عمل صالح در کنار ایمان به خدا یکی از دو رکن اساسی در متون دینی برای به سعادت رسیدن انسان معرفی شده است. قرآن، مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند را بهترین مخلوقات خدا توصیف کرده است. عمل صالح از ارکان اساسی توبه و نشانهٔ حقیقی آن و سبب آمرزش گناهان شمرده می‌شود. اهل دوزخ در قیامت آرزو می‌کنند به دنیا برگردند تا عمل صالح انجام دهند. در قرآن نتیجه عمل صالح همراه با ایمان، حیات طیبه است. قرآن تمام انسان‌ها به جز مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند را در خسران (زیان) می‌بیند.
عمل صالح (به‌معنی کار نیک) مفهوم وسیعی داشته و شامل هر کار مفید در هر زمینه‌ای نسبت به جامعه می‌شود. اطاعت از خدا، انفاق، ادای واجبات و ترک محرمات، کسب علم و دانش، عبادات و هر کار شایسته‌ای که سبب پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه‌ها شود، از مصادیق عمل صالح دانسته شده است.
حقیقت دین را ترکیبی از ایمان و عمل صالح دانسته‌اند. گفته شده دین در دنیا انسان را به عمل صالح فرامی‌خواند و همان عمل در آخرت به نعمت‌های بهشتی تبدیل می‌شود. فراگیری عمل صالح در جامعه را سبب تحقق جامعه‌ای آرمانی دانسته‌اند. در اکثر مواردی که قرآن، از عمل صالح سخن گفته ایمان به خدا را نیز مطرح کرده است. گفته شده ایمان و عمل صالح هر کدام در دیگری اثر متقابل دارد و وجود هر یک مایهٔ تکامل دیگری است. مفسران بر اساس آیاتی از قرآن گفته‌اند نه ایمان و نه عمل صالح به تنهایی سبب رستگاری انسان نمی‌شود.
جایگاه
بر اساس قرآن شرط رستگاری و سعادت انسان‌ها عمل صالح و ایمان دانسته شده است.[۱] توصیه به عمل صالح و پاداش بهشت برای آن، در آیات زیادی در قرآن آمده است.[یادداشت ۱] [۲] عمل صالح هشتاد و هفت بار به صورت‌های گوناگون در قرآن آمده است.[۳] تعبیر «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَات» بسیار در قرآن دیده می‌شود.[۴] بنا بر گفته قرآن هر فردی که عمل صالح انجام می‌دهد، در حالی که مؤمن باشد، به بهشت می‌رود.[۵] در قیامت، فضل الهی شامل حال کسانی است که اهل ایمان و عمل صالح باشند.[۶]
مفسران تأکید کرده‌اند آنچه در دین اهمیت دارد و سبب سعادت و کرامت انسان می‌شود ایمان و عمل صالح است.[۷] گفته شده دوستی راستین با خداوند آن است که عمل صالح را منعکس سازد و گرنه ایمان بدون عمل صالح خودفریبی است.[۸] حقیقت دین را ترکیبی از ایمان و عمل صالح دانسته‌اند[۹] که در دنیا انسان را به عمل صالح فرامی‌خواند و همان عمل در آخرت به نعمت‌های بهشتی تبدیل می‌شود.[۱۰] فراگیری عمل صالح در جامعه را سبب تحقق جامعه‌ای آرمانی دانسته‌اند.[۱۱]
عمل صالح از ارکان اساسی توبه[۱۲] و نشانه حقیقی آن شمرده می‌شود.[۱۳] بر اساس آیات قرآن[یادداشت ۲] عمل صالح همراه با ایمان، سبب آمرزش گناهان می‌شود.[۱۴] گفته شده عمل صالح کفاره بدی‌هاست[۱۵] و سیئات و بدی‌ها را می‌پوشاند و از بین می‌برد.[۱۶] برخی گفته‌اند هدف تقوا نیز عمل صالح است.[۱۷] خودپسندی و منت‌گذاری بر خدا در قبال عمل صالح، از آفات عمل صالح دانسته شده است.[۱۸] در روایات آمده که نگهداری و مداومت بر عمل صالح پشت شیطان را می‌شکند.[۱۹] در روایت دیگری درباره اهمیت عمل صالح گفته شده است:[۲۰] اگر کسی کلمه «لا اله الا الله» را بر زبان جاری کرد، به باطن عالم و ملکوت آسمان راه پیدا نمی‌کند مگر اینکه عمل صالح داشته باشد.[۲۱]
هر كس به لقاى پروردگار خود اميد دارد بايد به عمل صالح (كار شايسته) بپردازد. «آیه ۱۱۰ سوره کهف»
معنا و مصادیق عمل صالح
عمل صالح را یک مفهوم کلی و برابر با کار نیک و خوب دانسته‌اند[۲۲] که هر کار مفیدی در هر زمینه‌ای نسبت به جامعه را شامل می‌شود؛[۲۳] از بزرگ‌ترین کارها همچون رسالت انبیاء تا کوچک‌ترین عمل همچون کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این مفهوم وسیع جای می‌گیرد.[۲۴]
گفته شده هرگونه کار شایسته فردی، اجتماعی، عبادی و سیاسی مشمول عمل صالح است.[۲۵] اطاعت از خدا،[۲۶] جهاد،[۲۷] تبعیت از پیامبر(ص)، تداوم بندگی،[۲۸] ادای واجبات و ترک محرمات،[۲۹] هر حسنه‌ای در قرآن،[۳۰] عبادات، انفاق، کسب علم و دانش، و هر کار شایسته‌ای که سبب پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه‌ها شود، [۳۱] از مصادیق عمل صالح دانسته شده است.
پیوند ایمان و عمل صالح
در اکثر مواردی که قرآن، از عمل صالح سخن گفته ایمان به خدا را نیز مطرح کرده است.[۳۲] برخی گفته‌اند ایمان و عمل صالح هر یک در دیگری اثر متقابل دارد و وجود هر یک مایه تکامل دیگری است.[۳۳] گفته شده ایمان و عمل، پیوسته قرین[۳۴] و لازم و ملزوم یکدیگرند[۳۵] و هر کجا ایمان هست عمل صالح نیز هست.[۳۶] برخی گفته‌اند یک رابطه و وابستگی بسیار قوی معنایی بین عمل صالح و ایمان وجود دارد که آن دو را به صورت یک واحد تقریبا جدایی‌ناپذیر بیرون می‌آورد؛[۳۷] ایزوتسو، اسلام‌شناس ژاپنی، گفته است این وابستگی چندان است که می‌شود ایمان را به عمل صالح و عمل صالح را به ایمان تعریف کرد.[۳۸]
بر پایه آیات قرآن تنها عمل صالحی که با ایمان همراه باشد، مورد پذیرش است.[۳۹] همچنین مفسران گفته‌اند در رستگاری و بهشتی‌شدنِ فرد مسلمان ایمان به تنهایی کافی نیست بلکه نیازمند اعمال صالح است؛[۴۰] از این جهت ایمان بدون عمل مورد پذیرش خدا قرار نمی‌گیرد.[۴۱] گفته شده کسی که ایمان آورده مؤمن به شمار نمی‌رود مگر اینکه ایمان سبب به‌وجود آمدن عمل صالح شود.[۴۲] عده‌ای معتقدند عمل صالح میوه درختِ ایمان[۴۳] و زاییده ایمان به خدا است[۴۴] و فزونی عمل صالح، به قدرت ایمان بستگی دارد؛[۴۵] از این جهت عمل صالح را تبلور ایمان دانسته‌اند.[۴۶] و نیز گفته‌اند عمل صالحِ خالص بر ایمان می‌افزاید.[۴۷]
هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا به جای آورد حیات طیبه (زندگى خوش و پاكيزه) بدو خواهيم داد. «آیه ۹۷ سوره نحل»
ثمره عمل صالح
بر اساس قرآن ثمره عمل صالح در دنیا و آخرت دیده می‌شود.[۴۸] هر کس از ایمان و عمل صالح بیشتر و بالاتری برخوردار باشد، به همان میزان به مرتبه بالاتری از رستگاری دست خواهد یافت.[۴۹] در آیه ۷ سوره بینه مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند بهترین مخلوقات خدا توصیف شده‌اند.[۵۰] در آیه ۱۰ سوره فاطر گفتار پاکیزه (اعتقاد صحیح) و عمل صالح سبب قرب معنوی شناخته شده است.[۵۱] در آیه ۹۷ سوره نحل نتیجه عمل صالحِ همراه با ایمان، حیات طیبه (زندگی پاک و پسندیده) است؛[۵۲] این آیه نشان می‌دهد که ایمان و عمل، بدون یکدیگر موجب پاداش نمی‌شود.[۵۳] در آیاتی از قرآن[یادداشت ۳] اهل دوزخ در قیامت آرزو می‌کنند به دنیا برگردند تا عمل صالح انجام دهند.[۵۴] درجات عالی بهشت به مؤمنانی که عمل صالح انجام داده‌اند وعده داده شده است.[۵۵] قرآن تمام انسان‌ها به جز مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند را در خُسران (زیان) می‌بیند.[۵۶]
برای مطالعهٔ بیشتر
- چیستی عمل صالح در قرآن کریم، سید مصطفی احمدزاده، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- عمل صالح و مصادیق آن در قرآن کریم، طیبه اکبری‌راد، تهران، کویر، ۱۳۸۸ش.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۱۴۲ و ج۱۶، ص۱۴۱؛ منتظری، اسلام دین فطرت، ۱۳۸۵ش، ص۲۹۸؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۲، ص۹۶.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸ و ۳۴۵؛ محسنی، انوار هدایت، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۲۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۸۲؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۱۴.
- ↑ محسنی، انوار هدایت، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۸۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۶۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۸۱؛ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۵۴؛ محسنی، افق اعلی، ۱۳۹۶ش، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۸۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۷، ص۳۶۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۱۹۵.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ علیدوست خراسانی، «آفت‌های عمل صالح در سیره رضوی»، فرهنگ رضوی، ص۱۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ شیخ مفید، الأمالی، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۴.
- ↑ جوادی آملی، اسرار عبادات، ۱۳۷۲ش، ص۲۹۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۹؛ خوشدل مفرد، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، ص۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۲، ص۵۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۹۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۵۷؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۵۴؛ کاشانی، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، ج۱۰، ص۳۱۴.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۴۶۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۴۰۳.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، ج۵، ص۳۷۵.
- ↑ خوشدل مفرد، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، ص۱۷.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۹۹.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۰ و ۳۴۱.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۳۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۰۱.
- ↑ ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۵.
- ↑ ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۴.
- ↑ ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۵۷۷؛ ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۲۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۱۳۷؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۲۱۱.
- ↑ موسوی اردبیلی، در پرتو وحی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۶؛ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۲۳۰.
- ↑ ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۵
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۵۳؛ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۶.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۶.
- ↑ ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ۱۳۹۴ش، ص۴۱۵.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۴.
- ↑ مصباح یزدی، رستگاران، قم، ص۱۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۰۸؛ ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۳۴.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۱۹۴.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۴، ص۳۵۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۸۹؛ قرائتی، تفسیر نور، تهران، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۵۷۷.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۵۵۰.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۵۱؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۰۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۲۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۱۸۳.
- ↑ ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، ص۱۲۱.
یادداشت
- ↑ آیاتی مانند: آیه ۱۰ و ۳۷ سوره فاطر، آیه ۹۷ سوره نحل، آیه ۸۸ و ۱۱۰ سوره کهف، آیه ۹ سوره تغابن، آیه ۳ سوره عصر، آیه ۵۵ سوره نور، آیه ۱۲۰ سوره توبه، آیه ۶۲ سوره بقره، آیه ۱۵ سوره جاثیه، آیه ۶۷ سوره قصص، آیه ۱۴، ۲۳ و ۵۶ سوره حج، آیه ۱۲ سوره محمد، آیه ۸۲ سوره بقره، آیه ۷۵ سوره طه.
- ↑ آیه ۹ سوره تغابن، آیه ۷ سوره عنکبوت، آیه ۲ سوره محمد، آیه ۷۰ سوره فرقان.
- ↑ آیه ۱۰۰ سوره مؤمنون، آیه ۱۲ سوره سجده، آیه ۳۷ سوره فاطر.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- ارزانی، حبیب‌رضا، و محمدرضا ارزانی، «همراهی اثربخش ایمان و عمل صالح (با تکیه بر المیزان)»، اخلاق، شماره ۹، سال سوم، بهار ۱۳۹۲ش.
- ایزوتسو، توشیهیکو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۹۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، اسرار عبادات، تهران، الزهرا، ۱۳۷۲ش.
- خوشدل مفرد، حسین، «بررسی حوزه معنایی عمل صالح در قرآن»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شماره۴، پاییز ۱۳۸۸.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمدبن محمد، الأمالی، تحقیق حسین استاد ولى، و على اكبر غفارى، قم، كنگره شيخ مفيد، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- علیدوست خراسانی، نورالله، «آفت‌های عمل صالح در سیره رضوی»، فرهنگ رضوی، شماره۱، سال پنجم، بهار ۱۳۹۶ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش،
- کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
- محسنی، محمد آصف، انوار هدایت، کابل، رسالات مرکز حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی محسنی، ۱۳۹۴ش.
- محسنی، محمد آصف، افق اعلی، کابل، رسالات مرکز حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی محسنی، ۱۳۹۶ش.
- مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، تدوین و نگارش: محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، بی‌تا.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، قم، نسل جوان، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۷۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ش،
- منتظری، حسینعلی، اسلام دین فطرت، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، در پرتو وحی، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۸ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.