عملیات انتحاری

با عملیات استشهادی اشتباه نشود.

عملیات اِنتحاری نوعی ترور است که عامل آن با کشتن خود، موجب کشته‌شدن دیگران نیز می‌شود. این عمل غالباً با انگیزه دینی و سیاسی انجام می‌شود. شیعیان در کشورهای مختلف از جمله ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، سوریه، لبنان، یمن و نیجریه بیشتر هدف حمله‌های انتحاری قرار گرفته‌اند. گروه‌های تکفیری و تندرو در اهل سنت و جماعت با مُرْتَدخواندن برخی مذاهب اسلامی به‌ویژه شیعیان، حملات گسترده‌ای را علیه آنان انجام می‌دهند. از القاعده، داعش، طالبان، جبهه فتح الشام، بوکوحرام (الولایة الاسلامیه غرب افریقا)، تحریک طالبان پاکستانی، لشکر جهنگوی، جیش محمد و جندالله به‌عنوان عوامل حملات انتحاری علیه شیعیان نامبرده شده است.

در اسلام و فقه شیعه، انتحار (خودکشی)، حرام و از گناهان کبیره است. این عمل در انگیزه و هدف با عملیات استشهادی متفاوت است؛ عملیات استشهادی، نوعی جهاد دفاعی علیه کافران است که در شرایط خاصی و با اجازه حاکم شرع مجاز است؛ در حالی‌که عملیات انتحاری بیشتر افراد بی‌گناه را هدف قرار می‌دهد.

از افغانستان، سومالی، عراق و اوگاندا به‌عنوان کشورهای با بیشترین میزان حمله‌های انتحاری در بازه زمانی ۲۰۱۱-۲۰۲۱م نامبرده شده است. گفته شده که پیشینه حمله انتحاری به دهه‌های ۶۰ و ۷۰ قرن نخست میلادی باز می‌گردد. به‌گفته ناظران، عملیات انتحاری در دو دهه نخست قرن بیست و یکم، تشدید گردید و تهاجم قوای ایالات متحده آمریکا به افغانستان و عراق در تشدید حمله‌های انتحاری مؤثر دانسته شده است.

اهمیت و تأثیرگذاری

بمب‌گذاری انتحاری نسبت به سایر اشکال بمب‌گذاری و اقدامات تروریستی با توجه به دشواری جلوگیری از انجام آن، تعهدات عمیق مذهبیِ عاملِ انتحاری، تلفات زیاد، انعکاس رسانه‌ای و فشار روانی؛ دارای اهمیت دانسته شده و از ابزارهای تأثیرگذار در کشتار شیعیان تلقی شده است.

به‌گفته ناظران، بمب‌گذار انتحاری در اغلب موارد از سوی گروه‌های بنیادگرای دینی استخدام و شهید محسوب می‌شود که پس از اتمام مأموریت از پاداش بهشت جاودان بهره‌مند خواهد شد. بر این اساس بمب‌گذار انتحاری از تعهد بالای مذهبی برخوردار است و خرسند است که با انفجار خود و دیگران به‌زعم خودش در جهاد سهم گرفته است.

به گفته کارشناسان جلوگیری از حمله انتحاری دشوار است و حتی زمانی که مأموران امنیتی عامل انتحاری را شناسایی کنند، مقابله با وی سخت است؛ زیرا فرد انتحار کننده به مثابه سلاحی عمل می‌کند که با انفجار خود به مأموران مبارزه با تروریسم ضربه می‌زند. از این رو گفته شده که نیروهای امنیتی نیز در مواجه با تروریست‌های انتحاری، تحت فشار بیشتری قرار دارند، به‌خصوص که مواد انفجاری هر لحظه جابجا می‌شود و هدف جدید می‌تواند انتخاب شود. از سوی دیگر هم گفته شده که موفقیت عملیات انتحاری ناشی از آن است که بیشترین تلفات و خسارات را با کمترین هزینه می‌تواند تحمیل کند. تصمیم رونالد ریگان مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از لبنان در مدت چهار ماه پس از حمله انتحاری مارینز که در اثر آن ۲۴۹ نفر که اغلب آمریکایی بودند کشته شدند، نمونه‌ای از موفقیت حمله انتحاری در کسب نتیجه ارزیابی شده است.

یکی از ویژگی‌های تأثیرگذار عملیات انتحاری رقم بلند تلفات ناشی از آن دانسته شده است؛ زیرا عامل انتحاری با رساندن خود به قلب جمعیت در محافل و اماکن مثل مسجد، حسینیه و سایر مراکز تجمع گروه هدف، زمینه کشته شدن حداکثر افراد را فراهم می‌کند. بر اساس یک ارزیابی در حالی که حمله‌های انتحاری تنها سه درصد از کل حمله‌های تروریستی را تشکیل می‌دهد اما ۴۸ درصد کل تلفات حمله‌های تروریستی را به خود اختصاص داده است. به‌نظر کارشناسان آمار بلند تلفات ناشی از حمله‌های انتحاری باعث می‌شود که این حمله‌ها در صدر اخبار قرار گرفته و انعکاس رسانه‌ای بالایی پیدا کنند. انعکاس گسترده رسانه‌ای موجب می‌شود که گروه‌های تکفیری- تروریستی بیشتر از این تاکتیک استفاده کنند.

به‌باور ناظران تکرار حمله‌های انتحاری به صورت نامرئی و ناگهانی و با تلفات زیاد، موجب افزایش فشار روانی و تبلیغاتی بر دستگاه‌های امنیتی می‌شود. معمولا انگشت انتقاد خانواده‌های قربانیان و افکار عمومی متوجه دولت و دستگاه‌های امنیتی می‌شود و این نیز گروه‌های تروریستی را تشویق به تشدید عملیات انتحاری می‌کند.

مفهوم‌شناسی

رابرت پِپ، محقق در عرصه تروریسم انتحاری در تعریف از تروریسم انتحاری نوشته است: «تروریسم انتحاری نوع منحصر به فردی از تروریسم است که در آن مهاجمان [علاوه بر] استفاده از خشونت، می‌خواهند و قادرند که برای اطمینان از موفقیت حملات‌شان جان خود را بدهند.» به گفته سوزان مارتین پژوهشگر تروریسم، عملیات انتحاری اغلب غیر نظامیان را در مناطق خارج از درگیری فعال هدف قرار می‌دهد. همچنین عملیات انتحاری خشن‌ترین نوع تروریسم ارزیابی شده است. در تعریف لغوی انتحار گفته شده است: «انتحار در لغت به معنای خودکشی است. اگر انسانی برای امری دنیوی و با قصد خودکشی بدون اینکه توجیه شرعی یا عقلی داشته باشد، خود را از بین ببرد دست به انتحار زده است.» عامل انتحاری در لغت‌نامه کمبریج این گونه تعریف شده است: «کسی که بمبی را در خود پنهان کرده و خودش را به‌منظور کشتن دیگران می‌کشد.»

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: تروریسم

عملیات انتحاری در فقه شیعه

انتحار از نظر اسلام، قبیح و از گناهان کبیره شمرده شده اقدام به آن حرام و مرتکبان آن اهل جهنم معرفی شده‌اند. از سوی دیگر گفته شده که «حق حیات» پیش از آن که فقط حق بشری باشد، حق حق الهی است که به انسان اعطا شده است. از منظر جهان‌‌بینی اسلامی گفته شده که انسان در قبال حق حیات داری حق و تکلیف است یعنی از جانبی حق زنده ماندن دارد و از جانب دیگر مکلف است از زندگی خود دفاع و پاسداری کند. بنابراین از نظر اسلامی حفاظت از حیات بر انسان واجب دانسته شده و عدم توجه به سلامتی و مراقبت از حق حیات حرام شمرده شده است. از این رو در حرمت سلب هیچ تردیدی نیست. فقه‌پژوهان شیعه حرمت سلب حق حیات را مستند به هر چهار منبع آیات، روایات، عقل و اجماع کرده‌اند.

در عملیات انتحاری علاوه بر خودکشی بحث دیگرکشی و توسل به خشونت، ایجاد رعب و وحشت در جامعه و اعمال فشار سیاسی نیز دخیل دانسته شده و گفته شده که ماهیت غافلگیرانه و ظالمانه دارد و اهداف نامشروع را دنبال می‌کند. از دید برخی فقه‌پژوهان شیعه با توجه به اینکه تأکید اسلام از جمله مکتب تشیع بر صلح و سعادت انسان است و حق حیات را از حقوق اساسی انسان برمی‌شمارد نمی‌تواند مشوق عملیات انتحاری باشد. گفته شده که اسلام عملیات انتحاری را به‌صورت مطلق حرام می‌داند و این امر مشترک بین مذاهب اسلامی دانسته شده است.

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: خودکشی

فرق عملیات انتحاری با عملیات استشهادی

مقالهٔ اصلی: عملیات استشهادی

عملیات استشهادی به اقدامی اطلاق شده است که شخصی با قصد قربت و با علم به شهادت و با هدف ضربه زدن به دشمن و با فرض اینکه راه دیگری وجود ندارد به آن دست می‌زند و در این راه کشته می‌شود. عملیات استشهادی از نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، مشروط به شرایط ذیل، مجاز شمرده شده است:

• جنبه دفاعی دارد.
• نیاز به مجوز حاکم شرع دارد.
• نباید منجر به کشتار افراد بی‌گناه سود.
• هدف کفار اشغال‌گر و عهدشکن باشد نه هر کافری.
• مصلحت اسلام و مسلمانان چنین اقدامی را ایجاب کند.
• هدف جلوگیری از تجاوز و تهاجم دشمنان اسلام باشد.

ملاک عملیات استشهادی جهاد و دفاع و هدف از آن دفاع از دین، مال و ناموس مسلمانان معرفی شده است. اما در عملیات انتحاری از یک طرف اغلب افراد بی‌گناه و مسلمانان هدف قرار می‌گیرند جریان‌های سلفی- تکفیری چون معتقد به جهاد ابتدایی هستند و غیر از خود حتی دیگر مسلمانان را قبول ندارند برای ایجاد دولت اسلامی مورد نظر خود و به‌زعم خودشان برای کشتن دشمنان خدا دست به عملیات انتحاری می‌زنند.

عملیات انتحاری علیه شیعیان

به باور پژوهشگران حوزه عملیات انتحاری، شیعیان در کشورهای مختلف اسلامی هدف حملات تروریستی انتحاری بوده و تلفات زیادی را متقبل شده‌اند از جمله در ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، سوریه، لبنان، یمن و نیجریه، شاهد عملیات‌های مکرر انتحاری علیه شیعیان بوده‌ایم. بر اساس یک تحقیق انجام شده در بخش خشونت‌های فرقه‌ای، گروه‌های رادیکال سنی مذهب از افزایش قدرت شیعیان نگران انند و به همین دلیل شیعیان را هدف قرار می‌دهند. مجله تروریسم و خشونت سیاسی، گزارش داده است که از میان ۶۲۲۴ عملیات انتحاری که از ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۶م ثبت شده است، ۵۲۹۸ حمله یعنی ۸۵ درصد کل حملات توسط گروه‌های تندرو سنی مذهب انجام شده است.همین مجله گزارش داده است که در ۱۵ سال اخیر (۲۰۰۱-۲۰۱۶م) حملات گروه‌های تندرو سنی مذهب بجای هدف قرار دادن کافران غربی به سمت مسلمانان اقلیت به‌زعم ان‌ها مرتد متمرکز شده است.

از القاعده، انصار السنه- بعدا داعش، طالبان داعش شاخه خراسان، جبهه فتح الشام، بوکوحرام (الولایة الاسلامیه غرب افریقا)، تحریک طالبان پاکستانی، لشکر جهنگوی، جیش محمد و جندالله به‌عنوان عوامل حملات انتحاری علیه شیعیان نامبرده شده است.

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: فهرست حملات تروریستی علیه شیعیان

پیشینه

پژوهشگران، پیشینه تروریسم انتحاری را به دهه ۶۰ قرن نخست میلادی بازگردانده‌اند. در دوره جدید گزارش شده که نیروهای امپراتوری ژاپن در جریان جنگ دوم جهانی از شیوه عملیات انتحاری علیه قوای متحدین، استفاده کردند. در دوره جنگ سرد (۱۹۴۵-۱۹۹۱م) گفته شده که نیروهای ویتنام شمالی از تاکتیک حمله انتحاری علیه نیروهای آمریکا، استفاده می‌کردند. همچنین از القاعده در خاورمیانه و ببرهای تامیل در جنوب آسیا (سریلانکا) نامبرده شده که در نیمه دوم قرن بیست عملیات انتحاری انجام می‌دادند. در ایران سازمان مجاهدین خلق موسوم به منافقین اولین گروه تروریستی معرفی شده است که اقدام به حمله‌های انتحاری کرده است.

همچنین احمد رشید و همکارانش عملیات فلسطینی‌ها علیه اسرائیل در ۱۹۹۴م را مصداقی از حملات انتحاری دانسته‌اند در حالی که افرادی مثل یوسف قرضاوی دانشمند مسلمان اهل سنت، حملات فلسطینی‌ها علیه اسرائیل را جهاد دفاعی و مصداق عملیات استشهادی می‌دانند.

وزارت امنیت داخلی آمریکا:

«در طول جنگ افغانستان و عراق به‌طور متوسط هر روز یک حمله انتحاری رخ می‌داد»

گفته شده که حملات انتحاری در شروع هزاره سوم میلادی توسط چیچینی‌ها علیه ارتش روسیه، کشمیری‌ها علیه هند و القاعده علیه ایالات متحده آمریکا ادامه یافت و حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱م مهمترین و بزرگترین حمله انتحاری بود که در تاریخ ثبت گردید و پس از آن عملیات انتحاری به تاکتیک مُد روز گروه‌های تروریستی تبدیل گردید. تهاجم قوای غربی به افغانستان و عراق نیز در تشدید این حملات موثر دانسته شده است. پژوهشگران معتقدند موج حملات انتحاری پس از یازده سپتامبر در میان گروه‌های تروریستی اسلام‌گرا از قبیل طالبان، القاعده و داعش افزایش یافته است. براین اساس در حالی که بین ۱۹۸۰م تا ۲۰۰۳م تعداد کل عملیات‌های انتحاری ثبت شده در سراسر جهان ۳۱۵ حمله گزارش شده است، تنها در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵م تعداد حملات به ۱۱۹۱ حمله رسیده است و در سال ۲۰۰۷م تنها در افغانستان و پاکستان، ۲۱۶ حمله انتحاری گزارش شده است.

عناصر و شیوه‌های عملیات انتحاری

نجف زاده و جمالی در پژوهشی مرتبط با عملیات انتحاری و با تمرکز بر حملات انتحاری داعش پنج عنصر را به‌عنوان مشخصات حملات انتحاری گروه‌های تکفیری از جمله داعش بر شمرده‌اند:

• خلافت اسلامی؛ در نظام فکری داعش تمام افراد و هویت‌ها برای موجودیت و قدرت خلافت باید هزینه شوند.
• جهاد؛ در منظومه فکری گروه‌های تکفیری جهاد مسلحانه تنها شیوه گسترش اسلام است.
• شهادت؛ از نظر داعش عملیات انتحاری نوعی جهاد فردی واجب و خود کشی برای کشتن دشمنان خدا، شهادت است.
• خشونت؛ از نظر داعش عملیات هرچه خشونت‌بارتر و فجیع‌تر باشد، جنگجویان بیشتری جذب می‌کند.
• شیعه‌ستیزی؛ از نظر داعش شیعیان مسلمانان واقعی نیستند و اگر به اسلام واقعی برنگردند، همگی باید کشته شوند.

ناظران دریافته‌اند که تروریست‌های انتحاری بیشتر از خودروها و کمربندهای انفجاری استفاده می‌کنند. علاوه بر آن استفاده از سلاح گرم، سلاح سرد و هواپیما ربایی نیز جزء شیوه‌های مورد استفاده حمله کنندگان انتحاری بوده است.

کشورهای با بیشترین حمله‌های انتحاری

بر اساس گزارش مرکز اقدام علیه خشونت مسلحانه، در بازه زمانی ده ساله (۲۰۱۱-۲۰۲۱)، در ۱۶ کشور جهان حمله انتحاری ثبت شده است که در این میان افغانستان (۹۲۷ نفر کشته و زخمی غیر نظامی)، سومالی (۲۵۸)، عراق (۹۵) و اوگاندا (۴۰)، شاهد بیشترین تلفات ناشی از حمله‌های انتحاری بوده‌اند. افغانستان به دلیل اینکه ۶۵ درصد کل تلفات افراد بی‌گناه ناشی از حمله‌های انتحاری در آن رخداده است، آسیب‌پذیرترین کشور جهان شناخته شده است. به گفته حکمت کرزی پژوهشگر امور تروریسم، پس از حضور نیروهای آمریکا و ناتو در افغانستان، حملات انتحاری شروع کندی داشت ولی به تدریج بسیار افزایش یافت. به گزارش بولتن امنیت و تروریسم متعلق به مرکز مطالعات خلیج (فارس)، در حالی که در سال‌های نخست حضور قوای غربی در افغانستان شاهد تعداد کمی از حملات انتحاری بودیم (مثلا در ۲۰۰۲م ۱ حمله، در ۲۰۰۳م ۲ حمله و در ۲۰۰۴م ۶ حمله) اما در سال‌های بعد موج حملات انتحاری گسترش یافت بگونه‌ای که در سال ۲۰۰۶م ۱۱۸ حمله انتحاری صورت گرفت. و در سال ۲۰۰۷م تعداد حملات انتحاری ثبت شده به ۱۶۰ مورد رسید. سراج الدین حقانی رهبر شبکه حقانی در اسفند ۱۴۰۰ش اعتراف کرد که تنها شبکه تحت رهبری او ۱۰۵۰ نفر مهاجم انتحاری را در طول یک و نیم دهه گذشته اعزام کرده است.