حزب وحدت اسلامی افغانستان
 | |
| نام | حزب وحدت اسلامی افغانستان |
|---|---|
| آرمان | عدالت اجتماعی |
| تأسیس | ۱۳۶۸ش |
| انشعاب | حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان، حزب وحدت ملی اسلامی افغانستان، حزب وحدت اسلامی ملت افغانستان |
| مذهب | شیعه |
| وبگاه | http://www.wahdat.net |
| کشور | افغانستان |
حزب وحدت اسلامی افغانستان از احزاب شیعه در افغانستان است که اعضای آن در دوران نظام جمهوری اسلامی این کشور (۲۰۰۱–۲۰۲۱م) در دولت و پارلمان حضور فعال داشتند. این حزب در ۱۳۶۸ش با اتحاد گستردهتری از احزاب شیعه در بامیان شکل گرفت. هدف اصلی از تأسیس آن، ایجاد یک سازمان سیاسی متمرکز برای نمایندگی شیعیان افغانستان در داخل و خارج از کشور اعلام شده بود.
با سقوط دولت نجیبالله در ۱۳۷۱ش، حزب وحدت به رهبری عبدالعلی مزاری به یکی از بازیگران اصلی جهاد و سیاست افغانستان بدل شد. این حزب، عدالت اجتماعی و احقاق حقوق شیعیان و هزارهها را از اهداف محوری خود معرفی میکرد. به باور بسیاری از فعالان سیاسی و اجتماعی، حزب وحدت نقش مهمی در تقویت همبستگی، مشارکت سیاسی، و گسترش فعالیتهای فرهنگی و نظامی شیعیان افغانستان در داخل و خارج کشور ایفا کرده است. با آغاز نظام جمهوری اسلامی در اوایل قرن بیست و یکم میلادی، حزب وحدت دچار انشعاب شد و چهار جناح با عنوان «حزب وحدت» بهطور مستقل فعالیت خود را آغاز کردند.
روند تشکیل
نخستین تلاشها برای تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان در خرداد (جوزا) ۱۳۶۷ش آغاز شد؛ زمانی که دو گروه مهم و رقیب شیعه، یعنی سازمان نصر و پاسداران جهاد اسلامی، پس از چند سال درگیری داخلی میان احزاب شیعی، تصمیم به اتحاد گرفتند.[۱]
جلسات گفتگو در نقاط مختلف هزارستان از جمله لعل، بهسود، جاغوری و بامیان برگزار شد و گروههای دیگری نیز از این روند استقبال کردند.[۲] برخی پژوهشگران تاریخی گفتهاند که نطفه حزب وحدت زمانی بسته شد که اکبری، سجادی لعلی و عرفانی یکاولنگی در بهار ۱۳۶۷ش درباره رفع اختلافات گفتوگو کردند و زمینه نشست مسئولان سازمان نصر و پاسداران جهاد اسلامی را در منطقه پنجاب فراهم ساختند.[۳]
سرانجام در تابستان ۱۳۶۸ش، در اجلاس فرماندهان و مسئولان جهادی گروههای شیعه در بامیان، تصمیم به تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان گرفته شد. این نشست قرار بود در ۲۲ خرداد برگزار شود، اما با درگذشت امام خمینی و اعلام ۴۰ روز عزای عمومی در هزارستان، به ۲۵ تیر (سرطان) موکول شد.[۴]
در این گردهمایی، هفت گروه جهادی حضور داشتند: سازمان نصر، پاسداران جهاد اسلامی، حزب حرکت اسلامی، جبهه متحد انقلاب اسلامی، سازمان نهضت اسلامی، سازمان نیروی اسلامی و حزب دعوت اسلامی. در پایان نشست، قطعنامهای ۲۰ مادهای با عنوان «میثاق وحدت» تدوین شد که همه حاضران آن را امضا کرده و برای پایبندی به آن به قرآن سوگند یاد کردند.[۵]
بدین ترتیب، حزب وحدت اسلامی افغانستان تأسیس شد و جانشین شورای ائتلاف اسلامی افغانستان گردید. در این نشست، محمد اکبری برای یک سال بهعنوان نخستین رئیس شورای مرکزی حزب انتخاب شد.[۶] دو گروه شورای انقلابی اتفاق اسلامی افغانستان و حزبالله افغانستان نیز پس از مدتی به این حزب پیوستند، اما آصف محسنی از انحلال حزب خود (حرکت اسلامی) و ادغام در حزب وحدت اسلامی خودداری کرد.[۷]
نخستین کنگره حزب وحدت در بامیان در تیر ۱۳۷۰ش برگزار شد و عبدالعلی مزاری بهعنوان دبیرکل انتخاب گردید.[۸] پیش از تشکیل حزب وحدت، برخی گروههای شیعه اتحادها و ائتلافهای کوتاهمدت و گذرا در افغانستان ایجاد کرده بودند که آخرین آنها «شورای ائتلاف اسلامی» یا «ائتلاف هشتگانه» بود.[۹]
دلایل و انگیزهها
دلایل و انگیزههای گوناگونی برای تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان مطرح شده است. از جمله اینکه درگیریهای داخلی میان گروههای شیعه در نیمهٔ نخست دهه ۶۰ شمسی، موجب بیزاری و فاصلهگیری مردم از این احزاب شد و خسارتها و هزینههای سنگینی را برای آنان بههمراه داشت.[۱۰]
برخی معتقدند که این اختلافات و تعدد احزاب شیعه، موجب کاهش اعتبار و جایگاه آنان نزد کشورها، سازمان ملل و احزاب سنی گردید.[۱۱] همچنین گروهی دیگر بر این باورند که فشارهای سیاسی از سوی حکومت ایران یکی دیگر از عوامل مؤثر در اتحاد احزاب شیعه بوده است؛ چنانکه دولت پاکستان و برخی دولتهای غربی نیز بر گروههای سنی مستقر در پیشاور فشار آوردند تا به انسجام و اتحاد دست یابند.[۱۲]
در بیانیه «میثاق وحدت» نیز به برخی از انگیزههای تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان اشاره شده است:[۱۳]
- اقدام فوری برای رفع تنشهای موجود، جلوگیری از تشنجهای احتمالی، و تأمین آزادی و امنیت مردم
- بسیج کلیه نیروهای نظامی در خطوط مقدم جبههها بهمنظور تسریع در سقوط دولت کابل
- جذب نیروهای سالم و متعهد شیعه خارج از اتحاد
- تلاش در جهت وحدت با تمام گروههای اهل سنت.[۱۴]
اهداف
حزب وحدت اسلامی افغانستان با هدف ایجاد یک سازمان سیاسی منسجم و متمرکز شکل گرفت تا تمامی احزاب شیعه افغانستان را دربر گیرد و بتواند نماینده واقعی شیعیان در داخل و خارج کشور باشد.[۱۵] در «قطعنامه میثاق وحدت»، چند ماده از مجموع ۲۰ ماده به اهداف تشکیل این حزب اختصاص یافته بود؛ از جمله:
- تداوم و تشدید مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی
- مبارزه جدی با افکار الحادی و غیراسلامی
- تلاش در جهت تأمین عدالت اجتماعی و رسمیت یافتن مذهب شیعه جعفری
- کوشش در جهت حفظ استقلال، تمامیت ارضی و همبستگی ملی افغانستان و مبارزه با فرقهگرایی و تجزیهطلبی
- سعی در بازسازی و عمران کشور و فراهمسازی زمینه رشد علمی و فکری
- سپردن امور به نیروها و عناصر صالح، مؤثر و کاردان.[۱۶]
محورهای اساسنامه
اساسنامه حزب وحدت اسلامی افغانستان پس از سقوط طالبان و شکلگیری نظام سیاسی جدید در سال ۱۳۸۱ش تدوین شد. بر اساس این اساسنامه، اصول زیر بهعنوان مبانی مورد قبول حزب اعلام گردید:
- ضرورت حضور اسلام در قانون و حکومت
- برتری دموکراسی بر سایر روشهای سیاسی
- اولویت عدالت اجتماعی و نفی هرگونه تبعیض
- پذیرش اعلامیه جهانی حقوق بشر
- تأیید مشروط حضور نیروهای خارجی در افغانستان
- حمایت از اقتصاد بازار.[۱۷]
جایگاه و فعالیتها
حزب وحدت اسلامی افغانستان، تنها سه سال پس از تأسیس توانست بر تمامی مناطق مرکزی افغانستان و دیگر نواحی شیعه و هزارهنشین کشور تسلط یابد. این حزب همچنین موفق شد اعتبار بینالمللی قابل توجهی کسب کند؛[۱۸] بهگونهای که دفاتر نمایندگی آن در کشورهای آلمان، اتریش و دانمارک نیز راهاندازی شد.[۱۹]
سیاسی
حزب وحدت اسلامی افغانستان از زمان تأسیس خود، همواره در ساختار سیاسی و دولتی افغانستان حضور داشته است. در زمان تشکیل دولت موقت مجاهدین در پیشاور (۱۳۷۰ش/۱۹۸۹م)، احزاب سنی مقیم پاکستان از حزب وحدت دعوت کردند تا در این دولت مشارکت کند.[۲۰]
این حزب همچنین در آغاز دولت مجاهدین در کابل (۱۳۷۱–۱۳۷۵ش) حضور داشت،[۲۱] اما پس از مدتی به مخالفت با آن پرداخت. دلیل اصلی این تقابل، نادیده گرفتن حقوق شیعیان و هزارهها توسط دولت ربانی عنوان شده است.[۲۲] در آن زمان، حزب وحدت به یکی از سه نیروی اصلی در ترکیب قدرت سیاسی افغانستان تبدیل شده بود.[۲۳] همزمان، رقابت و گاه درگیریهایی میان حزب وحدت و دیگر گروه شیعه یعنی حرکت اسلامی نیز وجود داشت.[۲۴]
در نخستین انتخابات ریاست جمهوری افغانستان (۱۳۸۳ش/۲۰۰۴م)، محمد محقق، دبیرکل حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان، موفق شد حدود ۱۲٪ آراء را کسب کرده و رتبه سوم را بهدست آورد.[۲۵] در همان دوره و دوره بعدی (۱۳۸۸ش)، حزب وحدت اسلامی از حامد کرزی حمایت کرد و در نتیجه، محمدکریم خلیلی، دبیرکل حزب، بهعنوان معاون دوم رئیسجمهور افغانستان منصوب شد.[۲۶] همچنین سَروَر دانش، از اعضای برجسته حزب، از ۱۳۹۳ تا مرداد ۱۴۰۰ش، معاون دوم رئیسجمهور افغانستان بود.[۲۷]
در نخستین انتخابات پارلمانی افغانستان (۱۳۸۴ش)، ۱۶ نفر از دو شاخه حزب وحدت موفق به ورود به مجلس شدند.[۲۸] با این حال، انتقادات و اعتراضاتی از سوی فعالان سیاسی و گروههای مردمی نسبت به عملکرد سران حزب وحدت مطرح شده است؛[۲۹] از جمله:
- انحصارگرایی در قدرت.[۳۰]
- پیگیری منافع شخصی.[۳۱]
- سیاستبازی و رقابتهای غیرسازنده.[۳۲]</ref>
- بیتوجهی به نیازهای شیعیان و فاصله گرفتن از آرمانهای عبدالعلی مزاری.[۳۳]
انشعاب
نخستین انشعاب و دودستگی در حزب وحدت اسلامی افغانستان در ۱۳۷۳ش رخ داد؛ زمانی که دومین انتخابات شورای مرکزی حزب در فضایی آمیخته با تنش و اختلاف برگزار شد و عبدالعلی مزاری بار دیگر بهعنوان دبیرکل انتخاب گردید. محمد اکبری، رقیب مزاری، با گروهی از هواداران خود از حزب وحدت جدا شد و شاخهای مستقل از این حزب را پایهگذاری کرد.[۳۴]
پس از سقوط حکومت طالبان در سال ۲۰۰۱م و آغاز نظام جمهوری اسلامی به رهبری حامد کرزای، هر دو شاخه اصلی حزب وحدت دچار انشعابهای تازهای شدند. شاخهٔ خلیلی به سه حزب مستقل تقسیم شد:
- حزب وحدت اسلامی افغانستان به رهبری محمدکریم خلیلی
- حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان به رهبری محمد محقق
- حزب وحدت اسلامی ملت افغانستان به رهبری قربانعلی عرفانی یکاولنگی.[۳۵]
همچنین شاخه اکبری نیز به دو حزب جدید تقسیم گردید:
- حزب وحدت ملی اسلامی افغانستان به رهبری محمد اکبری
- حزب اقتدار ملی افغانستان به رهبری سید مصطفی کاظمی.[۳۶]
فرهنگی و اجتماعی
به باور شماری از نویسندگان و فعالان سیاسی افغانستان، تشکیل و فعالیتهای حزب وحدت اسلامی افغانستان، نقش مهمی در مشارکت فعال هزارهها و دیگر شیعیان در عرصه سیاسی کشور ایفا کرده و موجب ایجاد همبستگی جدی میان شیعیان، بهویژه هزارهها، شد.[۳۷] تحقق عدالت اجتماعی و تأمین حق مشارکت سیاسی برای شیعیان، دو هدف اصلی این حزب به رهبری مزاری بهشمار میرفت.[۳۸]
در سال ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶م، حزب وحدت در شهر بامیان اقدام به تأسیس یک دانشگاه و چند مدرسه دخترانه کرد[۳۹] و دهها دانشجو را برای ادامه تحصیل به دانشگاههای ایران، ترکیه و آذربایجان اعزام نمود.[۴۰] همچنین در شهر غزنی، شهرکی جدید برای اسکان مهاجران داخلی و خارجی شیعه احداث شد.[۴۱]
روابط بینالملل
پس از برگزاری نخستین کنگره حزب وحدت اسلامی افغانستان و انتخاب دبیرکل آن در سال ۱۳۷۰ش (۱۹۹۱م)، این حزب به نشستها و کنفرانسهای بینالمللی مرتبط با افغانستان دعوت شد. نمایندگان حزب همچنین در نیویورک با دبیرکل سازمان ملل متحد دیدار و گفتگوهای رسمی داشتند. دفاتر نمایندگی این حزب در امریکا و چند کشور اروپایی از جمله آلمان، اتریش و دانمارک تأسیس شد و در ادامه، سمینارهایی بینالمللی درباره قضایای افغانستان نیز از سوی حزب وحدت برگزار گردید.[۴۲]
در سالهای آغازین فعالیت حزب وحدت، بهویژه در دوران دولت مجاهدین و حضور این حزب در کابل، روابط آن با دولت ایران دچار فراز و نشیبهای قابل توجهی شد.[۴۳] در جریان مبارزه حزب وحدت با گروه طالبان، دولت ایران از این حزب حمایت کرد.[۴۴] پس از سقوط طالبان و مشارکت حزب وحدت در ساختار سیاسی جدید افغانستان، روابط شاخههای مختلف این حزب با دولت ایران بهصورت دوستانه ادامه یافت.[۴۵]
افزون بر این، حزب وحدت اسلامی افغانستان با سازمانهای بینالمللی و قدرتهای مؤثر جهانی و منطقهای نیز در ارتباط بوده است.[۴۶]
نظامی
تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان، نقش مهمی در تسریع روند خارج کردن شهرها و روستاها از سلطه نیروهای دولتی افغانستان ایفا کرد. نیروهای این حزب در تصرف شهر مزارشریف و سقوط دولت کمونیستی سهم قابل توجهی داشتند.[۴۷] اندکی پس از استقرار حکومت مجاهدین در کابل، حزب وحدت درگیر سلسلهای از جنگهای پیدرپی با نیروهای دولت ربانی، احمدشاه مسعود، سیاف و گلبدین حکمتیار شد.[۴۸]
یکی از هولناکترین رویدادهای این دوره، قتلعام شیعیان در محله افشار در ۲۲ بهمن/دلو ۱۳۷۱ش بود که بهعنوان یکی از فجایع بزرگ جنگهای داخلی افغانستان شناخته میشود.[۴۹] در مبارزه با طالبان، حزب وحدت با همراهی عبدالرشید دوستم و احمدشاه مسعود، اتحاد شمال را تشکیل داد[۵۰] و نیروهای این حزب در عملیات سرنگونی حکومت طالبان در مهر/میزان ۱۳۸۱ش مشارکت فعال داشتند.[۵۱]
رهبران و افراد مشهور
- عبدالعلی مزاری (۱۳۷۳-۱۳۲۶ش)
- عبدالعلی مزاری، نخستین دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان بود. او تحصیلات دینی خود را در حوزه علمیه قم گذراند و در جریان انقلاب اسلامی ایران نیز مشارکت داشت.[۵۲] مزاری از چهرههای برجسته سازمان نصر بهشمار میرفت.[۵۳]
- محمدحسین صادقی (۱۳۱۸–۱۳۶۹ش)، مشهور به صادقی نیلی، نخستین فرمانده نیروهای نظامی حزب وحدت اسلامی افغانستان بود. او تحصیلات حوزوی خود را در سنگتخت و سپس در نجف ادامه داد.[۵۴]
در سال ۱۳۵۸ش، صادقی فرماندهی مجاهدین را برای آزادسازی مناطق دایکندی از سلطه دولت کمونیستی برعهده گرفت.[۵۵] او از بنیانگذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی بود؛ گروهی که بعدها در حزب وحدت اسلامی ادغام شد و صادقی بهعنوان فرمانده کل نیروهای نظامی این حزب انتخاب گردید.[۵۶] محمدحسین صادقی در پاییز ۱۳۶۹ش در شهر نیلی هدف ترور قرار گرفت و جان باخت.[۵۷]
- محمد اکبری (زادهٔ ۱۳۲۴ش)، از فرماندهان جهادی در مبارزه با ارتش اتحاد جماهیر شوروی، از بنیانگذاران اصلی گروه پاسداران جهاد اسلامی و حزب وحدت اسلامی افغانستان بهشمار میرود. او دارای تحصیلات حوزوی در سطح معادل دکتری است و سابقه تدریس علوم اسلامی در ولسوالی ورس ولایت بامیان را در کارنامه دارد. اکبری بهعنوان یکی از رهبران پاسداران جهاد اسلامی، فرماندهی بخشی از نیروهای مجاهدین را در مناطق بامیان، پروان و میدان وردک علیه ارتش سرخ شوروی بر عهده داشت. او از پیش از انشعاب، معاون این حزب بود. در دوران دولت مجاهدین (۱۹۹۲–۱۹۹۶م)، اکبری عضو شورای عالی دولت بود و در دورههای پانزدهم و شانزدهم مجلس نمایندگان افغانستان نیز بهعنوان نماینده حضور داشت. او تا پیش از سقوط جمهوری اسلامی در سال ۱۴۰۰ش عضو مجلس سنای افغانستان بود.[۵۸]
معاونت شورای علمای شیعه افغانستان[۵۹] و رهبری حزب حراست اسلامی افغانستان از دیگر مسئولیتهای اوست.[۶۰]
- سَروَر دانش (زادهٔ ۱۳۴۰ش)، معاون اول حزب وحدت اسلامی افغانستان به رهبری محمدکریم خلیلی و معاون دوم رئیسجمهور افغانستان در دورهٔ ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ش بود. او تحصیلات حوزوی خود را در سنگتخت، نجف، دمشق و قم گذراند.[۶۱] دانش مدتی بهعنوان دبیر کمیسیون فرهنگی حزب وحدت فعالیت داشت و چند اثر علمی شامل تألیف و ترجمه را به چاپ رسانده است. او همچنین سابقه فعالیت در سازمان نصر را دارد و در طول سالهای فعالیت سیاسی، مسئولیتهایی چون والی دایکندی (۱۳۸۳ش)، وزیر عدلیه (۱۳۸۳–۱۳۸۸ش)، و وزیر تحصیلات عالی (۱۳۸۸–۱۳۹۰ش) را بر عهده داشته است.[۶۲]
در سال ۱۴۰۱ش، سرور دانش حزب عدالت و آزادی افغانستانرا تأسیس کرد و رهبری آن را بر عهده گرفت.[۶۳]
- محمد محقق (زادهٔ ۱۳۳۴ش)، دبیرکل حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان[۶۴] و در دوره دولت وحدت ملی، بهعنوان معاون دوم ریاست اجرایی افغانستان فعالیت داشت.[۶۵]
محقق از فرماندهان مجاهدین و مسئول حزب وحدت در شمال افغانستان بود. او در دولت برهانالدین ربانی بهعنوان وزیر داخله (کشور) خدمت کرد، در نخستین انتخابات ریاست جمهوری افغانستان نامزد شد و در دولت حامد کرزی نیز سمت وزیر برنامهریزی را بر عهده داشت. همچنین، او بهعنوان نماینده کابل در مجلس نمایندگان افغانستان نیز فعالیت کرده است.[۶۶]
- محمدکریم خلیلی (زادهٔ ۱۳۲۹ش)، دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان از سال ۱۳۷۴ش بود. او از اعضای سازمان نصر بود؛ گروهی که بعدها در حزب وحدت ادغام شد.[۶۷] خلیلی بهمدت ۱۰ سال بهعنوان معاون دوم رئیسجمهور در دولت حامد کرزی فعالیت داشت و از چهرههای تأثیرگذار در ساختار سیاسی افغانستان بهشمار میرفت.[۶۸]
وی در سال ۱۳۹۸ش بهعنوان رئیس شورای عالی صلح افغانستان منصوب شد.[۶۹]
همچنین قربانعلی عرفانی (۱۳۲۳-۱۳۹۴ش)، یوسف واعظی (۱۳۲۴-۱۳۹۳ش)، مصطفی اعتمادی (۱۳۳۳-۱۳۹۳ش) و صادقی پروانی (۱۳۱۲-۱۳۹۵ش) از دیگر افراد سرشناس حزب وحدت اسلامی هستند. سیدمصطفی کاظمی (۱۳۸۶-۱۳۴۲ش) و سیدابوالحسن فاضل(۱۳۷۷-۱۳۱۹ش) نیز چندین سال عضو شورای مرکزی حزب وحدت بودند.
ساختار
ساختار حزب از هفت بخش تشکیل شده است:
- کنگره
- رهبری
- شورای مرکزی
- هیئت اجرایی
- هیئت مراقبت و تفتیش
- هیئت مشورتی
- شوراهای محلی.[۷۰]
کنگره حزب وحدت اسلامی افغانستان بهعنوان بالاترین نهاد تصمیمگیری، باید هر چهار سال یکبار برگزار شود. انتخاب رهبر، معاونان و اعضای شورای مرکزی حزب بر عهده این کنگره است. دوره مسئولیت رهبر حزب، که عالیترین مقام اجرایی بهشمار میرود، از یک کنگره تا کنگره بعدی ادامه دارد و او در این مدت بر تمامی فعالیتها و بخشهای حزب نظارت دارد. همچنین، بر اساس ماده ۲۴ اساسنامه، اجلاس شورای مرکزی حزب وحدت باید سالانه یکبار و به ریاست رهبر حزب برگزار شود.[۷۱]
نشریات
- میثاق وحدت[۷۲]
- هفته نامه وحدت (ایران_قم)
- خبرنامه پیک (ایران_قم)
- خبرنامه کمیسیون فرهنگی (ایران_مشهد)
- وحدت اسلامی (افغانستان_کابل)
- طلوع وحدت (پاکستان_کویته)
- پیام توحید (افغانستان_مزارشریف)
- کوثر (انجمن اسلامی خواهران_ولایت_بلخ)
- بشارت (پاکستان_پیشاور)
- خبرنامه صبح (ایران_تهران)
- خبرنامه وحدت اسلامی (افغانستان_کابل)
- پیام وحدت (آلمان)
- الوحدةالاسلامیه (ایران_قم)
- نداءالوحدة (لبنان_بیروت)
- نامه خبری وحدت (انگلیس_لندن).[۷۳]
پانویس
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰ و ۱۷۱.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ خبرگزاری پیام آفتاب، «حزب وحدت اسلامی افغانستان».
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۰–۲۵۰.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ خبرگزاری پیام آفتاب: حزب وحدت اسلامی افغانستان.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰ و ۱۷۱.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰ و ۱۷۱.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰ و ۱۷۱.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۰.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۰–۲۵۰.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۰–۲۵۰.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۶.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۰–۲۵۰.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۸۶–۱۷۲.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۱.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۲.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۲.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۹.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۵۲.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰ و ۱۷۱.
- ↑ «نگاهی آماری به ۳ دوره انتخابات ریاست جمهوری افغانستان پس از طالبان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۹.
- ↑ «پیوند سیاست و فرهنگ: مروری بر کارنامه سیاسی سرور دانش»، سایت هفتهنامه راه ابریشم.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۹.
- ↑ «آینده سیاسی محمدکریم خلیلی؛ دو تفسیر و یک دیدگاه»، خبرگزاری افق.
- ↑ «از هم پاشیدگی احزاب جهادی؛ محمد سرور دانش از خلیلی انتقاد کرد»، سایت روزنامه صبح کابل.
- ↑ «اجلاس سیاسی-مشورتی؛ کودتای حزبی»، سایت هفتهنامه راه ابریشم.
- ↑ «از هم پاشیدگی احزاب جهادی؛ محمد سرور دانش از خلیلی انتقاد کرد»، سایت روزنامه صبح کابل.
- ↑ «حزب وحدت اسلامی افغانستان بیست سال بعد از مرگ نخستین رهبرش»، سایت روزنامه اطلاعات روز.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۶.
- ↑ «حزب وحدت اسلامی افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب.
- ↑ «حزب وحدت اسلامی افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۹؛ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۶۱.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶۲.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶۲.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۸.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶۲.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۲.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۸۰.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۸۰.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۸۰.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۲۸۱.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۶ و ۲۸۰.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ موسوی، هزارههای افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ طنین، افغانستان در قرن بیستم، ۱۳۸۳ش، ص۴۹۳.
- ↑ بهمنی قاجار، جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۱۹۰.
- ↑ زندگینامه رهبر شهید استاد مزاری، نشریه سراج، ۱۳۷۴ش.
- ↑ زندگینامه رهبر شهید استاد مزاری، نشریه سراج، ۱۳۷۴ش.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۵–۲۶۱.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۵–۲۶۱.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۵–۲۶۱.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۵–۲۶۱.
- ↑ «استاد محمد اکبری»، سایت ولی جرگه دولت جمهوری اسلامی افغانستان.
- ↑ خبرگزاری تسنیم، «معاون شورای علمای شیعه افغانستان خواستار حل مشکلات شیعیان شد».
- ↑ «حزب حراست اسلامی افغانستان»، سایت آبادیس.
- ↑ «پیوند سیاست و فرهنگ: مروری بر کارنامه سیاسی سرور دانش»، سایت هفتهنامه راه ابریشم.
- ↑ «زندگینامه»، سایت شخصی سرور دانش.
- ↑ «سرور دانش «حزب عدالت و آزادی افغانستان» را تأسیس کرد»، خبرگزاری دید.
- ↑ «کنگره سراسری حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان برگزار شد»، سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ «محمد محقق معاون دوم رئیس اجرایی وارد تهران شد»، سایت خاورمیانه.
- ↑ «بیوگرافی معاونان نامزدهای ریاست جمهوری افغانستان (۱)/محمد خان، محقق»، سایت شفقنا.
- ↑ «زندگینامه معاون دوم رئیسجمهور»، شبکه اطلاعرسانی افغانستان.
- ↑ «زندگینامه معاون دوم رئیسجمهور»، شبکه اطلاعرسانی افغانستان.
- ↑ «رییسجمهور کریم خلیلی را به حیث رییس شورای عالی صلح گماشت»، طلوعنیوز.
- ↑ بینش، انصاری و خلوصی، شیعیان افغانستان، ۱۳۹۰ش، ص۱۸۶.
- ↑ «چشمانداز آینده حزب وحدت اسلامی پس از سه دهه فعالیت»، سایت روزنامه هشت صبح.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه احزاب و جریانات سیاسی افغانستان، ص۲۵۱و۲۵۲.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامه احزاب و جریانات سیاسی افغانستان، ص۲۵۱و۲۵۲.
منابع
- بختیاری، محمدعزیز، «شیعیان افغانستان»، قم، مؤسسه شیعهشناسی، ۱۳۸۵ش.
- بهمنی قاجار، محمدعلی، «جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان»، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۲ش.
- بینش، محمدوحید، غلام فاروق انصاری و محمدحسین خلوصی، «شیعیان افغانستان، روابط، جایگاه و جریانها و احزاب»، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۰ش.
- دولتآبادی، بصیراحمد، «شناسنامه احزاب و جریانات سیاسی افغانستان»، قم، خود مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- دولتآبادی، بصیراحمد، «شناسنامه افغانستان»، تهران، شریعتی، زمستان ۱۳۸۷ش.
- طنین، ظاهر، «افغانستان در قرن بیستم»، تهران، شریعتی افغانستانی، بهار ۱۳۹۰ش.
- محقق دایکندی، محمداکبر، «نقش شیعیان در سه دهه گذشته افغانستان»، نشریه سفیر،
- موسوی، سیدعسکر، «هزارههای افغانستان»، مترجم:اسدالله شفایی، قم، اشک یاس، بهار ۱۳۷۸ش.
- ناصری، عبدالمجید، «مشاهیر تشیع در افغانستان»، قم، نشر المصطفی (ع)، ۱۳۹۰ش.
- سایت هفته نامه راه ابریشم،««اجلاس سیاسی-مشورتی»؛ کودتای حزبی»
- سایت هفته نامه راه ابریشم، «پیوند سیاست و فرهنگ: مروری بر کارنامه سیاسی سرور دانش»
- سایت هفته نامه راه ابریشم، «پیوند سیاست و فرهنگ: مروری بر کارنامه سیاسی سرور دانش»
- شبکه اطلاعرسانی افغانستان، «زندگینامه معاون دوم رئیسجمهور»
- شبکه اطلاعرسانی افغانستان، «زندگینامه معاون دوم رئیسجمهور»
- شبکه اطلاعرسانی افغانستان، «زندگینامه معاون دوم رئیسجمهور»
- سایت روزنامه افغانستان ما، «کنگره سراسری حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان برگزار شد»
- سایت حزب وحدت اسلامی
- ولسی جرگه شورای ملی دولت جمهوری اسلامی افغانستان، «استاد محمد اکبری»، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- سایت روزنامه هشت صبح،«چشمانداز آینده حزب وحدت اسلامی پس از سه دهه فعالیت»
- «حزب حراست اسلامی افغانستان»، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- سایت شفقنا، «بیوگرافی معاونان نامزدهای ریاست جمهوری افغانستان(۱)/محمد خان،محقق»
- دید،«سرور دانش «حزب عدالت و آزادی افغانستان» را تاسیس کرد»، تاریخ درج مطلب: ۲ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- سایت خاورمیانه، «محمد محقق معاون دوم رئیس اجرایی وارد تهران شد»
- سایت شخصی سرور دانش، «زندگینامه»
- سایت روزنامه صبح کابل، «از هم پاشیدگی احزاب جهادی؛ محمد سرور دانش از خلیلی انتقاد کرد»
- طلوع نیوز،«رئیسجمهور کریم خلیلی را به حیث رئیس شورای عالی صلح گماشت»
- خبرگزاری آوا، «نگاهی-ترکیب-سیاسی-نامزدان-انتخابات-پارلمانی-احزاب-سهمی-میان-انتخاباتی»
- خبرگزاری آوا، «نگاهی-ترکیب-سیاسی-نامزدان-انتخابات-پارلمانی-احزاب-سهمی-میان-انتخاباتی»
- سایت روزنامه اطلاعات روز، «حزب وحدت اسلامی افغانستان بیست سال بعد از مرگ نخستین رهبرش»
- خبرگزاری فارس، «نگاهی آماری به ۳ دوره انتخابات ریاست جمهوری افغانستان پس از طالبان»
- خبرگزاری فارس، «نگاهی آماری به ۳ دوره انتخابات ریاست جمهوری افغانستان پس از طالبان»
- خبرگزاری پیام آفتاب، «حزب وحدت اسلامی افغانستان»، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- تسنیم، «معاون شورای علمای شیعه افغانستان خواستار حل مشکلات شیعیان شد»، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.