مفسد فی الارض
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
مُفسِد فِی الاَرض (به‌فارسی: فسادکننده در زمین) کسی است که با انجام برخی گناهان و اقدامات نابجا، آزادی، امنیت، عدالت و آرامش عمومی را تباه کرده و جامعه را از حالت اعتدال خارج سازد. این اصطلاح برگرفته از قرآن است و احکام آن در ضمن مباحث فقهی مانند غصب، ضمان، تعزیرات، قصاص، محاربه، حدود و دیات مطرح شده است. گروهی از فقیهان با استناد به آیه محاربه عنوان مفسد فیالارض را مستقل از محاربه دانسته و مجازات قتل را برای آن در نظر گرفته‌اند. گروهی دیگر این دو عنوان را یکی دانسته و همان مجازات‌های محاربه را برای آن برشمرده‌اند.
فقیهان شیعه اموری از قبیل آدم‌ربایی، عادت‌داشتن به کشتن اهل ذمه، عادت‌داشتن به کفن‌دزدی، سِحر و تکرار محرمات را از مصادیق افساد فیالارض دانسته‌اند. مطابق ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی ایران مصوب ۱۳۹۲ش، جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور، نشر اکاذیب، اختلال در نظام اقتصادی کشور و دایر کردن مراکز فساد و فحشا از مصادیق افساد فیالارض است و برای آن مجازات اعدام در نظر گرفته شده است.
اهمیت و جایگاه
فساد در زمین عنوانی است برگرفته از قرآن که به‌دلیل مجازات شدید آن مورد گفتگوهای فراوان است. عنوان مفسد فیالارض[۱] و عبارت فساد فیالارض[۲] در آیات متعددی از قرآن به‌کار رفته است.
در منابع روایی و فقهی شیعه، بخش مستقلی با عنوان «مفسد فی الارض» یا «افساد فی الارض» نیامده است؛ روایات مربوط به این موضوع در ابواب مختلفی نظیر باب قصاص،[۳] باب حدود محارب[۴] و باب دیات،[۵] گردآوری شده است. همچنین احکام آن در ضمن مباحث فقهی متفرقه، مانند غصب، ضمان، تعزیرات، قصاص، محاربه، حدود و دیات مطرح شده است.[۶]
تفاوت با محارب
گروهی از فقها با استناد به آیه محاربه، مفسد فیالارض را غیر از محارب دانسته و گروهی دیگر این دو عنوان را یکی شمرده‌اند. برخی نظرات فقها به شرح زیر است:
- امام خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) فقیه شیعه و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی، مفسد فیالارض را با محارب یکی دانسته است. از نظر او محارب کسی است که سلاحش را برای ترساندن مردم و افساد در زمین، عریان و تجهیز می‌کند.[۷]
- به‌باور محمد مؤمن قمی (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) از فقهای شیعه، مفسد فیالارض در آیه موضوعیت دارد و محاربه یکی از مصادیق افساد فیالارض به شمار می‌رود، بنابراین هر گاه عنوان «افساد فیالارض» محقق شود، اگرچه خالی از عنوان محاربه باشد، مجازات‌های چهارگانه مذکور در آیه (قتل، به دار آویختن، قطع دست و پای مخالف هم، یا تبعید) بر آن مترتب می‌گردد.[۸]
- به‌گفته محمد فاضل لنکرانی (۱۳۱۰ش-۱۳۸۶ش) مرجع تقلید، نسبت بین مفسد فیالارض و محارب، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر محاربی مفسد فیالارض است، اما هر مفسدی محارب نیست و بر هر مفسدی، مجازات محارب جاری نمی‌شود.[۹]
- ناصر مکارم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش) مرجع تقلید، معتقد است که مفسد فیالارض و محارب دو مفهوم جداگانه‌اند؛ مثلاً کسی که مواد مخدر را در سطح وسیع منتشر می‌کند مفسد فیالارض است، اما محارب نیست؛ چون سلاحی نکشیده است، اما کسی که حتی برای یک بار مردم را با اسلحه تهدید کند محارب است، ولی مفسد فیالارض نیست، مگر اینکه این کار تکرار شود.[۱۰]
اختلاف‌نظر فقها در نسبت بین دو عنوان «مفسد فیالارض» و «محارب» در قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران نیز اثر داشته است؛[۱۱] به‌طوری که در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش، عنوان افساد فیالارض جدای از محاربه تعریف شده است.[۱۲]
مصادیق
فقیهان اموری را به‌عنوان مصادیق افساد فیالارض برشمرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
- برخی فقها با توجه به مجازات‌هایی که در روایات برای بعضی جُرم‌ها در نظر گرفته شده، اموری نظیر آتش زدن خانه و اموال دیگران،[۱۳] آدم‌ربایی،[۱۴] عادت بر کشتن اهل ذمه،[۱۵] را از مصادیق افساد فیالارض دانسته‌اند.
- به نظر محمد فاضل لنکرانی، کلیه جرایم مستوجب قتل مانند زنای محصنه، زنا با محارم، لواط از مصادیق افساد فیالارض محسوب می‌شوند.[۱۶]
- ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی ایران، مصوب ۱۳۹۲ش، اموری مانند جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، دایر کردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها، به گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور شود، ناامنی یا خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی، و اشاعه فساد و فحشا را از مصادیق افساد فیالارض دانسته است.[۱۷]
- برخی نیز اقداماتی مانند تشکیل باندهای فحشا و منکَر و قاچاق مواد مخدر و امثال این امور را که موجب خروج بخشی از جامعه از حالت اعتدال می‌گردد را از مصادیق افساد فیالارض دانسته‌اند.[۱۸]
- در قانون مجازات اسلامی در ایران، مصوب ۱۳۹۲ش، افساد فیالارض در جرایم اقتصادی به رسمیت شناخته شد[۱۹] و برای مبارزه با مفاسد اقتصادی، آثار کیفری چون عدم امکان تعلیق و تعویق مجازات و تأکید بر اجرای آن و همچنین مجازات اعدام در نظر گرفته شد.[۲۰] برخی از پژوهشگران تعیین مجازات اعدام برای مفسدان اقتصادی را فاقد پشتوانه فقهی دانسته و بر این نظرند که این مجازات، برای مبارزه با مفاسد اقتصادی، بازدارندگی ایجاد نمی‌کند.[۲۱]
مجازات
درباره مجازات مفسد فیالارض اختلاف‌نظر وجود دارد و منشأ آن، اختلاف در تعریف و رابطه دو عنوان «مفسد فیالارض» و «محارب» است.[۲۲] کسانی که این دو عنوان را یکی می‌دانند، فقط به مجازات‌هایی که برای محاربه گفته شده بسنده کرده‌اند.[۲۳] فقیهان، با استناد به آیه محاربه، مجازات محاربه را چهار چیز: قتل، صَلب (بستن دست و پای مجرم به چیزی شبیه صلیب)،[۲۴] بریدن دست و پای مخالف هم و نفی بلد (تبعید) دانسته و بر آن اجماع دارند.[۲۵] فلسفه مجازات محارب، حفظ خون‌های افراد بی‌گناه و جلوگیری از تجاوز افراد زورگو به جان، مال و ناموس مردم دانسته شده است.[۲۶]
بنا به نظر برخی فقها، مجازات مفسد فیالارض (با عنوان مستقل) قتل است.[۲۷] همچنین مطابق ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی، مجازات مفسد فیالارض اعدام است.[۲۸]
اختلاف درباره مجازات اعدام
به‌گفته سید محمد موسوی بجنوردی، از اعضای وقت شورای عالی قضایی در ایران، از نظر امام خمینی مفسد فیالارض به خودی خود عنوان مجرمانه‌ای که مستحق مجازات اعدام باشد، نیست؛ مگر آنکه با حمل سلاح همراه باشد؛[۲۹] از همین رو در پاسخ به نامه عبدالکریم موسوی اردبیلی رئیس وقت دیوان عالی کشور مبنی بر تعیین مجازات اعدام برای مفسدین فیالارض در محاکم قضایی، به آنها اجازه داد تا طبق نظر حسینعلی منتظری، (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) عمل کنند.[۳۰] منتظری اعدام مفسد فیالارض را جایز دانسته بود[۳۱] و فقط در صورتی که در صدق عنوان مفسد، شک به وجود آید (قاعده احتیاط در دماء)، اعدام را جایز نمی‌دانست.[۳۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سوره بقره، آیه۶۰؛ سوره اعراف، آیه۷۴؛ سوره هود، آیه۸۵، سوره شعراء، آیه ۱۸۳؛ سوره عنکبوت، آیه۳۶؛ سوره کهف، آیه۹۴؛ سوره ص، آیه ۲۸
- ↑ سوره مائده، آیه۳۳؛ سوره قصص، آیات ۷۷ و ۸۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۹، ص۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۸، ص۳۰۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۱۴، ص۲۷۷.
- ↑ دایرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعة الفقهیة، ۱۴۲۳ق، ج۱۵، ص۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۹۲.
- ↑ مؤمن قمی، کلمات سدیده، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۹.
- ↑ لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱۴۲۲ق، ص۴۲۸.
- ↑ «احکام محارب و مفسد فی الارض»، سایت اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۹۹.
- ↑ فرح‌زادی و فتح‌اللهی، «مقایسه محاربه با مفاهیم مشابه»، ص۱۱۶.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش»، ماده ۲۸۶.، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۵۳.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۳۷.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۹۸۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۲۳ق، ج۱۵، ص۱۴۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة: الحدود، ۱۴۲۲ق، ص۶۳۹.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش»، سایت مرکز پژوهش های جلس شورای اسلامی.
- ↑ فرح‌زادی و فتح‌اللهی، «مقایسه محاربه با مفاهیم مشابه»، ص۱۱۴.
- ↑ میرخلیلی و حیدری، «بررسی مبانی فقهی اعدام مجرمان اقتصادی»، ص۸۵.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ش، ماده ۴۷ و ۲۸۶»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ میرخلیلی و حیدری، «بررسی مبانی فقهی اعدام مجرمان اقتصادی»، ص۹۴.
- ↑ شاهرودی، «محاربه چیست و محارب کیست؟»، ص۱۸۷.
- ↑ شاهرودی، «محاربه چیست و محارب کیست؟»، ص۱۸۷.
- ↑ موسوی اردبیلی، فقه الحدود و التعزیرات، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۶۰۹.
- ↑ موسوی اردبیلی، فقه الحدود و التعزیرات، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۵۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ۳۶۱.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۳۹؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة: الحدود، ۱۴۲۲ق، ص۶۳۹.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش»، سایت مرکز پژوهش های جلس شورای اسلامی.
- ↑ «امام مخالف اعدام مفسد فی الارض بود»، پرتال امام خمینی.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۳۹۷.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۵۴.
منابع
- ابطحی کاشانی، سید محمد، «بحثی پیرامون مفسد فی الارض»، در فصلنامه نور علم، شماره ۴، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌منظور، جمال الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- «احکام محارب و مفسد فی الارض»، سایت اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، نجف اشرف، دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۰ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- «امام مخالف اعدام مفسد فی الارض بود»، سایت پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۲ آذر ۱۴۰۰ش.
- بای، حسینعلی، «افساد فی الارض چیست؟ و مفسد فی الارض کیست؟»، فقه و حقوق، شماره ۹، ۱۳۸۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- دایرة المعارف الفقه الاسلامی، الموسوعة الفقهیة، قم، دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات عن غریب القرآن، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
- شاهرودی، سید محمود، «محاربه چیست؟ محارب کیست؟»، مجله فقه اهل بیت، شماره ۱۱ و ۱۲، ۱۳۷۶ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار، ۱۴۲۲ق.
- فرح‌زادی، علی‌اکبر، و سید کامران فتح‌اللهی، «مقایسه محاربه با مفاهیم مشابه»، دوفصلنامه فقه مقارن، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش.
- «قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- «لایحه مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ش»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۰ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران، استقلال، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- منتظری، حسینعلی، رسالة الحقوق فی الاسلام، تهران، انتشارات سرایی، چاپ هفتم، ۱۳۹۴ش.
- منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۴ش.
- موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة النشر لجامعة المفید رحمه الله، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، تحقیق: ابوالقاسم علیان‌نژادی، قم، نشر مدرسه علمیه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
پیوند به بیرون
- «بررسی و نقد فقهی تاسیس حد شرعی «افساد فی الارض» در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲»
- «افساد فی الارض از نظر مذاهب اسلامی»
- «بررسی محاربه و افساد فی الارض با محوریت آرای امام خمینی(س)»