بغی
(تغییرمسیر از بغات)
بَغْی، «خروج» یا شورش علیه امام مشروع و حاکم اسلامی است. کسی که مرتکب بغی می‌شود، باغی خوانده می‌شود. بغی احکامی دارد که در کتاب‌های فقهی از آن بحث شده است. طبق فتوای فقیهان، حاکم اسلامی ابتدا باید باغیان را ارشاد کند و اگر نتیجه نداد، با آنان نبرد کند.
برخی از فقیهانِ مسلمان حکم به کفرِ باغیان داده‌اند و برخی گفته‌اند فاسق‌اند. فقیهان شیعه کسانی را که در حکومت امام علی(ع)، برضد او جنگیدند، از مصادیق باغی دانسته‌اند؛ مانند خوارج و شرکت‌کنندگان در جنگ‌های صِفین و جَمل.
در قانون مجازات اسلامی ایران نیز برای افراد باغی، مجازات اعدام و حبس تعزیری در نظر گرفته شده است.
مفهوم‌شناسی
بغی در اصطلاح فقه به‌معنای «خروج» و شورش علیه امام عادل و برحق است و کسی که علیه او شورش کند، باغی نامیده می‌شود.[۱] در منابع فقهی، برپاکنندگان جنگ‌های دوران حکومت امام علی(ع)، مانند جمل، صفین، به‌ویژه خوارج، مصداق باغی خوانده شده‌اند.[۲]
جنگ با باغیان و شرایط آن
طبق فتوای فقیهان شیعه، حاکم اسلامی ابتدا باید باغیان را ارشاد کند و از شورش بازدارد[۳] و اگر نپذیرفتند، با آنها می‌جنگد.[۴] به‌گفته کاشف‌الغطاء (۱۱۵۶-۱۲۲۸ق)، جنگیدن در صورتی مجاز است که نتوان با گفتگو یا راه دیگری غیر از جنگ، آنان را از شورش بازداشت.[۵]
براساس کتاب‌های فقهی، برخی دیگر از شرایط جنگیدن با این گروه عبارت است از:
- اهل‌بغی از امام عادل و جماعت مسلمانان، جدا شده و علیه او شورش کنند؛[۶] به‌گونه‌ای که در زمره راهزنان و محاربان قرار گیرند.[۷]
- به‌باور علامه حلی و شهید ثانی، بغی فقط در صورت خروج بر امام معصوم محقق می‌شود؛[۸] امّا کاشف‌الغطاء خروج بر نائبان خاص یا عامِ امام را نیز از مصادیق بغی شمرده است.[۹]
- اهل‌بغی از محدوده اقتدار امام یا حاکم خارج شده و در مکانی مانند بیابان گرد آیند.[۱۰]
- قدرت آنان به‌گونه‌ای باشد که جز با پیکار نتوان آنان را بازداشت.[۱۱]
- تعدادشان زیاد باشد.[۱۲] البته شهید اول بغی را با یک نفر نیز محقق می‌داند.[۱۳]
احکام دیگر
برخی دیگر از احکام فقهیِ بغی عبارت است از:
- باغیان نسبت به اموال و جان‌هایی که از بین برده‌اند، ضامن هستند.[۱۴] اما مسلمانان نسبت به مال و جان تلف‌شدهٔ باغیان ضامن نیستند.[۱۵]
- شیخ طوسی غنیمت‌گرفتن اموال اهل‌بغی را، در حال جنگ، جایز دانسته است؛[۱۶] اما سیدِ مرتضی و ابن‌ادریس حلی غنیمت‌گرفتنِ اموالِ اهل‌بغی را جایز نمی‌دانند.[۱۷]
- زنان و فرزندان باغیان اسیر نمی‌شوند.[۱۸]
- رفتار با اسیران اهل‌بغی، با توجه به «ذوفئه»بودن (دارای تشکیلاتِ منسجم و رهبری مشخص) و «ذوفئه»نبودن (بدون تشکیلات منسجم)، متفاوت است: در صورت اول (مانند اصحاب صِفّین)، اسیران کشته و فراریان تعقیب می‌شوند؛[۱۹] اما در صورت دوم (مانند اصحاب جمل)، اسیران کشته نمی‌شوند و فراریان تعقیب نمی‌شوند؛[۲۰]
- برخی از فقها، مانند صاحبْ‌جواهر گفته‌اند اهل‌بغی به‌صِرف شورش، کافر شمرده نمی‌شوند؛[۲۱] اما به‌گفته شیخ طوسی، برخی از فقهای شیعه قائل به کفر باغیان هستند.[۲۲]
دیدگاه اهل‌سنت
برخی از دیدگاه‌های اهل‌سنت درباره مفهوم بغی و احکام آن عبارت‌اند از:
- به‌گفته ابن‌قُدامه (۵۴۱ـ۶۲۰ق)،[۲۳] از فقهای اهل‌سنت، بیشتر فقیهان اهل‌سنت اهل‌بغی را از خَوارج دانسته‌اند که مال و جان مسلمانان را حلال شمرده‌اند.[۲۴] او معتقد است جنگ با آنان به این دلیل است که مفسد فی الارض هستند، نه آنکه کافر شمرده شوند.[۲۵]
- برخی از حنفیان، بغی را به خروج از اطاعت از امام تعریف کرده‌اند؛[۲۶] در فقه مالکی و شافعی، علاوه بر خروج بر امام، ندادن حق به امام را مصداق بغی دانسته‌اند؛[۲۷] چنان‌که ابن‌عربی جنگ با مانعان زکات در زمان خلیفه اول را نبرد با اهل‌بغی شمرده است.[۲۸]
- از دیدگاه فقهای اهل‌سنت، به‌جز حنفیان، منظور از جنگ با اهل‌بغی، دفع شرّ باغیان است. بنابراین اسیران و فراریانشان کشته و تعقیب نمی‌شوند و اموالشان، تا هنگامی که باغی‌اند، نزد امام نگهداری می‌شود.[۲۹]
قانون مجازات اسلامی
در قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲ش)، برای بغی و باغیان، مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است که عبارت‌اند از:
- مجازات اعدام: گروهی که در برابر اساس نظام جمهوری اسلامی ایران، قیام مسلحانه کنند، باغی محسوب شده و در صورت استفاده از سلاح، به اعدام محکوم می‌گردند.[۳۰]
- حبس تعزیری: شورشیان، اگر قبل از درگیری و استفاده از سلاح، دستگیر شوند، به حبس تعزیری محکوم می‌شوند.[۳۱][یادداشت ۱]
تک‌نگاری
کتابِ بغی و تمرّد در حکومت اسلامی، نوشته مهدی پورحسین است. چهار فصلِ این کتاب عبارت‌اند از: «مختصات مفهومی واژه بغی»، «حقوق و وظایف متقابل مردم و حکومت اسلامی»، «مخالفان، متمردان و براندازان» و «رویارویی با باغیان».[۳۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹۶؛ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۵۸-۲۶۰؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۷؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۱۴۲.
- ↑ علامه حلی، تذکرةالفقها، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۴۱۰ .
- ↑ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۱۴۲-۱۴۳؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶۸.
- ↑ طوسی، الوسيلة إلى نيل الفضيلة، ۱۴۰۸ق، ص۲۰۵.
- ↑ ترابی، «بغی»، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۵۹۶.
- ↑ علامه حلی، تذکرةالفقها، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۹۳-۳۹۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ شیخ طوسى، ۱۳۸۷ق، المبسوط، ج ۷، ص ۲۶۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۲۳-۳۲۷.
- ↑ محقق كركى، جامع المقاصد في شرح القواعد، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ شهيد اول، اللمعة الدمشقية، ۱۴۱۰ق، ص۸۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۰۹؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۹۴؛ صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۲ق، ص۱۴۲.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ش، ج۲۱، ص۳۴۷-۳۴۵؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۱۴۴-۱۴۵.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۰ق، ص۳۱۵.
- ↑ عمانى، مجموعه فتاوى ابن أبی عقيل، بی‌تا، ص۱۱۱؛ ابن ادریس حلی، السرائر، ج۲، ص۱۵-۱۹.
- ↑ مشكينى، مصطلحات الفقه، بی‌تا، ص۱۰۲.
- ↑ خويى، منهاج الصالحين، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۱.
- ↑ علامه حلی، تحرير الأحكام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۲۳۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ۱۴۰۴ق، ص۳۳۷-۳۳۸.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۳۶-۳۳۵.
- ↑ كتاب المغني لابن قدامة - ط مكتبة القاهرة، وبگاه المكتبة الشاملة.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۸، ص۵۲۴.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۸، ص۵۲۴.
- ↑ عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلامی، بی‌تا، ج۲، ص۶۷۳.
- ↑ عودة، التشریع الجنایی الاسلامی، ج۲، بی‌تا، ص۶۷۳.
- ↑ ابن‌عربی، احکام القرآن، ۱۴۰۸ق ج۴، ص۱۷۲۱.
- ↑ ابن‌عربی، احکام القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۲۰-۱۷۲۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۱۴۳-۱۴۶.
- ↑ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۶۸، ماده ۲۸۷.
- ↑ معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۶۸، ماده ۲۸۸.
- ↑ کتاب «بغی و تمرد در حکومت اسلامی» به چاپ دوم رسید، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه.
یادداشت
- ↑ حبس تعزیری برای تخلفات شرعی و اعمال حرام در نظر گرفته شده است و برای آن دسته از جرایمی است که برای آنها در شرع مجازات دقیقی تعیین نشده است. و تعزیر در فقه بر كيفرى اطلاق مى‌شود كه بر خلاف حد شارع مقدّس، اندازه‌اى براى آن تعيين نكرده است. فرهنگ فقه فارسی، تحقيق و تأليف مؤسّسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السّلام؛ زير نظر محمود هاشمى شاهرودى، ج۲، ص۵۳۲.
منابع
- ابن‌قدامه، أبومحمد، المغنی، مصر، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ق.
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، کتاب السرائر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌عربی، احکام القرآن، تحقیق علی‌محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۰۸ق.
- ترابی، اکبر، «بغی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۵ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دار التراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق محمد کلانتر، بیروت، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد، قم، تهران، مطبعة الخیام، منشورات مکتبة جامع چهلستون، ۱۴۰۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرةالفقها، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلامی، بیروت، دارالکتب العربی، بی‌تا.
- مؤسّسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السّلام؛ زير نظر محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه فارسی، قم، ۱۳۸۲ش،
- کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات شریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- «كتاب المغنی لابن قدامة - ط مكتبة القاهرة»، وبگاه المكتبة الشاملة، تاریخ مشاهده: ۲۰ دی ۱۴۰۱ش.
- کتاب «بغی و تمرد در حکومت اسلامی» به چاپ دوم رسید، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ مشاهده: ۷ دی ۱۴۰۱ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق عبد الحسین محمد علی بقال، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- معاونت حقوقی ریاست جمهوری، قانون مجازات اسلامی، معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، ۱۳۹۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ش.
پیوند به بیرون
- مدخل «بغی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- مدخل «بغی»، در دانشنامه جهان اسلام
- «بررسی فقهی جرم سیاسی بغی و نقش توبه در تخفیف مجازات آن»