شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن می‌گوید. براساس آیات قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیش از هزار ماه است. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی بر اساس بسیاری از روایات، درماه رمضان واقع شده و یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ این ماه دانسته شده است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تأکید بیشتری دارند.
شیعیان در این شب‌ها با الگوگیری از معصومان(ع)، به شب‌زنده‌داری، تلاوت قرآن، دعا، عبادت و مذاکره علمی و کسب دانش و معرفت می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
نامگذاری
دربارهٔ اینکه چرا این شب را «شب قدر» نامیده‌اند، چند احتمال ذکر شده است:
- از نظر عده‌ای همچون علامه طباطبایی، چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.[۱] آیت‌الله مکارم شیرازی این نظر را هماهنگ با روایات و معروف‌تر و بهتر دانسته است.[۲]
- امام خمینی درباره دلیل نامگذاری شب قدر سه احتمال را مطرح کرده است؛ نخست اینکه چون صاحب شرف و منزلت است و قرآنِ صاحبِ قدر توسط ملکِ صاحبِ قدر بر رسولِ صاحبِ قدر و برای امت صاحبِ قدر نازل شد، آن را لیلة القدر گویند. دوم، چون در این شب تقدیر امور و ارزاق مردم انجام می‌گیرد، شب قد نامیده شده است و سوم، به دلیل حضور تعداد زیاد ملائکه، زمین تنگ شود؛ به همین دلیل آن را قدر گویند.[۳] امام خمینی وجه دوم را ارجح دانسته و گفته است شاید «لیلة القدر» برای آن صاحب «قدر» شده است که شب وصال نبیّ خاتم و شب وصول عاشق حقیقی به محبوب خود است.[۴]
- مکارم شیرازی نیز سه احتمالِ صاحب قدر و منزلت بودن احیاگیرندگان این شب، شرافت والای این شب و نزول قرآن در آن را علت نامیده شدن این شب به نام قدر ذکر کرده است.[۵]
قَدْر، به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است.[۶] و از شب قدر به نام‌های «لیلةالعظمه» و «لیلةالشرف» نیز یاد شده است.[۷]
جایگاه و اهمیت
شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود.[۸] بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.[۹] در قرآن، سوره‌ای به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است.[۱۰] در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است.[۱۱] آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.[۱۲]
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.[۱۳] همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست.[۱۴] در حدیثی از امام صادق(ع)، شب قدر آغاز سال معرفی شده است[۱۵] که شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد و شاید منظور مشخص شدن مقدرات یک‌ساله انسان باشد.[۱۶] بنابر منابع روایی و فقهی، روز قدر نیز همانند شب قدر، گرانقدر و با فضیلت است.[۱۷] وقوع برخی حوادث همانند ضربت‌خوردن امام علی(ع) در شب نوزدهم و شهادت او در شب ۲۱ رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب‌ها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.[۱۸]
در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سِرّ شب قدر است[۱۹] و هر کس فاطمه(س) را به صورت کامل بشناسد، شب قدر را درک کرده است.[۲۰]
نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است.[۲۱] بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یک‌باره بر پیامبر(ص) نازل شد[۲۲] که به آن نزول دفعی می‌گویند؛[۲۳] اما برخی معتقدند آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است.[۲۴]
تقدیر امور
از امام باقر(ع) در توضیح «آیه فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ در آن شب هر امر استواری معیّن و ممتاز می‌گردد»، نقل شده هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود.[۲۵] بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است.[۲۶] علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد».[۲۷] بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء شده است.[۲۸]
آمرزش گناهان
بنا بر پاره‌ای از روایات در ماه رمضان شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. پیامبر(ص) پس از نقل این سخن سه مرتبه فرمود: در این ماه شب قدر است که از هزار ماه بهتر است و محروم (حقیقی) کسی است که از شب قدر محروم گردد.[۲۹] از پیامبر(ص) روایت شده است: هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود.[۳۰]
نزول فرشتگان
بر اساس آیه چهارم سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند[۳۱] و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند.[۳۲] از امام باقر(ع) در این باره نقل شده است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم».[۳۳] در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.[۳۴]
زمان
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
به گفته مفسرانی همچون علامه طباطبایی با استناد به ظاهر آیات سوره قدر و دخان، شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر(ص) ندارد و هر سال تکرار می‌شود.[۳۵] روایات بسیاری[۳۶] نیز که متواتر شمرده شده،[۳۷] این مطلب را تأیید می‌کند. به گفته علامه طباطبایی، روایات اتفاق‌نظر دارند که شب قدر در هر سال تکرار می‌شود.[۳۸]
براساس آیات قرآن شب قدر در ماه رمضان قرار دارد؛[۳۹] اما زمان دقیق آن در آیات قرآن ذکر نشده است.[۴۰] روایات بسیاری نیز تأکید دارند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.[۴۱]
به گفته علامه مجلسی، شب قدر از نظر علمای امامیه منحصر در یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و روایات نیز در این باره فراوان است.[۴۲] از نظر علامه طباطبایی، روایات اهل‌بیت(ع) اتفاق دارند که شب قدر یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ رمضان است.[۴۳] شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق‌نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۴۴] احادیثی نیز در تعیین شب ۲۳ به عنوان شب قدر نقل شده است.[۴۵] بنابر برخی روایات، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، اِبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد.[۴۶] شب ۲۷رمضان[۴۷] و شب نیمه شعبان[۴۸] نیز به عنوان دو احتمال دیگر برای شب قدر بیان شده است.
شب بیست و سوم ماه رمضان، به جهت روایتی از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) به شب جُهَنِی شهرت یافته است. زراره از امام نقل کرده است: فردی به نام جهنی (عبدالله بن اُنَیْس انصاری) به رسول خدا(ص) گفت منزل من از مدینه دور است، شبی را به من دستور بده تا به مدینه بیایم. پیامبر(ص) شب بیست و سوّم را به او معرفی کرد.[۴۹] پس از این گفت و گو و مشاهده رفتار عبدالله انیس انصاری در شب بیست و سوم، این شب «شب جهنی» نامیده شد و لیلة الجهنی نامی برای شب قدر گردید، [۵۰] به گونه‌ای که اصحاب امامان از زمان شب جهنی می‌پرسیده‌اند.[۵۱] به گفته محمدتقی مجلسی به اعتبار روایاتی مانند شب جهنی، شیخ صدوق و بیشتر علمای شیعه شب ۲۳ را شب قدر می‌دانند.[۵۲]
دیدگاه اهل‌سنت
بیشتر اهل‌سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است.[۵۳] به گفته علامه طباطبایی، معروف میان اهل‌سنت این است که شب قدر، شب ۲۷ رمضان است.[۵۴] برخی از اهل‌سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد؛ اما پس از آن دیگر شب قدری نیست.[۵۵] به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است.[۵۶] این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.[۵۷] با این حال به گفته طبرسی در تفسیر مجمع البیان، عموم علما اتفاق‌نظر دارند که شب قدر در ماه رمضان قرار دارد.[۵۸]
تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شبهای هر سال، شب قدر است؛[۵۹] اما مختلف‌بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شبهای ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد.[۶۰] فقها دربارهٔ این تعارض گفته‌اند تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند.[۶۱] بر اساس دیدگاه آیت‌الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.[۶۲]
سیره معصومان
بر پایه حدیثی که در کتاب دعائم الاسلام از امام علی(ع) نقل شده آمده است پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و به عبادت می‌پرداخت.[۶۳] همچنین در این شب خانواده‌اش را بیدار نگه می‌داشت و به صورت افراد خواب‌آلود آنها آب می‌پاشید تا بیدار بمانند.[۶۴] فاطمه(س) نیز در شب بیست و سوم، اجازه نمی‌داد فرزندانش بخوابند و برای اینکه بیدار بمانند به آنها کمتر غذا می‌داد و در روز خوابشان می‌کرد و می‌گفت محروم کسی است که از خیر امشب محروم بشود.[۶۵] بر اساس روایتی، امام صادق(ع) در شب بیست و سوم به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.[۶۶]
احیا شبهای قدر به مذاکره علمی
شیخ صدوق در مجلس ۹۳ از کتاب امالی پس از بیان نوافل شبهای ماه رمضان و صد رکعت نماز برای هر یک از شبهای بیست و یکم و بیست و سوم، گفته است احیا این دو شب به گفتگوی علمی بهتر است.[۶۷] محمدی ری‌شهری، نگارش میزان الحکمه را در شب ۲۳ رمضان به اتمام رسانده[۶۸] و گفته است برخی از علمای شیعه نگارش کتاب‌های معروف خود را در شب ۲۳ رمضان به پایان رسانده‌اند؛ جواهر الکلام، المیزان و شرح المنظومه از این موارد است.[۶۹] همچنین به گفته آیت‌الله جوادی آملی اتمام نگارش کتاب جواهر الکلام در شب ۲۳ رمضان، نشانگر این است که علمای ما در این شب‌ها به دنبال سواد می‌رفتند.[۷۰] سید محسن امین در اعیان الشیعه از صاحب مفتاح الکرامه نقل کرده که براساس اجماع علمای امامیه اشتغال به طلب علم بهترین کار در شب قدر است. [۷۱]
اعمال شبهای قدر
اعمال شبهای قدر دو نوع است:
- اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.[۷۲]
- اعمالی که مخصوص هر یک از شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.[۷۳]
| اعمال شبهای قدر | |
| اعمال مشترک |
|
| شب نوزدهم |
|
| شب بیست و یکم |
|
| شب بیست و سوم |
|
آیین‌ها و مناسک
شیعیان هر ساله در اماکن مقدس همچون مساجد و حرم‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحر به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۷۴] برگزاری مجالس سخنرانی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و قرآن به سر نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد.[۷۵] افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است.[۷۶]
به دلیل وقوع شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شب‌ها به سوگواری می‌پردازند.[۷۷] گفته شده در بعضی از شهرهای ایران، در شب ۲۷ رمضان که شب قصاص ابن‌ملجم مرادی، قاتل امام علی(ع)، است، بیشتر مردم آن شهر «کله‌پاچه» می‌خورند و بر قاتل امام علی(ع) لعنت می‌فرستند.[۷۸]
شب قدر در ادبیات فارسی
شب قدر مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی قرار گرفته است. سعدی در کتاب گلستان دربارهٔ شب قدر می‌گوید: «اگر شب‌ها همه قدر بودی، شب قدر بی‌قدر بودی»؛[۷۹] در کتاب بوستان سعدی نیز ابیاتی در مورد این شب ذکر شده است.[۸۰] حافظ،[۸۱] ناصر خسرو،[۸۲] اوحدی[۸۳] و دیگران نیز دربارهٔ این شب، اشعاری سرودند. حافظ می‌گوید:
کتابشناسی
کتاب‌هایی متعدد مستقلی درباره فضیلت، اعمال و اهمیت شب قدر نگارش و منتشر شده است[۸۶] از جمله:
- شب قدر، سید محمد بهشتی، تهران، بقعه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- شبهای بی‌قراری: گفتارهایی پیرامون شبهای قدر، سید محمد بنی‌هاشمی، انتشارات منیر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- شب قدر: قلب ماه رمضان، ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.[۸۷]
- پژوهشی درباره شب قدر، سید مرتضی حسینی، فرهنگ قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۳۳۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاه، ۱۳۹۴ش، ص۳۲۴.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاه، ۱۳۹۴ش، ص۳۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۴۸.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱.
- ↑ تربتی، «همراه با معصومان در شب قدر»، ص۳۳.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۵۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۸.
- ↑ سوره قدر، آیه ۲.
- ↑ سوره دخان، آیات ۱–۶.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۹۱۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۰، ص۵۴.
- ↑ . حرّ العاملی، وسائل الشیعة، چاپ آل البیت، ج۱۰، ص۳۵۳.
- ↑ شب قدر موهبتی الهی مخصوص مسلمانان/ ویژگی‌های قلب ماه رمضان را بشناسید، خبرگزاری فارس.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۳۶۵ش، ج۴، ح۱۰۱، ص۳۳۱.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱۹.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۸۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۹۷.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۸۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۰؛ شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۳۸۴؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۳۸۴؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶؛ انصاری، «نزول اجمالی قرآن»، ص۲۲۷.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۶۰.
- ↑ الشیخ حرّ العاملی، وسائل الشیعة، چاپ آل البیت، ج۱۰، ص۳۵۳
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۳۳۱.
- ↑ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۱۵ و ۳۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۱۷
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱۰، ص۳۰۸.
- ↑ سوره قدر، آیه ۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۶، ص۲۷۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۱۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۷۱–۷۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، چاپ آل البیت، ج۱۰، ص۳۵۶
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۸۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص۵۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۶۰؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۸۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۹ و ۱۶۰.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱۰، ص۳۰۷-۳۰۸.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۸، ص۲۷۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۳-۵.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۶؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۵۹۹.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۵۷۱.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ قاسمی، تفسیر القاسمی، بی‌تا، ج۱۷، ص۲۱۷.
- ↑ ابن المفتاح، شرح الازهار، بی‌تا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ ابن المفتاح، شرح الازهار، بی‌تا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۸۵.
- ↑ مختاری، رؤیت هلال، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۹۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ قاضی‌نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ قاضی‌نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ قاضی‌نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۶۷۶.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۷ق، ص۷۴۷
- ↑ محمدی ری‌شهری، ماه خدا، ۱۳۸۹ش، ج۲، ۸۱۵، پانویس۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، ماه خدا، ۱۳۸۹ش، ج۲، ۸۱۵، پانویس۱.
- ↑ جوادی آملی، حکمت عبادات، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، تحقیق: حسن الامین، ج۴، ص۲۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مشترک شبهای قدر، ص۷۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مخصوص شبهای قدر، ص۷۶۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۱.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱۹.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۱.
- ↑ کلیات سعدی، گلستان، ۱۳۸۷ش، باب هشتم در آداب صحبت، ص۱۰۰.
- ↑ کلیات سعدی، ۱۳۸۷ش، مواعظ، غزل۹، ص۶۰۴.
- ↑ دیوان حافظ، ۱۳۸۶ش، غزل شماره ۲۰۶، ص۱۶۴.
- ↑ دیوان ناصر خسرو، ۱۳۵۷ش، قصاید، ص۱۴۱.
- ↑ دیوان اوحدی، ۱۳۴۰ش، غزل ۲۳۱.
- ↑ دیوان حافظ، ۱۳۸۶ش، غزل شماره ۲۰۶، ص۱۶۴.
- ↑ دیوان حافظ، غزل شماره ۱۸۳.
- ↑ «کتابشناسی شبهای قدر»، وبگاه پاتوق کتاب فردا؛ «کتابشناسی آثار منتشر شده درباره شب های قدر در یک دهه اخیر در قم»، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ نگاه کنید به: «کتابشناسی شبهای قدر»، وبگاه پاتوق کتاب فردا.
منابع
- قرآن کریم
- ابن‌المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، الحجاز، قاهره، بی‌تا.
- القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، بی‌تا.
- اوحدی مراغه‌ای، دیوان شعر، به تصحیح سعید نفیسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
- «جستجوی کتاب: شب قدر»، شبکه جامع کتاب گیسوم، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۴۰۲ش.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق و تخریج: حسن الأمین، بی تا، بی جا.
- حافظ شیرازی، شمس الدین، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، قم، نشر کومه، ۱۳۸۶ش.
- حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، ماه خدا: پژوهشی جامع درباره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث، ترجمه جواد محدثی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
- سعدی، مصلح الدین، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، نشر پارسه، ۱۳۸۷ش.
- سیدنژاد، رضی، «بازخوانی و نگاهی دوباره به فضائل و ویژگی‌های شب قدر»، در مجله پیام، شماره۱۱۸، بهار۱۳۹۵ش.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
- شاکر، ابوالقاسم، «شبی برتر از هزار ماه»، در مجله مربیان، شماره۳۶، تابستان۱۳۸۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی‌الاخبار، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۳۷۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثه، قم، دارالثقافه، الطبعة الاولی، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- عابدین‌زاده، احمد، «امام و شب قدر»، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۸۲، تابستان ۱۳۸۹ش.
- عابدین‌زاده، احمد، «امتیازات و آداب شب قدر»، در مجله فقه و اصول، شماره ۱۳۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۹ش.
- عبدالله، جوادی آملی، حکمت عبادات، تحقیق: حسین شفیعی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ ۱۵، ۱۳۸۸ش.
- قاضی‌نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- قبادیانی، ناصر خسرو، دیوان شعر، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، ۱۳۵۷ش.
- قدمیاری، کرم‌علی، «شب قدر غزلیات حافظ»، در مجله متن‌پژوهی ادبی، شماره ۱۷، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش.
- کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، ۱۳۳۶ش.
- «کتابشناسی شبهای قدر»، وبگاه پاتوق کتاب فردا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۴۰۲ش.
- «کتابشناسی آثار منتشر شده درباره شب های قدر در یک دهه اخیر در قم»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: ۴ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۴۰۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتاب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تحقیق محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مجیدی خامنه، فریده، «شبهای قدر در ایران»، در مجله گلستان قرآن، شماره ۳۷، آذر ۱۳۷۹ش.
- مختاری، رضا و محسن صادقی، رؤیت هلال، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۶ق.
- مسعودی، محمدمهدی، «شب قدر»، در مجله علوم حدیث، شماره ۳۵ و ۳۶، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش.
- مطلبی، مسعود و مجید صادقی، «شب قدر در نگاه مفسران»، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۳۹، تابستان ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح‌الجنان نوین، قم، نشر مدرسه علی بن ابی‌طالب، ۱۳۸۵ش.
- وفا، جعفر، «شب قدر از منظر قرآن»، در مجله حبل‌المتین (ضیافت آسمانی)، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۱ش.
- شب قدر موهبتی الهی مخصوص مسلمانان/ ویژگی‌های قلب ماه رمضان را بشناسید، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۲ فروردین ۱۴۰۲، ۱۳ خرداد ۱۴۰۲.
پیوند به بیرون
- «شب قدر از منظر قرآن»
- «تفسیر فلسفی شب قدر بر مبنای جهان‌شناسی و زمان‌شناسی حکمای الهی معاصر شیعه».
- «شب قدر در نگاه مفسران قرآن».