امت

اُمَّت، واژه‌ای عربی به معنای قوم، قبیله، عشیره، گروه‌های نژادی و نیز ملت یا جامعه‌ای مذهبی که تحت لوای هدایت یک پیامبر قرار دارد. این واژه در قرآن کریم ۶۵ بار به صورت مفرد یا جمع آمده است.ابعاد مختلف مفهوم امت در فرهنگ اسلامی در ذیل عناوینی همچون امت اسلامی، جانشین امتهای پیشین، مصون بودن امت از خطا و وحدت و اختلاف امت، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

معنای امت

به گفته لویی ماسینیون، این واژه بار اسلامی دارد، ولی با این وصف، در قرآن بر غیر مسلمانان نیز اطلاق شده است، و از این رو، می‌تواند به معنای «‌شَعْب‌» نیز نزدیک باشد. معنای اصطلاحی امت، جماعتی از مردم است که خداوند برای آنان پیامبری مبعوث کرده، و آنان به او ایمان آورده، و از این رو، با خداوند پیمان بسته، و با او ارتباط یافته‌اند. طبعاً در این کاربرد مقصود از امت گروه بزرگی از مردم است که دارای زبان یکسان یا دین واحد و یا سرزمین جغرافیایی یکسانی هستند.

کاربری قرآنی

واژه امت در قرآن کریم ۶۵ بار به صورت مفرد یا جمع آمده است. در قرآن امت به معنی مردم و یا عده‌ای از انسان‌ها که با یکدیگر پیوند دینی دارند، آمده، و در حدیث که بارها به صورت‌های «‌امت محمد»، یا «‌امتی‌» (از زبان پیامبر)، یا «‌اُمَم‌» وارد شده، به معنی جماعتی به کار رفته است که از یک پیامبر پیروی می‌کنند. قرآن کریم واژه امت را برای تمام جنبندگان زمین و نیز در خصوص پرندگان بکاربرده است و آنها را تشبیه به امت‌های انسانی کرده و حتی برایشان حشر در قیامت را ادعا کرده است. در آیه ۳۸ سوره انعام آمده است: وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ ۚ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ «هیچ جنبنده‌ای در زمین، و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، نیست مگر اینکه امتهایی همانند شما هستند. ما هیچ چیز را در این کتاب، فرو گذار نکردیم؛ سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می‌گردند.»

ابعاد مختلف مفهوم امت در فرهنگ اسلامی

در اینجا ابعاد مختلف مفهوم امت در فرهنگ اسلامی در چند عنوان مورد بررسی قرار می‌گیرد:

امت اسلام، جانشین امت های پیشین

نخستین نکته در باب امت پیامبر اکرم(ص) این است که این امت نیز همچون امتهای پیشین مخاطب وحی الهی قرار گرفته، و حامل رسالت الهی شده است. رسالت پیامبر(ص) نیازمند امتی است که ضمن پذیرش و ایمان به آن و حفظ و نگاهبانی از آن، آن را به دیگر امتها منتقل کند و از این رو، وظیفه تبلیغ آن بر عهده امت است. بنابراین، امت حافظ وحی الهی در تاریخ است. قرآن خود بر مسأله حفظ و نگاهبانی از ذکر (قرآن) تأکید کرده است. این امت، امتی برگزیده است و بنا بر روایات، حتی تورات به آن مژده داده است. این امت، امت فَرْجامین است و امت «‌آخرالزمان»: امت پیامبر خاتم(ص). پیامبرِ امت آخرین، همانند انبیای گذشته و انبیای بنی اسرائیل نیست که فقط به سوی قومشان مبعوث می‌شدند، بلکه او برای همه مردم فرستاده شده بود.

امت، وارث زمین

امت برگزیده حامل وحی الهی در زمین، و تَمَثُّل و نماینده اراده الهی است. بنابراین، مقام جانشینی خداوند بر زمین در اصل از آنِ امتِ برگزیده است. امت از همان آغاز براساس آیات قرآنی چنین دریافتی داشت که بنابر سنت الهی خلافت و جانشینی خداوند بر زمین، هم اینک وارث زمین شده است. از آنجا که رسالت نبوی، رسالتی جهانی بود، امت پیامبر(ص) می‌بایست امر «‌دعوت‌» را سامان می‌داد و جهانی می‌کرد. از این رو، دیری نپایید امت دعوت را به بیرون از جزیرة العرب گسترش دادند و پیام پیامبر اکرم(ص) را به دیگر امتها رساندند.

مصون بودن امت از خطا

شافعی، امت یا جماعت اسلامی را به عنوان جماعت حافظ قرآن و جماعت برگزیده خداوند، جماعتی می‌داند که بر خطا و برخلاف سنت پیامبر(ص) اجماع نمی‌کنند. اجماع تمامی امت، نماینده اراده الهی است. از همین رو، در فقه، بحث اجماع به عنوان یکی از منابع فقه به میان آمده است.

امت و سنت

امت از طریق سنت و پیروی از آن ارتباط خود را با پیامبر خویش در طول تاریخ نگاه می‌دارد، و سنت در واقع ضامن حضور و استمرار امت (جماعت) در تاریخ است. علما (در اندیشه اسلام سنی) سخت از نقش خود به عنوان بیانگر سنت نبوی دفاع می‌کردند و خود را واسطه میان پیامبر(ص) و امت در تعلیم شرایع دین می‌پنداشتند. در اندیشه شیعی و به ویژه امامیه، امامت امام معصوم به عنوان جانشین نبوت در میان امت مطرح است، چه، در اندیشه شیعی، مفهوم امت کاملاً متفاوت است و در همین راستا نظریه مصون بودن امت از خطا که در اسلام سنی مطرح شده است، جای خود را به نظریه عصمت امام در اندیشه شیعی امامی می‌دهد؛ از این رو، نقش علما در این دو منظومه دینی یکسان نیست و اجماع نیز در فقه شیعی امامی کاملاً با نظیر خود در عالم اهل سنت متفاوت است.

وحدت و اختلاف امت

از نظر اهل سنت، آنچه به وحدت امت آسیب می‌رساند و موجب افتراق می‌گردد، پیروی از بدعت در برابر سنت است؛ اما در دیدگاه شیعه، انحراف از امام معصوم موجب این افتراق می‌شود.

امت در مسیر تاریخ

بحث سنّت - بدعت در نظرگاه اهل سنت ارتباطی روشن با مسأله هویت و نقش و جایگاه تاریخی اهل سنت در تاریخ مقدس دارد: منظری که اهل سنت نسبت به خود در مسیر تاریخ قائل هستند. از دیدگاه ایشان تا پیش از قتل عثمان، امت بر مسیر سنت حرکت می‌کرد و وحدت آن مانع هرگونه تفرقه بود، فتنه از هنگام قتل عثمان آغاز شد و همین امر سبب افتراق گردید و فرقه هایی چون خوارج، رافضه، قدریه و مرجئه پیدا شدند.

مهم‌ترین‌ وظیفه امت

جامعه اسلامی اساساً بر مبنای امر به معروف و نهی از منکر قوام می‌گیرد. دعوت مهم‌ترین وظیفه امت در تاریخ مقدس است. الگوی دعوت در اسلام، امر به معروف و نهی از منکر است با اصل امر به معروف و نهی از منکر، امت اسلامی با جهان بیرون از خود مواجه می‌شود و همین امر نیز زمینه جهاد را فراهم می‌نمایدآیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی امّت را مجموعه‌ی انسان‌هایی می‌داند که در یک جهت، به سوی یک هدف و با یک انگیزه حرکت می‌کنند و براین باور است که امروزه هرچند کشورهای اسلامی زیادند و نزدیک دو میلیارد مسلمان در دنیا زندگی میکنند ولی فاقد امّت اسلامی هستیم وعنوان «امّت» را نمیتوان بر این مجموعه گذاشت؛ چون هماهنگ و یک‌جهت نیستند. به باور دکتر شریعتی امت جامعه‌ای است که در هیچ سرزمینی ساکن نیست و براساس هیچ پیوند خونی و خاکی استوار نیست و برمبنای هیچ تشابهی در کار و شکل زندگی و درآمد شکل نیافته است. به اعتقاد او امت عبارت است از جامعه‌ای که افرادش، تحت یک «رهبری» بزرگ و متعالی، مسئولیت پیشرفت و کمال فرد و جامعه را با خون و اعتقاد و حیات خود حس می‌کنند و متعهدند که زندگی به معنای رفتن به‌سوی بی‌نهایت و به‌سوی کمالِ مطلق، دانایی مطلق، ‌خودآگاهی مطلق، کشف و خلقِ مداومِ ارزش‌های متعالی، نماندن در هیچ منزلی و شکلی و قالبی ...و شکوفایی در همه ابعاد گوناگون بشری تلقی کنند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله:دائره المعارف بزرگ اسلامی