خَلیل بنِ احمد دانشمند ادبیات عرب و بنیانگذار علم عَروض در سده دوم هجری است. او در عمان متولد شد و در جوانی به بصره رفت و به تحصیل علم پرداخت. خلیل زندگی بسیار ساده و زاهدانه‌ای داشت و با درآمد کشاورزی از زمینی که از پدرش به ارث برده بود، زندگی می‌کرد. وی را واضع علم نحو و عروض دانسته‌اند و نخستین فرهنگ لغت عرب به نام العین، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، منسوب به اوست.
| دانشمند ادبیات عرب و بنیانگذار علم عَروض | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ابوعبدالرحمان |
| زادگاه | عمان |
| تاریخ وفات | قرن دوم هجری |
| شهر وفات | بصره |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | بصره |
| تألیفات | کتاب العین • کتاب النقط و الشکل • کتاب الشواهد و ... |
| سایر | واضع علم عروض • نویسنده نخستین فرهنگ لغت عرب • بنیانگذار علم نحو |
معرفی
خلیل بن احمد، نحوی، لغوی و بنیانگذار علم عروض در سده دوم هجری است. نام کامل وی در منابع، خلیل بن احمد بن عَمرو بن تَمیم فَراهیدی یا فرهودی آمده است. کنیه‌ی وی را ابوعبدالرحمان گفته‌اند.[۱]
خلیل در عمان به دنیا آمد و در جوانی به بصره رفت.[۲] با اینکه محل تولدش مشخص است، یاقوت حموی وی را ایرانی الاصل دانسته،[۳] معتقد است اگر خلیل عرب بود، علمای انساب یا شاگردانش نسب او را به طور کامل ذکر می‌کردند نه اینکه او را فقط خلیل بن احمد بنامند. او سپس از حمزه اصفهانی نقل کرده است که خلیل ازنسل ایرانیانی است که به دستور انوشیروان (حکومت: ۵۳۱ - ۵۷۹ ق.م) یمن را فتح کردند و جدّ خلیل در یمن مانده، با قبیله أزد وصلت کرده است؛ او در ادامه می‌افزاید که خلیل به دلیل هم وطن بودن و قرابت، سیبویه را پرورش داد.[۴] این داستان در منابع متقدم دیده نمی‌شود، اما در منابع متأخر آمده است.[۵]
تحصیل و زندگی
از زندگی خلیل در کودکی اطلاعی در دست نیست. او در جوانی به بصره رفت و با ایوب سَختیانی (محدّث و فقیه اهل سنت، متوفی ۱۳۱ق) آشنا شد و از او علم آموخت و نحو را از عمرو بن علاء و عیسی بن عمر ثقفی (متوفی ۱۴۹ق) فرا گرفت.[۶]
خلیل زندگی بسیار ساده‌ای داشت و با درآمد کشاورزی از زمینی که از پدرش به ارث برده بود، زندگی می‌کرد.[۷] او در تمام منابع زاهد و با عزت نفس و باهوش‌ترین فرد روزگار خود معرفی شده که از دیدار با پادشاهان و حاکمان پرهیز می‌کرد.[۸]
وفات
خلیل در بصره درگذشت. تاریخ وفات وی را مرزبانی ۱۶۰ق،[۹] ابن ندیم ۱۷۰ق[۱۰] و یاقوت حموی ۱۷۵ق[۱۱] ذکر کرده‌اند. در این بین تاریخ ۱۳۰ق یا ۱۳۱ق نیز دیده می‌شود[۱۲] که بی‌تردید اشتباه است.
مذهب
درباره مذهب وی در منابع متقدم اظهار نظر واضحی نشده است. مرزبانی از خود خلیل نقل کرده است که وقتی از عمان به بصره آمد، به صُفریه (از شعب خوارج اباضی) گرایش داشته است تا اینکه نزد ایوب سختیانی می‌رود و به راهنمایی او مذهب اهل سنّت را برمی‌گزیند.[۱۳] همچنین مرزبانی حکایتی نقل کرده است که نشانه مخالفت خلیل با نظریات معتزله و هم داستانی وی با نظریه کسب اشعری است.[۱۴] در میان متقدمان، مرزبانی نخستین فردی است که گفتگوی یونس و خلیل را درباره امام علی(ع) نقل کرده است. خلیل در این گفتگو علی را از تمام صحابه برتر دانسته است. همچنین، نشانه‌هایی از تشیع خلیل در این سخنان مشاهده می‌شود. مهم‌تر این که خلیل به یونس گفته است که «تا وقتی من زنده‌ام این سخن را پنهان نگه دار.»[۱۵] این گفته، با آموزه تقیه در نزد شیعیان کاملاً همخوانی دارد.
مخزومی که تحقیقات بسیاری درباره خلیل انجام داده است، معتقد است که آثار خلیل از تشیع وی حکایت دارد و آرای کلامی او برگرفته از تعالیم امام جعفر صادق(ع) است.[۱۶] در کتب متأخر نیز او شیعه و از اصحاب امام جعفر صادق(ع) دانسته شده است.[۱۷]
جایگاه علمی
- خلیل واضع علم عروض است. ابداع علم عروض توسط خلیل، همسنگ تدوین منطق توسط ارسطو دانسته شده است.[۱۸]
- نخستین فرهنگ لغت عرب به نام العین، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، منسوب به اوست.[۱۹]
- با اینکه پیش از وی دانشمندان ممتازی در علم نحو بوده‌اند، خلیل را بنیانگذار علم نحو دانسته‌اند.[۲۰]
تأثیر بر علم نحو
خلیل در پایه‌گذاری و تثبیت قواعد نحوی بر سَماع(شنیدن)، تعلیل و قیاس تکیه داشت. سماع نزد وی عبارت بود از شنیدن شعر و نثر و لغت از عرب فصیحی که به فصاحتش اعتماد داشت. از این رو، در جزیرة العرب به نزد قبایل می‌رفت و از آنان می‌شنید و چون کسایی از او پرسید این همه علم را از کجا آورده‌ای، پاسخ داد «از بیابان‌های حجاز و نجد و تهامه».[۲۱] با اینکه پیش از خلیل، قیاس در نحو نزد کسانی مانند عبدالله بن ابی اسحاق حضرمی رواج داشت، اما خلیل شیوه‌ای علمی به آن بخشید که از امتیازات مکتب بصره شد.[۲۲] از جمله، ابتکار نظریه عوامل نحوی و اصول و فروع آن از ابداعات اوست و به گفته شوقی ضیف با مطالعه کتاب سیبویه درمی‌یابیم که پایه‌گذار نظریه عوامل،[یادداشت ۱] خلیل است.[۲۳]
خلیل در مکتب‌های دیگر نحوی زبان عربی نیز تأثیرگذار بود. زیرا اصول مهم مکتب بصره (سماع، قیاس، تعلیل) در مکتب کوفه نیز پذیرفته شد و آنان به این اصول تکیه کردند. همچنان که کسایی نحو را از خلیل آموخت و یحیی بن زید فرّاء (متوفی ۲۰۷) نیز الکتاب سیبویه را همدم خود قرار داده بود.[۲۴]
خلیل در پیدایی نخستین اثر روشمند در نحو عربی، یعنی «الکتاب» سیبویه، نقش اساسی داشت و اغلب منابع متقدم بسیاری از مطالب این کتاب را از آنِ خلیل دانسته‌اند.[۲۵]
آثار
- کتاب العین
- کتاب النغم
- کتاب العروض
- کتاب الشواهد
- کتاب الجمل
- کتاب النقط و الشکل
- کتاب فائت العین
- کتاب الایقاع[۲۶]
پانویس
- ↑ ابوالطبیب لغوی، مراتب النحویین، ص۴۵؛ سیرافی، کتاب اخبار النحویین البصریین، ص۳۸؛ زیبدی، طبقات النحویین و اللغویین، ص۴۷
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۰
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۰
- ↑ معجم الادباء، ص۱۲۶۰ - ۱۲۶۱
- ↑ برای نمونه ر.ک: شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۵۵۰؛ خوانساری، ج۳، ص۲۸۹
- ↑ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۶؛ ابن انباری، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، ص۴۶
- ↑ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۴۳۰؛ فیروزآبادی، کتاب البلغة فی تاریخ ائمة اللغة، ص۷۶
- ↑ برای نمونه: ابن معتز، طبقات الشعراء، ص۹۷، ۹۹؛ ابن خلّکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج۲، ص۲۴۵-۲۴۶؛ سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۶۴
- ↑ ص۷۲
- ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ص۴۷
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۰
- ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۳۱۱ -۳۱۲
- ↑ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۶؛ ابن عبدربه، کتاب العقد الفرید، ج۲، ص۲۱۷
- ↑ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۶۵
- ↑ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۷؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۵۵۴
- ↑ مخزومی، الخلیل بن احمد الفراهیدی: اعماله و منهجه، ص۴۸-۴۹
- ↑ برای نمونه: افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۴۹؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۲۵؛ قس مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۷، ص۱۸۵، که پدر خلیل را از اصحاب امام جعفر صادق دانسته است.
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۱
- ↑ البته انتساب این کتاب به خلیل بن احمد، گاه مورد شک و تردید قرار گرفته است. ر.ک: وفیات الاعیان، ج۲، ص۲۴۶
- ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویة، ص۵۶
- ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویة، ص۳۳، ۴۶
- ↑ مخزومی، الخلیل بن احمد الفراهیدی: اعماله و منهجه، ص۷۳
- ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویة، ص۳۸
- ↑ سیدی، رویکرد زبان شناختی به نحو عربی، ص۱۷۸
- ↑ برای نمونه: سیبویه، کتاب سیبویه، ج۱، همان مقدمه، ص۶؛ سیرافی، کتاب اخبار النحویین البصریین، ص۴۰؛ مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۸
- ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ص۴۹؛ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۷۱
یادداشت
- ↑ عوامل تاثیرگذار بر حالات و اعراب آخر کلمات
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳، ۲۶ جدر ۲۹ مجلد.
- ابن‌انباری، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، قاهره، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، [؟ ۱۳۸۶ / ۱۹۶۷].
- ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، ؟۱۳۸۳ – ۱۳۹۲ / ۱۹۶۳ – ۱۹۷۲.
- ابن‌خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، بیروت، چاپ احسان عباس، ۱۹۶۸ – ۱۹۷۷، ۸ج، چاپ افست قم ۳۶۴ش.
- ابن‌عبدربّه، کتاب العقد الفرید، قاهره، چاپ احمد امین، احمد زین، و ابراهیم ابیاری، ج۲، ۱۳۸۹ / ۱۹۶۹.
- ابن‌معتز، طبقات الشعراء، قاهره، چاپ عبدالستار احمد فراج، ۱۳۷۵ / ۱۹۵۶.
- ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، تهران، چاپ محمدرضا تجدد، ۱۳۵۰ش.
- ابوالطبیب لغوی، مراتب النحویین، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، صیدا ۱۴۲۳ /۲۰۰۲.
- عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۱.
- خلیل بن احمد، کتاب الحروف و الادوات، چاپ هادی حسن حمودی، مسقط ۱۴۲۸ / ۲۰۰۷.
- محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیروت، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، ۱۴۰۱ – ۱۴۰۹ / ۱۹۸۱ – ۱۹۸۸، ۲۵ج.
- عمر بن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، قاهره، چاپ عبدالسلام محمد هارون، ۱۳۸۵ / ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱ / ۱۹۹۱.
- حسین سیدی، رویکرد زبان شناختی به نحو عربی، مشهد ۱۳۸۷ش.
- سیرافی، کتاب اخبار النحویین البصریین، بیروت،، چاپ فریتس کرنکو، ۱۹۳۶م.
- یاقوت حموی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.
- محمد بن حسن زیبدی، طبقات النحویین و اللغویین، قاهره، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۹۸۴.
- عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، قاهره، چاپ محمد احمد جاد المولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم.
- نورالله بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
- شوقی ضیف، المدارس النحویة، قاهره ۱۹۶۸.
- محمد بن یعقوب فیروزآبادی، کتاب البلغة فی تاریخ ائمة اللغة، چاپ برکات یوسف هبّود، صیدا ۱۴۲۲ / ۲۰۰۱.
- مهدی مخزومی، الخلیل بن احمد الفراهیدی: اعماله و منهجه، بیروت ۱۴۰۶ / ۱۹۸۶.
- محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ش.
- محمد بن عمران مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، اختصار یوسف بن احمد یغموری، چاپ رودلف زلهایم، ویسبادن ۱۳۸۴ / ۱۹۶۴.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایره المعارف بزرگ اسلامی