص۳۱.
- ↑ عسکرپور، شیعیان امارات متحده عربی، ۱۳۹۴ش، ص۳۱.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۳۹.
- ↑ نواب، جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۹۸.
- ↑ قائم مقامی، جهانگیر؛ بحرین و مسائل خلیج فارس، تهران،۱۳۴۱، ص۴۳.
- ↑ قائم مقامی، جهانگیر؛ بحرین و مسائل خلیج فارس، تهران،۱۳۴۱، ص۴۳.
- ↑ انصاری بویراحمدی، شیعیان بحرین، ۱۳۹۰ش، ص۴۷.
- ↑ انصاری بویراحمدی، شیعیان بحرین، ۱۳۹۰ش، ص۴۷.
- ↑ توآل، فرانسوا(۱۳۷۹،(ژئوپلیتیک شیعه، ترجمۀ علیرضا قاسمآقا، تهران، آمن.
- ↑ مهکویی و دیگران، تحلیلی بر چالش‌های شکل‌گرفته برای شیعیان در کشور بحرین، ص۱۴۵.
- ↑ توآل، فرانسوا(۱۳۷۹،(ژئوپلیتیک شیعه، ترجمۀ علیرضا قاسمآقا، تهران، آمن.
- ↑ توآل، فرانسوا(۱۳۷۹،(ژئوپلیتیک شیعه، ترجمۀ علیرضا قاسمآقا، تهران، آمن.
- ↑ پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir).
- ↑ منامه شیخ علی سلمان را بازداشت کرد، خبرگزاری فارس.
- ↑ حسینی، شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا، ص۱۰۸.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۳۱۱.
- ↑ حسینی، شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا، ص۱۱۰.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۳۱۱.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۳۱۳.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۳۱۴.
- ↑ حسینی، شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا، ص۱۱۰.
- ↑ جدیدترین آمار جمعیت کشورهای جهان در سال ۲۰۲۲، سایت ماهنامه ره آورد.
- ↑ Nigeria THE WORLD FACTBOOK.
- ↑ حسینی، سیده‌مطهره، «شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا»، ش۳۸.
- ↑ جان. ال. اسپوزیتو، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیر شانه‌چی، تهران : مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۲، ص۳۱۰-۳۱۱.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۰.
- ↑ ادبی فیروزجایی و زمانی محجوب، شیعیان نیجریه، ۱۳۹۸، ص۱۵۲.
- ↑ ادبی فیروزجایی و زمانی محجوب، شیعیان نیجریه، ۱۳۹۸، ص۱۵۳.
- ↑ اتحاد علماء المسلمین، التشیع فی افریقیه، ۲۰۱۱م. ص۲۳۹.
- ↑ ادبی فیروزجایی و زمانی محجوب، شیعیان نیجریه، ۱۳۹۸، ص۱۵۳.
- ↑ حسینی، شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا، ص۱۱۰.
- ↑ فتح‌نجات و دیگران، تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان، ص۴۱.
- ↑ نواب، درس‌نامه جغرافیای تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۳۱۳.
- ↑ حسینی، شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا، ص۱۱۰.
منابع
- «آشنایی با دانشگاه باقرالعلوم»، سایت دانشگاه باقرالعلوم، بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- آدمی، علی، و حوا ابراهیمی‌پور، «جایگاه شیعه در ساختار سیاسی جدید شیعه»، در فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه‌شناسی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۳ش.
- اتحاد علماء المسلمین، التشیع فی افریقیا، ۲۰۱۱م.
- احمدی، سید عباس، ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلتیک شیعه، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، ۱۳۹۰ش.
- احمدی، سیدعباس، و نرجس‌سادات حسینی نصرآبادی، «وضعیت ژئوپلیتیک شیعه در عصر جهانی شدن»، در فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۹۵ش.
- «اختتام الجلسة الافتتاحية للمؤتمر العلمي العالمي للعلامة الفقيه احمد ابن فهد الحلی(ره)»، مرکز کربلاء للدراسات والبحوث، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.
- ادبی فیروزجایی، رضا، و حبیب زمانی محجوب، شیعیان نیجریه، قم، زمزم هدایت، ۱۳۹۸ش.
- هوور، استوارت، دین در عصر رسانه، ترجمه علی عامری مهابادی و فتاح محمدی و اسماعیل اسفندیاری، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۸ش.
- اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- اشرافی، مرتضی، و مجتبی اشرافی، «بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان» در فصلنامه شیعه‌شناسی، ش۵۸، ۱۳۹۶ش.
- الطریفی، عادل، «جمهوریة لبنان الإسلامیة»، در روزنامه الریاض، ۲۲ نوامبر ۲۰۰۶،ش ۱۴۰۳۰.
- انصاری بویراحمدی، علی، شیعیان بحرین: اکثریت مظلوم، قم، آشیانه مهر، ۱۳۹۰ش.
- انوشه، ابراهیم، «جنگ ۳۳ روزه لبنان و بازیگران آن»، در فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره ۱، خرداد ۱۳۸۸ش.
- بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، مهر، ۱۳۷۳ش.
- بهمن، شعیب، ژئوپلیتیک تشیع در آسیای مرکزی، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، ۱۳۹۳ش.
- پسندیده، محمود، «نگاهی گذرا به حوزه علمیه نجف اشرف»، در مجله مشکوة، شماره ۶۸ و ۶۹، زمستان ۱۳۷۹ش.
- «پژوهشگاه در یک نگاه»، سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- ترابی، محمد، و علی شیرخانی و سید روح‌الله حسینی کوهساری، شیعیان عراق پس از ۲۰۰۳م: جایگاه شیعیان در ساختار سیاسی جدید عراق (پس از۲۰۰۳ میلادی)، قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- توال، فرانسوا، ژئوپلتیک تشیع، ترجمه حسین صدوق ونینی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۰ش.
- «توسعه آموزش دینی در دانشگاه‌های عراق / داعش رهاورد انحرافات و تعصبات دینی در منطقه بود»، خبرگزاری حوزه، انتشار: ۶ اسفند ۱۳۹۵ش، بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دارالجیل.
- جبار کاظم، رائد، «المحاضرات: قراءة فی کتاب "فلسفتنا" سید محمد باقر الصدر»، در دراسات فلسفیة، شماره۲۰، سال هشتم، ۲۰۰۷م.
- «جبلی: راه‌اندازی ۳ شبکه بین المللی هوسایی، فرانسوی و روسی زبان در دستور کار است/ کمبود بودجه مشکل اصلی پرس تی وی»، خبرگزاری فارس، انتشار: ۱۴ تیر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- «جدیدترین آمار جمعیت کشورهای جهان در سال ۲۰۲۲»، سایت ماهنامه ره‌آورد، بازدید: ۲۱ مهر ۱۴۰۱ش.
- جعفریان، رسول، «جامعة النجف؛ حرکتی نو در اصلاح نظام آموزشی حوزوی در نجف»، در سال‌نامه مقالات و رسالات تاریخی، شماره ۲، بهار ۱۳۹۳ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- جعفریان، رسول، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۶ش.
- جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، تهران، نشر علم، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۹ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- حسینی، سیده مطهره، «شیعیان و فرصت‌ها و چالش‌های حضور آنان در آفریقا»، در مجله شیعه‌شناسی، شماره ۳۸، تیر ماه ۱۳۹۱ش.
- حقدار، علی‌اصغر، دایرة‌المعارف‌نویسی در ایران، بی‌جا، باشگاه ادبیات، ۱۳۹۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، المرجعیة الدینیة و قضایا اخری، بی‌جا،دار الهلال، چ۵، ۱۴۳۱ق.
- حکیم‌الهی، عبدالمجید، و سید ابوالحسن نواب و محمدحسن نادم، «جستاری در دشواری‌های فرهنگی پیش روی شیعیان معاصر مصر»، در دوفصلنامه شیعه‌پژوهی، شماره ۲۰، شهریور ۱۴۰۰ش.
- «حوزه علمیه تهران در گذشته و امروز»، پایگاه اطلاع‌رسانی نشست دوره‌ای اساتید، انتشار: ۱۳ اسفند ۱۳۹۲ش، بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
- خامنه‌ای، سید علی، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، مشهد، ۱۳۶۵ش.
- خامه‌یار، احمد، تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در کشورهای عربی، قم،دار الإعلام لمدرسة اهل البیت(ع)، ۱۳۹۳ش.
- «دانشگاه امام صادق در یک نگاه»، سایت دانشگاه امام صادق(ع)، بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- درباره دانشگاه مفید، مندرج در سایت دانشگاه مفید، تاریخ بازدید ۹ آبان ۱۴۰۱ش.
- «درباره ما»، وبگاه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.
- رضاقلی‌زاده، بهنام، «زندگی معاصر بدون رسانه‌های جدید ارتباطی»، در مجله رادیو، شماره ۴۵، ۱۳۸۷ش.
- دوانی، علی، هزاره شیخ طوسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۶ش.
- «رویدادهای مهم سال ۱۳۶۷ هجری خورشیدی»، سایت جامع امام خمینی، تاریخ بازدید: ۱۹ بهمن ۱۴۰۰ش.
- رویوران، حسین، «دستاوردهای پیروزی حزب‌الله در جنگ ۳۳ روزه»، در مجله مطالعات راهبردی جهان اسلام، شماره۲۶، تابستان ۱۳۸۶ش.
- زارعی، مریم، «عملکرد تشکل جماعة العلماء در عراق»، در دوفصلنامه کارنامه تاریخ، شماره ۹، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- زین‌العابدین، محمد، تاریخ تشیع در بنگال هند از آغاز تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۵ش.
- سراج، عدنان ابراهیم، الامام محسن الحکیم، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- سلماسی، شاکر، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۵ و ۶، آذر و اسفند ۱۳۹۲ش.
- سید‌کباری، سید علیرضا، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۸ش.
- شکوری، علی، و مریم رفعت‌جاه، «اینترنت و هویت اجتماعی»، در مجله رسانه جهانی، شماره ۵، ۱۳۸۷ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سیر حوزه‌های علمی شیعه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۷۴ش.
- صالحی، سید عباس، «فضل‌الله و گستره معارف قرآن»، فصلنامه قرآن‌پژوهی، شماره ۶۴، زمستان ۱۳۸۹ش.
- صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا: سینای سه موسی، مشعر، تهران، ۱۳۸۸ش.
- ضرغامی، برزین، و سید محمدجواد شوشتری و سلمان انصاری‌زاده، «ژئوپلیتیک شیعه یا هلال شیعه (مبانی، اهداف و رویکردها)»، در فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره ۴۶، شماره ۱، بهار ۱۳۹۳ش.
- طاهری، سید مهدی، «تأثیرات انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان با تأکید بر جنبش حزب الله»، در فصلنامه پژوهشهای منطقه‌ای، ش۲، ۱۳۸۸ش.
- طباطبائی‌فر، سید محمد، حوثیان یمن: پیشینه و رویکردهای کلامی و سیاسی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۵ش.
- عارفی، محمداکرم، شیعیان پاکستان، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش.
- عسکرپور، وهاب، شیعیان امارات متحده عربی، قم، آشیانه مهر، ۱۳۹۴ش.
- عسکرپور، وهاب، شیعیان کویت: فرصت‌ها و چالش‌ها، قم، آشیانه مهر، ۱۳۹۲ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- فتح‌نجات، حمیدرضا، و علی الماسی و محمد غفوری‌نژاد، «تحلیل وضعیت جمعیتی شیعیان جهان با تأکید بر کشورهای با حاکمیت سیاسی غیرشیعی»، در دوفصلنامه پژوهش‌نامه امامیه، شماره ۱۰، ۱۳۹۸ش.
- فراتی، عبدالوهاب، و سید مهدی طاهری، «نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان لبنان»، در فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۲۴، زمستان ۱۳۸۷ش.
- «فصلنامه علمی - تخصصی «امت واحده»، سایت دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری، تاریخ درج مطلب: ۷ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.
- فیاض حسینی، هاشم، الامام المجاهد السیدمحسن الحکیم، لندن، ۱۹۹۹م.
- کاظمی دینان، سید مرتضی، علل خیزش شیعیان حاشیه جنوبی خلیج فارس (عربستان سعودی، بحرین، کویت)، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة: تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره، لندن، المرکز الحسینی للدراسات.
- کریمی جهرمی، علی، آیةالله مؤسّس: مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری، قم،دار الحکمة، ۱۳۷۲ش.
- کریم‌لو، داود، یمن، تهران، اداره نشر وزارت امور خارجه، ۱۳۹۳ش.
- کوشکی، محمدصادق، و روح‌الله نجابت، انصارالله در یمن: از تأسیس تا تثبیت، تهران، نشر معارف، ۱۳۹۵ش.
- «کنگره جهانی شیخ انصاری»، در مجله کیهان اندیشه، ش۵۷، آذر و دی ۱۳۷۳ش.
- «گزارش فعالیت‌های ستاد اجرایی و کمیته علمی کنگره»، در مجموعه مقالات سبط‌النبی امام حسن مجتبی(ع)، شماره ۱، ۱۳۹۳ش.
«گزارش کامل از کنگره بین‌المللی سید مرتضی»، سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۳ آذر ۱۴۰۱ش.
- «گزارشی از کنگره جهانی هزاره شیخ مفید»، مصباح، بهار ۱۳۷۲ش - شماره ۵.
- گلشن، علیرضا، و محسن باقری، «جایگاه حزب‌الله لبنان در استراتژی بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران»، در فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره ۱۱، تابستان ۱۳۹۱ش.
- «مروری تحلیلی بر حرکت‌های ضداستعماری حوزه نجف در سده اخیر در گفت‌وگو با استاد خسروشاهی»، پایگاه اطلاع‌رسانی سید هادی خسروشاهی، بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- مظفر، محمدحسین، تاریخ الشیعه، بیروت، ۱۴۰۸ق، ۱۹۸۷ میلادی.
- معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، شناسه؛ معرفی مراکز پژوهشی حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- معتضدنیا، آناهیتا، و علی قاسمیان و زینب مالزیری، «تحولات یمن در چارچوب نظریه محرومیت نسبی»، در مجله مطالعات سیاسی، دوره ششم، شماره ۲۱، پاییز ۱۳۹۲ش.
- «معرفی مراکز تخصصی»، مدیریت امور مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه، بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- موحد ابطحی، حجت، ریشه‌های و جلوه‌های تشیع حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان، دفتر تبلیغات المهدی، ۱۴۱۸ق.
- مهکویی، حجت، و مریم شعبانی و علیرضا عباسی، «تحلیلی بر چالش‌های شکل‌گرفته برای شیعیان در کشور بحرین»، در فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره ۳۵، پاییز ۱۳۹۸ش.
- نادری‌دوست، علی، شیعیان عراق، قم، انتشارات آشیانه مهر، ۱۳۸۶ش.
- نباتیان، محمداسماعیل و مختار شیخ‌حسینی، زمینه‌های فکری-سیاسی جریان بعثی-تکفیری داعش، مجمع جهانی اهل بیت، اسفند ۹۳ش.
- نجفی‌سیار، رحمان، و عباس علی‌پور، «کشتار سازمان‌یافته شیعیان در پاکستان (علل، اهداف، بازیگران)»، در فصلنامه آفاق امنیت، شماره ۲۰، ۱۳۹۲ش.
- نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
- نقوی، سید شهوارحسین، تألیفات شیعه در شبه‌قاره هند، قم، دلیل ما، ۱۳۸۴ش.
- «نمایه نشریات تخصصی دین»، شماره ۴۷.
- نواب، سید ابوالحسن، درس‌نامه جغرافیای تشیع، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۳ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان: وضعیت سیاسی-اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
- وزارت امور خارجه، کتاب سبز لبنان، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶ش.
- وفایی، بابک، شیعیان ترکیه: اوضاع سیاسی-اجتماعی، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۹۳ش.
- هاشمی‌نسب، سید سعید، «نشست بررسی تحولات اخیر کشور یمن»، در مجله پژوهشهای منطقه‌ای، شماره ۲، تابستان و پاییز ۱۳۸۸ش.
- هاشمی‌نسب، سید سعید، و محمد ستوده، «الگوی جامعه‌سازی اقلیت‌های شیعه؛ بازخوانی تجربۀ لبنان و نیجریه»، در فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۸۸، زمستان ۱۳۹۸ش.
- «همایش بین المللی امام سجاد علیه السلام برگزار می شود»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.
- مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش.
- «المؤتمر العالمی للعلامة المجدد الوحيد البهبهانی»، مرکز کربلاء للدراسات والبحوث، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مرداد ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.
- ۶۰ جلد آثار کنگره بین‌المللی سید مرتضی علم الهدی در قم رونمایی شد، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۷ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ آذر ۱۴۰۱ش.